Dr. Muammer İreç*
İnsanın doğayı ve cihanı anlamlandırma uğraşının bir kararı olarak gelişen doğaüstü kavramlar başlangıçtan günümüze kadar bireyi ve toplumu şekillendirdi. Mağaradan yerleşik yaşama, köylerden kentlere, milyonlarca insanın bir ortada yaşadığı metropollere kadar ömür biçimimiz çeşitli kademelerden geçerek farklı biçimlerde evrildi. Bu değişim sürecinde insanların çeşitlenen muhtaçlıklarını karşılama istekleri ve daha derin isteklerini tatmin etme hevesleri doğaüstü kavramları besledi. Bunların içinde yer alan büyü, TDK’nın tarifiyle “tabiat kurallarına ters sonuçların mana kazandığı bâtın süreç ve davranışları” kapsar. Büyü yapan kişi ya da bireylerin, olaylara ve insanlara tesir ederek talep edilen bir isteği ya da bir beklentiyi gerçekleştirmeye güçlerinin olduğu kabul edilir. Bu tarif, neredeyse dünyanın her yerinde geçerlidir.
Büyü ve büyücülükle bir arada anılan falcılık ise kimi organik ya da inorganik nesneler kullanılarak ve çeşitli prosedürlerle kestirimler yapma, geleceğe yönelik çeşitli savlarda bulunma faaliyetidir. Her iki kavram da insanlığın geçmişinde ve bugününde kıymetli roller edinmiştir. Arkeolojik, ikonografik, yazılı bilgilerin var olması ve birbiriyle ahenk göstermesi durumunda uzak geçmişteki büyücülük ve falcılığı incelememiz mümkün hale gelebilir.
BÜYÜNÜN VE FALIN PREHİSTORYASI
Yazının olmadığı prehistorik periyotlarda büyü ve falcılık üzere soyut kavramların net bir biçimde anlaşılması ve bir daha canlandırılabilmesi pek de imkanlı değildir. Arkeolog, antropolog, sanat tarihçisi, sosyolog, dinler tarihi uzmanları üzere biroldukca bilim insanı tarafınca bu hususta fazlaca sayıda geçmiş okuması yapılmıştır. Örneğin; Avrupa’daki mağara duvarlarında yer alan, ok ve mızrakla avlanabilecek hayvanlara ilişkin fotoğraflar av büyüsüyle alakalı olarak yorumlanır. Mağara fotoğraflarının, hayvanları güçten düşürmek ve avı kolaylaştırmaya yönelik bir niyetin eseri olarak tasarlanmış olabileceği sav edilir. Ama av hayvanı haricinde resmedilen hayvanları düşündüğümüzde av büyüsü var iseyımı zayıflar. ötürüsıyla mevcut kestirimlerin uzak geçmişteki insanların fikir biçimini ne kadar karşıladığı hiç bir vakit tam olarak bilinemeyecektir.
Latmos’ta büyücü olarak yorumlanan
kaya fotoğrafındaki figür.
Emsal okumalar Anadolu’da tespit edilen kimi kaya fotoğraflarında de karşımıza çıkar. Bafa Gölü’nün doğusunda yer alan Beşparmak dağlarındaki fazlaca sayıdaki kaya fotoğrafları içinde, stilize bir biçimde kırmızı boyayla yapılmış, T biçimli başa sahip birtakım figürler yer alıyor. İşte yaklaşık 8000 yıl önceye tarihlendirilmiş bu fotoğraflarda yer alan, yumruklarını havaya kaldırmış bir figürün de büyücü olabileceğine yönelik yorumlar kelam konusudur. Ama tıpkı duvar fotoğraflarında olduğu üzere bu yorum, geçmişin anlaşılmasına yönelik iddialardan yalnızca biridir.
Avcı toplayıcı topluluklar tarafınca mağaralarda ve kayalık alanlarda yapılan fotoğraflar ve Neolitik yerleşimlerde tespit edilen örnekler; ritüel, büyü ve şamanlıkla ilişkilendirilerek tartışılmaktadır. Ancak bu soyut kavramların içini çağdaş manada olduğu üzere doldurmak olağan olarak mümkün değil. Geçmişteki hareketleri manalı hale getirecek yol gösterici kayıtların olmaması niçiniyle, bu alanda şahsi fikirler ve canlandırmalar epey öne çıkıyor. Buradaki uğraş aslında prehistorik insanın kainatı, doğayı özetlemek gerekirsesı etrafında olup biteni anlamaya çalıştığı sürece hayli misal. Çağdaş insan da uzak geçmişteki atalarından kalan görsel malzemeyi anlamaya çalışırken, onların dünyayı algılamaya ve anlamlandırmaya çalışırken ki durumuna düşmüş üzere değil midir?
GÖBEKLİTEPE: ŞAMANLAR, BÜYÜCÜLER, TAPINAKLAR
Günümüzden yaklaşık 11500 yıl evvel Göbeklitepe’de inşa edilmeye başlanan yapılarda yer alan ikonografik öğeler de bilimsel manada epey fazla ses getirdi. Kelam konusu periyot için daha evvel görülmemiş ustalıkta yapılmış, tonlarca tartıya ulaşabilen dikili taşlar ve üstündeki kabartmalar, bütün dünya kamuoyunda büyük ilgi çekti. 2018 yılında UNESCO dünya miras listesine dahil edilen Göbeklitepe dinlerden yaradanlara, şamanlıktan büyücülüğe, astronomik müşahedelerin yapılmış bulunmasına kadar biroldukca bahsin kökenine yönelik bir tartışma başlattı. Lakin bu çok ilgi ve arkeolojik geçmişe fazla mana yükleyen araştırmacılar yüzünden Göbeklitepe’yle ilgili inanılmaz boyutta bir bilgi kirliliği kelam konusu.
Şamanlık, animizm ve büyücülükle ilişkilendirilen Göbeklitepe’den bir görünüm.
Buna rağmen Göbeklitepe’nin anıtsallığı ve ikonografik öğeleri her vakit anlaşılması ve açıklanması beklenen bir fenomen olarak kalacak. Buradaki kabartmaların sembolik manaları, anıtsal yapıların ne gayelerle kullanıldığı, T biçimli dikili taşların nasıl bir fikir doğrultusunda inşa edildiği, totemizm, animizm, büyücülüğün de ortasında olduğu soyut sistemlerden hangisinin Göbeklitepe’de var olduğuna yönelik geçmiş okumaları yapılmaya devam edecek.
DİNLERİN KURUMSALLAŞMASI BÜYÜCÜLÜĞÜ BESLİYOR
Avcı toplayıcı hayat biçiminin değişmeye başlaması ve yerleşik hayat biçiminin vakit içerisinde yaygınlaşmasıyla insanları bir ortada tutan soyut sistemler gelişti. Yerleşik insanların muhtaçlıkları dahilinde, etkileşim içerisinde olduklarını düşündükleri doğaüstü güçler bir dönüşüme uğradı. Yazının ortaya çıkışıyla bir arada kayıt tutma alışkanlığının gelişmesi, taş kabartmalar, duvar fotoğrafları, çanak çömlek üstündeki betimlemeler, anıtsal yapılardaki figüratif ögeler üzere ikonografik öğelerin çoğalması soyut kavramlara yönelik detaylarımizi artırdı. ötürüsıyla büyü ve büyücülükle ilgili çıkarımlarda bulunabilmeyi sağlayacak kaynaklara ulaşmak mümkün hale geldi. Bu periyotla birlikte artık ilahlar ve dinler üzere kurumsallaşmış, şahsi ve toplumsal gereksinimlere taraf veren nosyonlar gelişti. Büyü ve büyücülük artık ilahlara ve rabler kozmosuna atfedilen; dehşet, kötülük, şiddet üzere negatif his ve durumlarla bağlantılandı. Toplumsal hayatın daha hissedilir bir modülü oldu. O denli ki günümüzden 3800-3700 yıl kadar evvel Babil hükümdarı Hammurabi tarafınca hazırlatılan kanunlar içinde büyücülük yaptığı argüman edilen bir kişinin durumuyla ilgili karar yer alıyor.
İlah Bes’e ilişkin bir amulet.
Antik Mısır’da ise beşerler bedenlerine Bes dövmeleri yaparak, muska-tılsım bakılırsavi goren küçük amuletler taşıyorlardı. Doğum durumunda ebeveynler bunu ilahların büyüsü olarak kabul ederlerdi. Yani Mısır’da büyü ve büyücülükle bağlantılı aksiyonlar doğaüstü güçler aracılığıyla bir isteğe ulaşmak, bir beklentinin gerçekleştirilmesi temasına dayanıyor. Büyü ve büyücülük ilahlar evreniyle o kadar bütünleşmişti ki Heka ismiyle tanrılaştırılmıştı. Bu örnekler göz önüne alındığında büyünün bugünkü yaygın manasını, günümüzden 6000-5000 yıl evvel ortaya çıkan birinci kentler ve merkezi yerleşimlerle birlikte kazanmaya başladığı söylenebilir. Hakikaten büyüyle elde edilmek istenen çocuk ve eş sahibi olma, zenginlik, cinsel meselelere tahlil arama üzere şeyler binlerce yıl evvel olduğu üzere bugün de tıpkı.
FALCILIĞIN BİTMEYEN SERÜVENİ
Falcılığın, gelecekle ilgili bilgi sahibi olma olgusunun sözel kültürde binlerce yıl boyunca hayatış olduğu düşünülebilir. Lakin uzak geçmişte yazılı kaynaklar oluşana kadar fal ve falcılıkla ilgili çıkarımlarda bulunmaya imkân verecek ispatlara ulaşamıyoruz. Yazı, Mezopotamya ve Mısır’da hayli daha erken periyotlarda kullanılmaya başlandığı için buradaki kayıtlar; fal ve kehanetlerle ilgili ayrıntılı bilgiler sağlıyor. Anadolu’da ise bu bağlamda temel müracaat kaynağı olan Hitit yazılı dokümanlarında fal, büyü ve kehanetin ziyadesiyle önemsendiği açıkça anlaşılıyor. Örneğin hükümdarlar sefere çıkmadan evvel ya da orduda çıkan salgın hastalıklardan ötürü falcılara danışıyorlardı. Metinlerden yola çıkıldığında Hitit Anadolu’sunda bilinen fal uygulamaları içinde kuş, talih, et ve yılan falı öne çıkar. Bu cinsler haricinde ay tutulmalarından hayallere kadar falcılığın yapıldığı ve geleceğe yönelik yorumlarda bulunulan örnekleri biliyoruz.
Hattuşa’da bulunmuş ciğer falının nasıl okunacağını gösteren
pişmiş toprak ciğer modeli.
İnsanın bilinmeyene yönelik korkusu, gelecek tasası, kimi muhtaçlıklarını karşılayıp karşılamayacağına yönelik beklentilerinin fal olgusunun gelişmeninde kıymetli bir rolü vardır. Bu cins beklentiler neredeyse global ölçekte ortak bir kültürel birikim meydana getirmiştir. Bu manada falcılığın yaygınlığı ve günümüzde hala yaşıyor oluşu; ruhsal ve sosyolojik ihtiyaçlardaki özdeş devamlılığın da bir göstergesi. Kahve içildikten daha sonra fal bakılmasının kolay bir alışkanlık olduğu, ya da sosyete falcısı olarak ünlenen beşerler düşünüldüğünde falın serüvenin yakın gelecekte sona ermeyeceğini söylemek mümkün. Ancak teknoloji çağında, geçmişte yasaklanacak kadar önemsenen bu kadim geleneklerin, insanların kendi iç dünyalarında geçmişte olduğu üzere yer bulması sıkıntı görünüyor.
Büyü ve büyücülük; bugün biraz kaygıyı ve biraz da eğlenceyi çağrıştırıyor olsa da dünyayı anlamlandırma gayretimizle şekillenen, binlerce yıllık bir geçmişe sahip. İstek ettiklerimize ulaşmak için her yola başvurmak da tıpkı biçimde binlerce yıldır değişmeyen bir realite. Bu beraberliğin yanına gelecekten haberdar olmaya yönelik kimi vakit saplantıya dönüşen fal ve falcılık da eklendiğinde fazlaca renkli, gizemli ve bazıları için heyecan dolu bir karışım çıkıyor. Bugün büyücülük ve falcılığın hâlâ ilgi görmesinin gerisinde, bu karışımın olduğu gerçeğini kim inkâr edebilir?
* Arkeolog / İzmir Büyükşehir Belediyesi, Tarihî Etraf ve Kültür Varlıkları Şube Müdürlüğü
İnsanın doğayı ve cihanı anlamlandırma uğraşının bir kararı olarak gelişen doğaüstü kavramlar başlangıçtan günümüze kadar bireyi ve toplumu şekillendirdi. Mağaradan yerleşik yaşama, köylerden kentlere, milyonlarca insanın bir ortada yaşadığı metropollere kadar ömür biçimimiz çeşitli kademelerden geçerek farklı biçimlerde evrildi. Bu değişim sürecinde insanların çeşitlenen muhtaçlıklarını karşılama istekleri ve daha derin isteklerini tatmin etme hevesleri doğaüstü kavramları besledi. Bunların içinde yer alan büyü, TDK’nın tarifiyle “tabiat kurallarına ters sonuçların mana kazandığı bâtın süreç ve davranışları” kapsar. Büyü yapan kişi ya da bireylerin, olaylara ve insanlara tesir ederek talep edilen bir isteği ya da bir beklentiyi gerçekleştirmeye güçlerinin olduğu kabul edilir. Bu tarif, neredeyse dünyanın her yerinde geçerlidir.
Büyü ve büyücülükle bir arada anılan falcılık ise kimi organik ya da inorganik nesneler kullanılarak ve çeşitli prosedürlerle kestirimler yapma, geleceğe yönelik çeşitli savlarda bulunma faaliyetidir. Her iki kavram da insanlığın geçmişinde ve bugününde kıymetli roller edinmiştir. Arkeolojik, ikonografik, yazılı bilgilerin var olması ve birbiriyle ahenk göstermesi durumunda uzak geçmişteki büyücülük ve falcılığı incelememiz mümkün hale gelebilir.
BÜYÜNÜN VE FALIN PREHİSTORYASI
Yazının olmadığı prehistorik periyotlarda büyü ve falcılık üzere soyut kavramların net bir biçimde anlaşılması ve bir daha canlandırılabilmesi pek de imkanlı değildir. Arkeolog, antropolog, sanat tarihçisi, sosyolog, dinler tarihi uzmanları üzere biroldukca bilim insanı tarafınca bu hususta fazlaca sayıda geçmiş okuması yapılmıştır. Örneğin; Avrupa’daki mağara duvarlarında yer alan, ok ve mızrakla avlanabilecek hayvanlara ilişkin fotoğraflar av büyüsüyle alakalı olarak yorumlanır. Mağara fotoğraflarının, hayvanları güçten düşürmek ve avı kolaylaştırmaya yönelik bir niyetin eseri olarak tasarlanmış olabileceği sav edilir. Ama av hayvanı haricinde resmedilen hayvanları düşündüğümüzde av büyüsü var iseyımı zayıflar. ötürüsıyla mevcut kestirimlerin uzak geçmişteki insanların fikir biçimini ne kadar karşıladığı hiç bir vakit tam olarak bilinemeyecektir.
Latmos’ta büyücü olarak yorumlanan
kaya fotoğrafındaki figür.
Emsal okumalar Anadolu’da tespit edilen kimi kaya fotoğraflarında de karşımıza çıkar. Bafa Gölü’nün doğusunda yer alan Beşparmak dağlarındaki fazlaca sayıdaki kaya fotoğrafları içinde, stilize bir biçimde kırmızı boyayla yapılmış, T biçimli başa sahip birtakım figürler yer alıyor. İşte yaklaşık 8000 yıl önceye tarihlendirilmiş bu fotoğraflarda yer alan, yumruklarını havaya kaldırmış bir figürün de büyücü olabileceğine yönelik yorumlar kelam konusudur. Ama tıpkı duvar fotoğraflarında olduğu üzere bu yorum, geçmişin anlaşılmasına yönelik iddialardan yalnızca biridir.
Avcı toplayıcı topluluklar tarafınca mağaralarda ve kayalık alanlarda yapılan fotoğraflar ve Neolitik yerleşimlerde tespit edilen örnekler; ritüel, büyü ve şamanlıkla ilişkilendirilerek tartışılmaktadır. Ancak bu soyut kavramların içini çağdaş manada olduğu üzere doldurmak olağan olarak mümkün değil. Geçmişteki hareketleri manalı hale getirecek yol gösterici kayıtların olmaması niçiniyle, bu alanda şahsi fikirler ve canlandırmalar epey öne çıkıyor. Buradaki uğraş aslında prehistorik insanın kainatı, doğayı özetlemek gerekirsesı etrafında olup biteni anlamaya çalıştığı sürece hayli misal. Çağdaş insan da uzak geçmişteki atalarından kalan görsel malzemeyi anlamaya çalışırken, onların dünyayı algılamaya ve anlamlandırmaya çalışırken ki durumuna düşmüş üzere değil midir?
GÖBEKLİTEPE: ŞAMANLAR, BÜYÜCÜLER, TAPINAKLAR
Günümüzden yaklaşık 11500 yıl evvel Göbeklitepe’de inşa edilmeye başlanan yapılarda yer alan ikonografik öğeler de bilimsel manada epey fazla ses getirdi. Kelam konusu periyot için daha evvel görülmemiş ustalıkta yapılmış, tonlarca tartıya ulaşabilen dikili taşlar ve üstündeki kabartmalar, bütün dünya kamuoyunda büyük ilgi çekti. 2018 yılında UNESCO dünya miras listesine dahil edilen Göbeklitepe dinlerden yaradanlara, şamanlıktan büyücülüğe, astronomik müşahedelerin yapılmış bulunmasına kadar biroldukca bahsin kökenine yönelik bir tartışma başlattı. Lakin bu çok ilgi ve arkeolojik geçmişe fazla mana yükleyen araştırmacılar yüzünden Göbeklitepe’yle ilgili inanılmaz boyutta bir bilgi kirliliği kelam konusu.
Şamanlık, animizm ve büyücülükle ilişkilendirilen Göbeklitepe’den bir görünüm.
Buna rağmen Göbeklitepe’nin anıtsallığı ve ikonografik öğeleri her vakit anlaşılması ve açıklanması beklenen bir fenomen olarak kalacak. Buradaki kabartmaların sembolik manaları, anıtsal yapıların ne gayelerle kullanıldığı, T biçimli dikili taşların nasıl bir fikir doğrultusunda inşa edildiği, totemizm, animizm, büyücülüğün de ortasında olduğu soyut sistemlerden hangisinin Göbeklitepe’de var olduğuna yönelik geçmiş okumaları yapılmaya devam edecek.
DİNLERİN KURUMSALLAŞMASI BÜYÜCÜLÜĞÜ BESLİYOR
Avcı toplayıcı hayat biçiminin değişmeye başlaması ve yerleşik hayat biçiminin vakit içerisinde yaygınlaşmasıyla insanları bir ortada tutan soyut sistemler gelişti. Yerleşik insanların muhtaçlıkları dahilinde, etkileşim içerisinde olduklarını düşündükleri doğaüstü güçler bir dönüşüme uğradı. Yazının ortaya çıkışıyla bir arada kayıt tutma alışkanlığının gelişmesi, taş kabartmalar, duvar fotoğrafları, çanak çömlek üstündeki betimlemeler, anıtsal yapılardaki figüratif ögeler üzere ikonografik öğelerin çoğalması soyut kavramlara yönelik detaylarımizi artırdı. ötürüsıyla büyü ve büyücülükle ilgili çıkarımlarda bulunabilmeyi sağlayacak kaynaklara ulaşmak mümkün hale geldi. Bu periyotla birlikte artık ilahlar ve dinler üzere kurumsallaşmış, şahsi ve toplumsal gereksinimlere taraf veren nosyonlar gelişti. Büyü ve büyücülük artık ilahlara ve rabler kozmosuna atfedilen; dehşet, kötülük, şiddet üzere negatif his ve durumlarla bağlantılandı. Toplumsal hayatın daha hissedilir bir modülü oldu. O denli ki günümüzden 3800-3700 yıl kadar evvel Babil hükümdarı Hammurabi tarafınca hazırlatılan kanunlar içinde büyücülük yaptığı argüman edilen bir kişinin durumuyla ilgili karar yer alıyor.
İlah Bes’e ilişkin bir amulet.
Antik Mısır’da ise beşerler bedenlerine Bes dövmeleri yaparak, muska-tılsım bakılırsavi goren küçük amuletler taşıyorlardı. Doğum durumunda ebeveynler bunu ilahların büyüsü olarak kabul ederlerdi. Yani Mısır’da büyü ve büyücülükle bağlantılı aksiyonlar doğaüstü güçler aracılığıyla bir isteğe ulaşmak, bir beklentinin gerçekleştirilmesi temasına dayanıyor. Büyü ve büyücülük ilahlar evreniyle o kadar bütünleşmişti ki Heka ismiyle tanrılaştırılmıştı. Bu örnekler göz önüne alındığında büyünün bugünkü yaygın manasını, günümüzden 6000-5000 yıl evvel ortaya çıkan birinci kentler ve merkezi yerleşimlerle birlikte kazanmaya başladığı söylenebilir. Hakikaten büyüyle elde edilmek istenen çocuk ve eş sahibi olma, zenginlik, cinsel meselelere tahlil arama üzere şeyler binlerce yıl evvel olduğu üzere bugün de tıpkı.
FALCILIĞIN BİTMEYEN SERÜVENİ
Falcılığın, gelecekle ilgili bilgi sahibi olma olgusunun sözel kültürde binlerce yıl boyunca hayatış olduğu düşünülebilir. Lakin uzak geçmişte yazılı kaynaklar oluşana kadar fal ve falcılıkla ilgili çıkarımlarda bulunmaya imkân verecek ispatlara ulaşamıyoruz. Yazı, Mezopotamya ve Mısır’da hayli daha erken periyotlarda kullanılmaya başlandığı için buradaki kayıtlar; fal ve kehanetlerle ilgili ayrıntılı bilgiler sağlıyor. Anadolu’da ise bu bağlamda temel müracaat kaynağı olan Hitit yazılı dokümanlarında fal, büyü ve kehanetin ziyadesiyle önemsendiği açıkça anlaşılıyor. Örneğin hükümdarlar sefere çıkmadan evvel ya da orduda çıkan salgın hastalıklardan ötürü falcılara danışıyorlardı. Metinlerden yola çıkıldığında Hitit Anadolu’sunda bilinen fal uygulamaları içinde kuş, talih, et ve yılan falı öne çıkar. Bu cinsler haricinde ay tutulmalarından hayallere kadar falcılığın yapıldığı ve geleceğe yönelik yorumlarda bulunulan örnekleri biliyoruz.
Hattuşa’da bulunmuş ciğer falının nasıl okunacağını gösteren
pişmiş toprak ciğer modeli.
İnsanın bilinmeyene yönelik korkusu, gelecek tasası, kimi muhtaçlıklarını karşılayıp karşılamayacağına yönelik beklentilerinin fal olgusunun gelişmeninde kıymetli bir rolü vardır. Bu cins beklentiler neredeyse global ölçekte ortak bir kültürel birikim meydana getirmiştir. Bu manada falcılığın yaygınlığı ve günümüzde hala yaşıyor oluşu; ruhsal ve sosyolojik ihtiyaçlardaki özdeş devamlılığın da bir göstergesi. Kahve içildikten daha sonra fal bakılmasının kolay bir alışkanlık olduğu, ya da sosyete falcısı olarak ünlenen beşerler düşünüldüğünde falın serüvenin yakın gelecekte sona ermeyeceğini söylemek mümkün. Ancak teknoloji çağında, geçmişte yasaklanacak kadar önemsenen bu kadim geleneklerin, insanların kendi iç dünyalarında geçmişte olduğu üzere yer bulması sıkıntı görünüyor.
Büyü ve büyücülük; bugün biraz kaygıyı ve biraz da eğlenceyi çağrıştırıyor olsa da dünyayı anlamlandırma gayretimizle şekillenen, binlerce yıllık bir geçmişe sahip. İstek ettiklerimize ulaşmak için her yola başvurmak da tıpkı biçimde binlerce yıldır değişmeyen bir realite. Bu beraberliğin yanına gelecekten haberdar olmaya yönelik kimi vakit saplantıya dönüşen fal ve falcılık da eklendiğinde fazlaca renkli, gizemli ve bazıları için heyecan dolu bir karışım çıkıyor. Bugün büyücülük ve falcılığın hâlâ ilgi görmesinin gerisinde, bu karışımın olduğu gerçeğini kim inkâr edebilir?
* Arkeolog / İzmir Büyükşehir Belediyesi, Tarihî Etraf ve Kültür Varlıkları Şube Müdürlüğü