Pandemi devrinde sanatkarların neler yaşadığı, daha doğrusu neleri yaşayamadığı konusunda hayli şey söylendi. Bahis doğal olarak, döndü dolaştı, intihar eden müzik ve sanat işçilerine geldi. Yaşanan krizin en bariz, insan canıyla ödenmiş bedeliydi o haberlerde acıyla duyduklarımız. Bu krizin bedelini niye aç kalan, ekmek teknesi enstrümanını satan, bilmem kaç yaşında ebeveynlerinin konutuna taşınan, nihayetinde canına kıyan sanatkarın ödemek zorunda kaldığını sorgulamaya her çalıştığımızda karşımıza ismine tarih, toplum ve devlet denen o üç büyük sur çıktı. Sorun, sanatın, sanatkarın, bir bakılırsavi de sanatın her manada toplumsallaşması, tartışılması, erişilebilir olması için yaşamasına takviye vermek olan bu devletin ve toplumun gözünde ne manalara geldiği sıkıntısı. Bu söyleşide bu problemin sanatkarın ömrüne nasıl yansıdığını sanatkarların verdiği karşılıkların ışığında okuyacağız.
Elimde bir kitapçık var: ‘Prekaryanın Görünmeyen Özneleri: Pandemi Periyodunda Sanatçılar’. Bir araştırmanın sonuç raporu aslında bu kitapçık. Araştırmacı ve küratör Eda Yiğit’in sanatkarların pandemi periyodunda neler yaşadığına dair kapsamlı anket araştırmasının sonuçlarını okuyorum. Bir müzisyen olarak burada karşılaştığım cevapların birçoklarını, soranlara şahsen ben de vermek zorunda kaldım şu bir buçuk yılda. Birçok sanatçı da sesini, bulabildiği her mecrada yükselterek sanatkarların başına gelen “büyük felaket”i anlatmaya çalıştı. Fakat önümdeki kitapta, bu defa 150 istekli sanatkarla yapılan anketin sonuçlarını sayılar halinde görür görmez bir kere daha ürperdim.
Söyleşidilk evvel, Yiğit’in araştırmasının kararında gözüme çarpan kimi oranları paylaşmak istiyorum:
Sistemsiz ve teminatsız çalışan sanatkarlar, bu durumun en yaygın olduğu kesimlerden birinde emek verdikleri biçimde niye “görünmeyen özneler” size nazaran?
Görünmeyen özneleri tırnak ortasında tutmakta yarar var. Zira ima ettiğiniz üzere şahsen yaşayan özneler için can yakıcı ve çok ortada olan, açıkça görünen, hayat sorunu olan bir durum varken buna görünmez diyemeyiz. Tahminen de kalıcı ve gerçek tahliller üretilmeyerek yok sayılan, eşitsiz davranılan ve ötürüsıyla görünmezleştirilen özneler olarak düşünmek daha gerçek olabilir.
Prekarite kavramına tarihsellik ortasında baktığımızda, 1970’lerden bu yana üretimin esnekleşmesiyle yaşanan toplumsal değişimle bir arada, emeğin tabiatı ve sınıf bağları de dönüşüyor. Esnek çalışma şartları sebebiyle giderek güvencesizleşen ve sınıfsal örgütlenme imkanı olmayan beyaz yakalılara prekarya denmeye başlıyor. En azından kavramın birinci kullanımları beyaz yakalılar üzerinden oluyor. Bu eğilimi ya da sınıflandırmanın haricinde sanat alanında da farklı bir biçimde yaşanmayan fakat sanat ve emek münasebetinin karmaşıklığını da akılda tutarak prekarya olarak sanatçı öznenin de bu kategoride yer aldığını vurgulamayı önemsedim. Zira bu mevzuda yapılmış az sayıda çalışma var. Bilmemek ya da araştırma konusu haline getirmemek de sanatkarları görünmezleştiriyor.
‘SANATÇILAR ORTAK LİSANI İNŞA EDEMİYOR’
Anketinize katılan sanatkarların yüzde 43’ü aylık gelirlerinin 2 bin lira ve altında olduğunu söylemiş. Camiayı bilen biri olarak bile şaşırdınız mı bu oranı görür görmez?
Şaşırmadım zira yoksunluğu ya da yokluğu tanıyorum. Beni daha epeyce şaşırtan ve düşünmeye iten sanat alanında yaşanan kırılganlık ile telaffuz içindeki ara. Güvencesizlik hallerini yaşayanların mevzuyu tartışmayı imkanlı hale getirecek ortak lisanı inşa edemediğini hissediyorum ve gözlemliyorum. Bu araştırmanın aciliyeti de bu münasebetten doğdu. Şayet çerçevesini bildiğimiz, kırılganlığı ortak olarak tanımlayabildiğimiz noktalardan yola çıkarak gündelik hayatlarımızı dönüştürme çabasını örebilirsek yanlışsız yolda yürümeye adım atmış sayılırız diye düşünüyorum.
Biz ‘Askıda Sanat’ isimli programda hayli sayıda sanatçı ile pandemi şartlarının tesiri üzerine uzun uzadıya görüşmüş, sıkıntının ruhsal ve varoluşsal istikametinin de fazlaca değerli olduğunu görmüştük. Siz bu bağlamda ne üzere sonuçlara ulaştınız?
Katılırım. Bu hususta paylaşabileceğim mevzuyla bağlantılı sonuçlar var. İştirakçilere pandemi periyodunda kişisel şartlarında ne çeşit değişiklikler olduğu soruldu. Yüzde 38’i gelir kaybı yaşadığını, yüzde 24’ü ruhsal çöküş yaşadığını, bir daha yüzde 24’ü mesken içi emeğinin arttığını, yüzde 4’ü sıhhat sıkıntıları yaşadığını, yüzde 3’ü çocuk bakım hizmetlerini üstlendiğini, yüzde 3’ü ise ebeveyn bakım hizmeti vermeye başladığını belirtti. Bu sonuçların direkt varoluşsal karşılıkları var. Ruhsal takviye oranlarına bakabiliriz. Yüzde 58 ruhsal dayanak almadığını, yüzde 27 “ihtiyaç duymasına rağmen” ruhsal takviye almadığını belirtti.
‘SANATÇILARIN ÖRGÜTLENMESİ ŞART’
Sanatkarların örgütsüzlüğü, örgütlenmesi tartışmaları, pandeminin ortaya koyduğu şartlarla bir arada yükseldi. Sizin genel olarak bu olasılıklar ve imkanlar ile ilgili görüşlerinizi merak ediyorum.
Bir sendika, sanatkarlar ve kurumlar içindeki ilginin teminatlı bir biçimde tesisi, telif fiyatlarında standartların belirlenmesi, sosyo-ekonomik manada ömür şartlarının uygunlaştırılması ya da mobbing ile çaba istikametinde katkı sağlayabilir. Bir kooperatif, sanatkarın üretimlerini farklı kesitler için satın alınabilir hale getirebildiği üzere sanatkarın üretim şartlarını güzelleştirecek materyalleri sağlama, çeşitli hizmetlerin uygun fiyatlarla karşılanması, sanat alanında yaratıcı işbirlikleri geliştirme, sanat yapıtını piyasaya sunma bahislerinde adımlar atabilir. Bir meslek birliği ya da meslek odası sanatçı menfaatlerinin arttırılması tarafında ve hak sahipliği bağlamında çaba verebilir, ekonomik ve demokratik hak ve çıkarları savunabilir. Bir vakıf ya da dernek ise sanat alanında daha spesifik çaba alanları yaratabilir, toplum faydası gözeten bir yapıda sivil toplumun modülü olarak uzun soluklu faaliyetler yürütebilir.
Bunların her biri mümkün lakin kendi gerçekliklerimiz ölçüsünde kıymetlendirmemiz gereken bahisler. Bu cins örgütlenme modelleri profesyonel emek, kaynak, vakit ve kolektif dayanak gerektiriyor. Sanatkarlar için geçimlik işlerin teminatsız şartlarından kelam ederken, çalışma mühletleri artarken ve emeğin kıymetinin karşılığını alamazken bu cins büyük örgütlenme modellerinin gerçekleştirilmesi zorlaşıyor. Öteki yandan kolektifler, inisiyatifler yani dayanışma pratikleriyle kendi özgücünü örgütleyenler aktüel sıkıntılarını çözmeye dönük atakları umut vaad ediyor. Bildiğimiz manasıyla klâsik örgütlenme biçimlerinden öte dağıtık örgütlenmeye gerçek bir kayıştan kelam edilebilir.
Birer prekar olarak kendi gerçekliklerimizi tartışacak ortamları oluşturmak ve güç birleştirmek ve etkileşim ortasında olmanın devridir diye düşünüyorum. Verilecek ortak kelamların ve belirlenecek unsurların somut kazanımlar yaratacağına inanıyorum. Görsel sanatlar ve sahne sanatları içindeki bağları da güçlendirmenin değerli olacağını da söyleyerek sözümü noktalayayım.
NEDİR BU PREKARYA?
Prekaryayı, iktisadi olarak bir sınıf biçiminde tanımlamanın ötesinde, “kırılganlık” ile açıklıyorsunuz. Sanatçı özelinde, bize burada özetlediğini şartların kararında, bu kırılganlık ne demektir, biraz bahsedebilir misiniz?
Prekarya tarifinin farklı sınıfsallıklar ortasında yaşanan kırılganlıkları kapsayan bir mana dünyası var. Ekonomik olduğu kadar politik, ekolojik, patriyarkal boyutları da olan bir tartışmayı da mümkün kılan bir kavram. Tek başına güvencesizlik kavramını değil bununla birlikte belirsizlik, geleceği öngorememe, düzensizlik, eğretilik, geçicilik, telaş, risk, tehlike üzere farklı manaları da içine aldığını belirtmek gerek. Kırılganlık tarifine bakınca, bu kavramı bu bağlamda konuşabilmeyi Judith Butler’a borçluyuz. Butler, prekarya kavramını kırılganlık, yaralanabilirlik, öldürülebilirlik manasına geldiğini, tüm canlıların paylaştığı ve bizi tanımadıklarımızla birbirimize bağladığını söylüyor. Salgının kırılganlıkları daha da açığa çıkardığını belirtiyor. Birbirine bağımlı olma, tesire açık olma ve geçirgen olma halini paylaşılan bir toplumsal hayat ortasında konumlandırıyor. Toplumsal eşitsizliğin ölümcül sonuçlarının ismini koyuyor.
Salgınla birlikte global bir çaresizliğin paylaşılan, ortak bir kırılganlığın cihanında yaşananların sanat alanında tesirleri de sıkça tartışılan mevzular içinde oldu. Sanatkarların farklı sınıfsal konumlara sahip olmakla birlikte epeyce büyük bir kısmının esasen hâlihazırdaki sahip oldukları güvencesizliğin, pandemi periyodunda yaşadıkları kayıplarla daha onarılamaz, daha teminatsız ve kırılganlaştığını görüyoruz. Üstelik müzisyen intiharları üzere Butler’ın toplumsal eşitsizliğin ölümcül sonuçları ile karşı karşıya kaldık.
Sanatkarlar için güvencesizlik, kısa vadeli ve proje bazlı işler, gelecek öngörüsü geliştirmeye pürüz bir çalışma rejimi manasına geliyor. Prekarya olarak sanatkarlar çalışmadıkları takdirde geçinme iktisadını sağlayamayacak kümeler içinde yer alıyor. Zira üretme şartları birikim yapmayı mümkün kılmadığı üzere sanatsal üretimlerini de sürdürmek için öbür işlerde çalışma mecburiyetleri de bulunuyor. Bu bahsetmiş olduğum etkenler onları kırılganlığın merkezine çekiyor. Küçük bir not, görsel sanatlar ve sahne sanatlarını da kendi dinamikleri ve farklılaşan yanlarını dikkate alarak düşünmek gerek.
[1] http://feminisite.net/index.php/2020/05/judith-butler-yas-tutmak-salginin-ve-yarattigi-esitsizliklerin-ortasinda-politik-bir-eylemdir/
Elimde bir kitapçık var: ‘Prekaryanın Görünmeyen Özneleri: Pandemi Periyodunda Sanatçılar’. Bir araştırmanın sonuç raporu aslında bu kitapçık. Araştırmacı ve küratör Eda Yiğit’in sanatkarların pandemi periyodunda neler yaşadığına dair kapsamlı anket araştırmasının sonuçlarını okuyorum. Bir müzisyen olarak burada karşılaştığım cevapların birçoklarını, soranlara şahsen ben de vermek zorunda kaldım şu bir buçuk yılda. Birçok sanatçı da sesini, bulabildiği her mecrada yükselterek sanatkarların başına gelen “büyük felaket”i anlatmaya çalıştı. Fakat önümdeki kitapta, bu defa 150 istekli sanatkarla yapılan anketin sonuçlarını sayılar halinde görür görmez bir kere daha ürperdim.
Söyleşidilk evvel, Yiğit’in araştırmasının kararında gözüme çarpan kimi oranları paylaşmak istiyorum:
- Ankete katılan sanatkarların yüzde 54’ü yüksek lisans ve doktora tamamlamış olan, yüksek eğitimli bireyler. Fotoğraf, fotoğraf, görüntü, sinema, tiyatro, müzik üzere alanlarda eserler üretiyorlar.
- Sanatkara dair genel algının tersine, bu alanın işçilerinin büyük çoğunluğu minimum ekonomik şartların bile altında yaşıyor. Ankete katılan sanatkarların yüzde 43’ü ayda 2 bin lira ve altı gelire sahip olduğunu belirtmiş. Yüzde 26’sı 2 bin ila 4 bin lira içinde gelire sahipken araştırmaya katılan sanatkarlar içinde aylık geliri 10 bin lirayı aşanların oranı yüzde 3.
- Sanatkarların yüzde 58’inin konut, otomobil üzere bir mülkü yok. bir daha yüzde 36 üzere bir oran, ebeveyn dayanağıyla ayakta durmak zorunda kaldığını tabir ediyor.
- Şu soru, sanatın toplumsal konumu açısından epeyce kritik: “Sanatçılar, sanatsal üretimlerini gerçekleştirebilmek için diğer bir işte çalışmak zorunda kalıyor mu?”
Soruyu yanıtlayan sanatkarların yüzde 80’i, öbür bir işte çalışmak zorunda kaldığı karşılığını vermiş. - Sanatkarların büyük çoğunluğu, pandemi devrinde kapanmış ve hayatlarını küçültmüş. Ebeveynlerine taşınanlar, maliyetleri azaltmak için konutlarını birleştirenler, mülk sahibinden kira indirimi talep edenler epeyce sayıda. Birfazlaca sanatçı, bir buçuk yıldır “yalnızca yaşamsal giderler” için para harcayarak hayatta kaldığını söz ediyor.
- Büyük oranda takviyeden yoksun kalan sanatkarların sadece yüzde 24’ü bakanlıklar, kimi ülkelerin sanatçı takviye fonları, Türkiye’deki kimi sivil toplum örgütleri ve hatta Ahbap Platformu üzere kaynaklardan küçük dayanaklar alabilmiş. Bir kısmı ise süreci banka kredisi alarak atlatmayı denemiş.
Sistemsiz ve teminatsız çalışan sanatkarlar, bu durumun en yaygın olduğu kesimlerden birinde emek verdikleri biçimde niye “görünmeyen özneler” size nazaran?
Görünmeyen özneleri tırnak ortasında tutmakta yarar var. Zira ima ettiğiniz üzere şahsen yaşayan özneler için can yakıcı ve çok ortada olan, açıkça görünen, hayat sorunu olan bir durum varken buna görünmez diyemeyiz. Tahminen de kalıcı ve gerçek tahliller üretilmeyerek yok sayılan, eşitsiz davranılan ve ötürüsıyla görünmezleştirilen özneler olarak düşünmek daha gerçek olabilir.
Prekarite kavramına tarihsellik ortasında baktığımızda, 1970’lerden bu yana üretimin esnekleşmesiyle yaşanan toplumsal değişimle bir arada, emeğin tabiatı ve sınıf bağları de dönüşüyor. Esnek çalışma şartları sebebiyle giderek güvencesizleşen ve sınıfsal örgütlenme imkanı olmayan beyaz yakalılara prekarya denmeye başlıyor. En azından kavramın birinci kullanımları beyaz yakalılar üzerinden oluyor. Bu eğilimi ya da sınıflandırmanın haricinde sanat alanında da farklı bir biçimde yaşanmayan fakat sanat ve emek münasebetinin karmaşıklığını da akılda tutarak prekarya olarak sanatçı öznenin de bu kategoride yer aldığını vurgulamayı önemsedim. Zira bu mevzuda yapılmış az sayıda çalışma var. Bilmemek ya da araştırma konusu haline getirmemek de sanatkarları görünmezleştiriyor.
‘SANATÇILAR ORTAK LİSANI İNŞA EDEMİYOR’
Anketinize katılan sanatkarların yüzde 43’ü aylık gelirlerinin 2 bin lira ve altında olduğunu söylemiş. Camiayı bilen biri olarak bile şaşırdınız mı bu oranı görür görmez?
Şaşırmadım zira yoksunluğu ya da yokluğu tanıyorum. Beni daha epeyce şaşırtan ve düşünmeye iten sanat alanında yaşanan kırılganlık ile telaffuz içindeki ara. Güvencesizlik hallerini yaşayanların mevzuyu tartışmayı imkanlı hale getirecek ortak lisanı inşa edemediğini hissediyorum ve gözlemliyorum. Bu araştırmanın aciliyeti de bu münasebetten doğdu. Şayet çerçevesini bildiğimiz, kırılganlığı ortak olarak tanımlayabildiğimiz noktalardan yola çıkarak gündelik hayatlarımızı dönüştürme çabasını örebilirsek yanlışsız yolda yürümeye adım atmış sayılırız diye düşünüyorum.
Biz ‘Askıda Sanat’ isimli programda hayli sayıda sanatçı ile pandemi şartlarının tesiri üzerine uzun uzadıya görüşmüş, sıkıntının ruhsal ve varoluşsal istikametinin de fazlaca değerli olduğunu görmüştük. Siz bu bağlamda ne üzere sonuçlara ulaştınız?
Katılırım. Bu hususta paylaşabileceğim mevzuyla bağlantılı sonuçlar var. İştirakçilere pandemi periyodunda kişisel şartlarında ne çeşit değişiklikler olduğu soruldu. Yüzde 38’i gelir kaybı yaşadığını, yüzde 24’ü ruhsal çöküş yaşadığını, bir daha yüzde 24’ü mesken içi emeğinin arttığını, yüzde 4’ü sıhhat sıkıntıları yaşadığını, yüzde 3’ü çocuk bakım hizmetlerini üstlendiğini, yüzde 3’ü ise ebeveyn bakım hizmeti vermeye başladığını belirtti. Bu sonuçların direkt varoluşsal karşılıkları var. Ruhsal takviye oranlarına bakabiliriz. Yüzde 58 ruhsal dayanak almadığını, yüzde 27 “ihtiyaç duymasına rağmen” ruhsal takviye almadığını belirtti.
‘SANATÇILARIN ÖRGÜTLENMESİ ŞART’
Sanatkarların örgütsüzlüğü, örgütlenmesi tartışmaları, pandeminin ortaya koyduğu şartlarla bir arada yükseldi. Sizin genel olarak bu olasılıklar ve imkanlar ile ilgili görüşlerinizi merak ediyorum.
Bir sendika, sanatkarlar ve kurumlar içindeki ilginin teminatlı bir biçimde tesisi, telif fiyatlarında standartların belirlenmesi, sosyo-ekonomik manada ömür şartlarının uygunlaştırılması ya da mobbing ile çaba istikametinde katkı sağlayabilir. Bir kooperatif, sanatkarın üretimlerini farklı kesitler için satın alınabilir hale getirebildiği üzere sanatkarın üretim şartlarını güzelleştirecek materyalleri sağlama, çeşitli hizmetlerin uygun fiyatlarla karşılanması, sanat alanında yaratıcı işbirlikleri geliştirme, sanat yapıtını piyasaya sunma bahislerinde adımlar atabilir. Bir meslek birliği ya da meslek odası sanatçı menfaatlerinin arttırılması tarafında ve hak sahipliği bağlamında çaba verebilir, ekonomik ve demokratik hak ve çıkarları savunabilir. Bir vakıf ya da dernek ise sanat alanında daha spesifik çaba alanları yaratabilir, toplum faydası gözeten bir yapıda sivil toplumun modülü olarak uzun soluklu faaliyetler yürütebilir.
Bunların her biri mümkün lakin kendi gerçekliklerimiz ölçüsünde kıymetlendirmemiz gereken bahisler. Bu cins örgütlenme modelleri profesyonel emek, kaynak, vakit ve kolektif dayanak gerektiriyor. Sanatkarlar için geçimlik işlerin teminatsız şartlarından kelam ederken, çalışma mühletleri artarken ve emeğin kıymetinin karşılığını alamazken bu cins büyük örgütlenme modellerinin gerçekleştirilmesi zorlaşıyor. Öteki yandan kolektifler, inisiyatifler yani dayanışma pratikleriyle kendi özgücünü örgütleyenler aktüel sıkıntılarını çözmeye dönük atakları umut vaad ediyor. Bildiğimiz manasıyla klâsik örgütlenme biçimlerinden öte dağıtık örgütlenmeye gerçek bir kayıştan kelam edilebilir.
Birer prekar olarak kendi gerçekliklerimizi tartışacak ortamları oluşturmak ve güç birleştirmek ve etkileşim ortasında olmanın devridir diye düşünüyorum. Verilecek ortak kelamların ve belirlenecek unsurların somut kazanımlar yaratacağına inanıyorum. Görsel sanatlar ve sahne sanatları içindeki bağları da güçlendirmenin değerli olacağını da söyleyerek sözümü noktalayayım.
NEDİR BU PREKARYA?
Prekaryayı, iktisadi olarak bir sınıf biçiminde tanımlamanın ötesinde, “kırılganlık” ile açıklıyorsunuz. Sanatçı özelinde, bize burada özetlediğini şartların kararında, bu kırılganlık ne demektir, biraz bahsedebilir misiniz?
Prekarya tarifinin farklı sınıfsallıklar ortasında yaşanan kırılganlıkları kapsayan bir mana dünyası var. Ekonomik olduğu kadar politik, ekolojik, patriyarkal boyutları da olan bir tartışmayı da mümkün kılan bir kavram. Tek başına güvencesizlik kavramını değil bununla birlikte belirsizlik, geleceği öngorememe, düzensizlik, eğretilik, geçicilik, telaş, risk, tehlike üzere farklı manaları da içine aldığını belirtmek gerek. Kırılganlık tarifine bakınca, bu kavramı bu bağlamda konuşabilmeyi Judith Butler’a borçluyuz. Butler, prekarya kavramını kırılganlık, yaralanabilirlik, öldürülebilirlik manasına geldiğini, tüm canlıların paylaştığı ve bizi tanımadıklarımızla birbirimize bağladığını söylüyor. Salgının kırılganlıkları daha da açığa çıkardığını belirtiyor. Birbirine bağımlı olma, tesire açık olma ve geçirgen olma halini paylaşılan bir toplumsal hayat ortasında konumlandırıyor. Toplumsal eşitsizliğin ölümcül sonuçlarının ismini koyuyor.
Salgınla birlikte global bir çaresizliğin paylaşılan, ortak bir kırılganlığın cihanında yaşananların sanat alanında tesirleri de sıkça tartışılan mevzular içinde oldu. Sanatkarların farklı sınıfsal konumlara sahip olmakla birlikte epeyce büyük bir kısmının esasen hâlihazırdaki sahip oldukları güvencesizliğin, pandemi periyodunda yaşadıkları kayıplarla daha onarılamaz, daha teminatsız ve kırılganlaştığını görüyoruz. Üstelik müzisyen intiharları üzere Butler’ın toplumsal eşitsizliğin ölümcül sonuçları ile karşı karşıya kaldık.
Sanatkarlar için güvencesizlik, kısa vadeli ve proje bazlı işler, gelecek öngörüsü geliştirmeye pürüz bir çalışma rejimi manasına geliyor. Prekarya olarak sanatkarlar çalışmadıkları takdirde geçinme iktisadını sağlayamayacak kümeler içinde yer alıyor. Zira üretme şartları birikim yapmayı mümkün kılmadığı üzere sanatsal üretimlerini de sürdürmek için öbür işlerde çalışma mecburiyetleri de bulunuyor. Bu bahsetmiş olduğum etkenler onları kırılganlığın merkezine çekiyor. Küçük bir not, görsel sanatlar ve sahne sanatlarını da kendi dinamikleri ve farklılaşan yanlarını dikkate alarak düşünmek gerek.
[1] http://feminisite.net/index.php/2020/05/judith-butler-yas-tutmak-salginin-ve-yarattigi-esitsizliklerin-ortasinda-politik-bir-eylemdir/