Ahmet Uhri*
Bahis fal, büyü, tılsım vs. olunca aklıma birinci gelen başlık bu oldu. Birçok vakit bir tabir olarak kullanılsa da en hoş kullanımlarından biri Özdemir Erdoğan’ın şarkısındadır. “Fala inanmayın ancak falsız kalmayın/Gününüzü yaşayın yarını unutmayın/İşin sırrı dengede/kimi vakit bozulursa da/Sağlık olsun/Siz bozulmayın…” Anımsadığım kadarıyla bu biçimde bir müzikti. Evet, inanmayın fakat onsuz da kalmayın. İnsanın açmazlarından biri bu, hani çocukların bir yaştan daha sonra Noel Baba’nın varlığına inanmamaları lakin bir daha de gelecek armağanı beklemeleri üzere. Yunan Mitolojisi üzerine çalışan Paul Veyne yanlış anımsamıyorsam bu benzetmeyi Yunan Mitolojisi üzerine yazdığı Yunanlılar Mitlerine İnanmışlar mıydı? İsmindeki kitabında kullanmıştı, Eski Yunan’da mitolojiyi ve dini açıklarken. Bir öbür deyişle inanmıyorlar ancak güya inanıyorlar. Motamot bir çocuğun Noel Baba’nın varlığına inandığı üzere.
Yazının bu kısmına kadar gelen okuyucular hala bir gastronomi tarihi yazısı bekliyorlarsa bu kere hayal kırıklığına uğrayacaklar. Çünkü bitkilerin, hayvanların ya da insan için besin hususu olabilecek çabucak her şeyin tarihini yazmak üzere Arkeo-Duvar’da başlayan yazı maceramın bu evresinde kendimi kısıtlamayıp ve editörümün müsamahasına sığınarak husus dışına çıkıp bilgi ve inanç üzerine yazmak istedim.
Bu kısa açıklamadan daha sonra mevzuya dönecek olursak bilginin, bahis bağlamında ve daha dar manada fal, büyü ve tılsımla olan ilgisi temel olarak inançla olan bağlantıdır. aslına bakarsan işin temeli da bu inanma ve inanmama olgusunda başlıyor ve orada bitiyor. İnanmak ve inanmamak aslında düşünsel olarak bilgi ve inanç ikiliği üzerine heyeti üzere gözükmekte ve bu niçinle bu yazıda eski çağlardaki fal, büyü, tılsım üzere uygulamaları anlatmak yerine onları ortaya çıkaran ortamı yani bilgi ve inancı sorgulayacağım.
İNANCIN TARİFİ
İki kavram, bilgi ve inanç; temelinde birbiriyle uzlaşmaz. Uzlaştığındaysa ne bilgi bilgidir ne de inanç inançtır artık. Bu savlı telaffuzun tarihî olarak açılımını yapmadan evvel bilgi ve inanç kavramlarını açıklamak yerinde olacaktır. Baştan belirtmekte fayda var, buradaki açıklamalar sistematik bilgi ve sistematik inanç için geçerlidir.
Evvel bilgiden başlayalım. İnsanlığın toplumsal emeğiyle ortaya çıkardığı ve objektif dünyanın maddeli bağlarının fikirle bir daha üretimi bilginin en sıradan, gerçek ve algılanabilir tarifidir. olağan olarak değişik felsefi akımlarda bilgi değişik hallerde tanımlanabilir lakin bu tanımlar kendi içlerinde dengeli olmakla birlikte bilgiyi tek taraflı olarak tanımlar. Hatta mantık, ideoloji, psikoloji, antropoloji üzere değişik toplumsal bilim kolları açısından daha da değişik tanımlar yapılabilir. Bu çalışmada tarihi bir müddetç ortasında yaklaşık üç milyon yıllık insan evrimi çerçevesinde bilgiyi objektif dünyayla ilgili ve fizik yasalar çerçevesinde tanımlanabilmiş olguların insan aklıyla algılanması ve bir öbür insan tekine aktarılması olarak tanımlayacağım. Bir öteki deyişle seküler ömrün ortasında kalarak yapılan bir tanımla mevzuyu sonlandıracağım. Ayrıyeten bilginin öğrenilmesi, aktarılması, her transferi ve alımlanmasında tekrar ve yine üretildiği gerçeğini göz önünde bulundurmak gerekliliğine de vurgu yapacağım. Bu çerçeve ortasında kalmak kaydıyla inancın tarifini da yaparak her iki kavramı karşılaştırmak istiyorum.
Çabucak en başta söylemek gerekir ki bu yazı ortasında inançla kast edilen temel olarak iman sözcüğüyle açıklanabilecek olgudur. özetlemek gerekirsesı inanç bu çalışma ortasında sekülarizmle hiç ilgisi olmayan, büsbütün dinî çerçeve ortasında tanımlanacaktır ki fal, büyü, tılsım üzere şeyler de temel olarak imanın bir modülüdür. Bir öteki deyişle ve en yalın tarifiyle, insan usuna ne kadar alışılmamış olursa olsun tartışılamaz dogmalar imanın temelidir. Bütün dinlerin baş şartıdır ve ne olursa olsun üzerine tartışma yapılamayacak hakikatler olarak görülürler. Emniyet, sadakat ya da güvenilirlik manasına gelen ve izi Aramice’ye kadar sürülebilen ve Arapça if-al veznindeki amn sözcüğünden köken alan iman; âmin, amen, emanet, emin üzere değişik kullanımlarıyla günlük lisan ortasında yer almaktadır. Batı dillerindeyse birebir manaya gelen ve köken olarak bir daha inanç, sadakat ve emniyetten köken alan İngilizce faith ve Almanca glaube üzere sözcüklerle karşılanır.
İLAH, BİLGİ VE İNANÇ
Sözcüğün, tarihi köken olarak en eski Semitik lisan olan Akkadca ve daha sonrasında Asurcada bulunmuyor olup daha sonrasında ortaya çıkacak ve Hıristiyanlığın birinci lisanı olan Aramice ve Yahudiliğin birinci lisanı olan İbranice’de kayıtsız ve kuralsız, tartışılmaz ve kesin olarak inanmayı tanımlar halde ortaya çıkması son derece düşündürücüdür. Örnek verecek olursak, insan aklına ne kadar saçma gelse de Meryem’in tanrısal bir solukla İsa’ya gebe kalması ve ötürüsıyla İsa’nın allahın oğlu olduğuna inanmak yahut Musa’nın yanan çalıyla konuşması üzere akla uymayan lakin gönülle kabul edilen her olgu imanın temelini oluşturur. özetlemek gerekirsesı akılla değil yürekle yani kalple iman ve lisanla ikrar imanın temelini oluşturur. Bu niçinle ortasında akıl olmayan bir olgudur iman yahut inanç. Bu haliyle de aklın algılarıyla oluşturduğu bilgiyle hiç bir ilgisi yoktur.
Tarihî süreç ortasında mevzuya yaklaştığımızda Mezopotamya, Mısır ve Eski Yunan’dan köken alan üç ögesi kronolojik olarak ilah, bilgi ve inanç olarak sıralamak muhtemeldir. Bunların başında kökeni en eskiye giden ilah kavramı gelir. şüphesiz burada yaradanla anlatmak istediğim tek ilah kavramı. Yoksa günümüzden on iki ya da on dört bin yıl evvel Göbeklitepe ve gibisi Üst Mezopotamya kültürlerinde ortaya çıkan daha sonrasında Sümer, Asur, Babil, Eski Mısır ve Yunan’da görülen tabiatçı, panteist inançların rableri değil. Burada çabucak belirtmeliyim ki Mısır’da ortaya çıkan birinci tek ilah kavramı olan Aton’dan türeyen ilah da sistematik olmadığı için bahis dışıdır. birebir vakitte bu birinci tek ilah kavramını Mısır’da nazarann ve onu on buyruk ve gibisi kurallar bütünüyle sistematize eden Musa ile başlayan yeni inanç biçiminin icat ettiği ilah birinci tek ilahtır denilebilir. ötürüsıyla tek tanrıyı bir kurallar bütünü ortasında sistematize eden, tanımlayan ve icat eden Yahudiliktir.
Sırada kronolojik olarak ikinci sırada yer alan ve Eski Yunanla tartışılmaz halde bağlı olan bilgi kavramı var. Çünkü Yunan fikriyle birlikte tarihte birinci sefer akılcı fikrin, gerçek manada akılcı niyetin ortaya çıkışına şahit olunmaktadır. Bruno Snell, The Discovery of the Mind isimli yapıtında Yunan fikrinin insanlık tarihine en büyük katkısının “zihnin keşfedilişi” olduğunu söyler ki yapıtının isminde da esasen bu açık halde görülmektedir. Snell’in tabiriyle Yunan’da akıl öncesi, efsanevi ya da mitik ve insan biçimci yani antropomorfik anlayışlarla; salt akılcı yani rasyonel bir dünya görüşü içindeki ayrım birinci sefer ortaya çıkmış ve insan niyetinin vazgeçilmez karı haline gelmiştir. Bu dünya görüşünün ortaya çıkmasına en büyük katkıyı da hiç elbet Yunan ideolojisi yapmıştır.
RABLERİN KARARLARI…
Burada aklınıza gelebilecek birtakım noktaları açıklamak için bahse orta vererek, mit, antropomorfizm ve bilginin sistematizasyonu üzerinde duracağım. Aklınıza gelen birinci sorulardan biri Mezopotamya, Mısır ve Yunan’da ilah ya da ilahlar yok muydu olabilir. Sorunun karşılığı açık, elbette var lakin Yunan’da ve öncesinde anladığımız ve tanıdığımız manada bir iman kavramı yoktur. İlah ve tanrıçaların hepsi antropomorfik yani insan biçimli, kendilerine sunular yapıldığı sürece beşerlerle uygun geçinen ve Musa’nın tek ilahı üzere görünmeyen ancak hissedilen ve ötürüsıyla kalple iman edilen değil ete kemiğe bürünmüş tanrılardır. Bu ilahlarla yapılan da aslında doğayı, ideoloji yapmayan ve bilgi üretmeyen halka anlatmak, tabiatta olan her şeyin sebebini mitik yani efsanevi halde açıklamaktan diğer bir şey değildir. Bir öteki deyişle rüzgârı, gök gürültüsünü, yağmuru, tabiatın klimatolojik döngüsü ve öteki her şeyi halka açıklamak için mitolojik varlıklar olan rabler ve onların tanrısal güçleri kullanılır. esasen fal, büyü ve gibisi uygulamalar da geleceği bilmek ve olacak olanlardan korunmak yani rablerin kararlarını evvelde kestirim ve makus kararlardan da korunmak için uygulanır.
Bunun yanı sıra birebir Yunan bilhassa de Ege dünyasının değerli kentleri olan Atina, Ephesos, Miletos ve başkalarında yaşayan, bir arada yaşadığı halktan kendini ayırmış yönetici, tüccar ya da aristokratik sınıf aracılığıyla bilgiyi sistematik hale getirerek ideoloji yapmakta ve doğayı bütün kurallarıyla tanımlamaya ve anlamaya çalışmaktadır. Bir öteki deyişle cihan ve insan hakkında akılsal bir açıklama vermeye uğraşır. ötürüsıyla da Antik Yunan kendindilk evvel varolmuş ve gündelik hayatında bilgiyi pragmatik halde kullanan lakin sistematik hale getiremeyen Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarından ayrılır. Yalnızca verilebilecek iki örnek bile bu mevzuyu kanıtlamaya kâfi. Her iki örnek de matematik ve geometriyle ilgilidir. Bunlardan biri Thales bağıntılarında karşılığını bulur oburu de Pisagor teoreminde. Bu iki teorem temel olarak gündelik hayatın mesela bir tarlanın miras hukuku çerçevesinde paylaşılması konusunda olağan olarak Mezopotamya ve Mısır’da kullanılmakta lakin az evvel söylemiş olduğim üzere yalnızca gündelik ömrün getirdiği bir zorluğu aşmak için uygulanmaktadır. Bunun en yeterli ispatı da hiç bir Mezopotamya yahut Mısır metninde bu iki teoremin formüle edilmiş yahut formül haline getirilebilecek nitelikteki bir açıklamasının bulunmuyor oluşudur. Ayrıyeten Antik Yunan bilgeleri de bu tipten çabucak her bilgilenimi Mısır ve Mezopotamya’dan aldıklarını vakit zaman öğünerek de belirtmektedirler. Bir başka deyişle aşağıda formülasyonu yazılı bağıntılar Antik Yunan’dan evvel ne sesletilmiş ne de yazılı bağıntı haline getirilmiştir. Bunu daha biroldukca matematiksel süreç için de belirtmek muhtemeldir. ötürüsıyla bilginin sistematize hale gelmesi yani objektif dünyanın maddeli ilgilerinin niyetle bir daha üretimi birinci kere Antik Yunan’da gerçekleşmiştir.
İlah ve bilgiden daha sonra sırada inanç var. İnsan usuna ne kadar karşıt olursa olsun tartışılamaz dogmalara inanmak olarak daha evvel tanımladığım iman ya da iman manasında kullanılan inanç ise bu bahiste en akla ters şartları dayatan Hıristiyanlık ile ortaya çıkmıştır. Hıristiyanlık Roma İmparatorluk çağında ortaya çıkar lakin onu hazırlayan olguların büyük kısmı daha evvelki periyotların gelişmelerinde taban bulur. Üniversal insanlık kanısı, hümanizm, kozmik insan hakları, üniversal doğal hukuk, devletten yahut toplumdan bağımsız ferdî insan memnunluğu, ferdi insan kurtuluşu üzere yeni ve geleceği epeyce parlak olacak olan bu olgular yardımıyla Hıristiyanlık kendine gelişecek bir ortam bulur. Hıristiyanlık bu kavramlara özü bakımından ruhsal olan insan, özü inanma olan ruh, maksadı gelecek hayat ve kurtuluş olan ahlak öğretisi, şahıs kavramı üzere ne Roma dünyasının ne de Helenistik dünyanın pek bilmediği ve ilgilenmediği yesyeni kavramlar ve bedelleri ekler.
‘KURTULUŞ’ DİNİ
Bunu en uygun açıklayan ise bir daha Hıristiyanlığın kendisini bir kurtuluş dini olarak tanımlamasıdır. Temel gayesi Eski Yunan’dan farklı olarak beşere kendisi ve ortasında yaşadığı cihan hakkında bilgi vermek olmayan Hıristiyanlık, insanı kurtarmayı hedef edinmiştir. Fakat Hıristiyanlık, bu kurtuluşu sağlamak üzere bir daha o güne kadar hiç bir kültürde görülmediği halde kendisini kabul eden insanların birtakım şeylere inanmalarını kural koşar. İnanılmasını istediği bu şeyler ise Hıristiyanlığın amentüsünü yahut dogmatiğini oluşturur. Kurtarılacak olan da ruhtur. özetlemek gerekirsesı Hıristiyanlık insanın ruhuna taliptir. ötürüsıyla o güne kadar görülmedik formda yeni bir kavram olan iman birinci defa Hıristiyanlıkla ortaya çıkar ki bunun en yeterli delili İsa’nın ve Hıristiyanlığın birinci lisanı olan Aramice’dilk evvel iman manasına gelen bir sözcüğün dahi bulunmamasıdır.
Yeni Ahit’i oluşturan dört İncil ve öteki kutsal metinlerde ortaya konmuş olduğu biçimde bu amentünün belirli başlı ögeleri şunlardır:
– olağanüstü kaideler ortasında doğmuş bir insan vardır: Bu insan İsa’dır.
– O, İsrail Peygamberleri tarafınca geleceği önce haber verilmiş olan Mesih’tir ve gerçekleştirmiş olduğu olağanüstü işlerle bunu ispat etmiştir.
– O göklerde bulunan Tanrı’nın, Baba’nın Oğlu’dur.
– Birinci yahut Asli Günah kararı hatalı hale gelmiş ve düşmüş olan insanoğlunu kurtarmak, onu İlah ile barıştırmak için haça gerilerek ölmüştür.
– Bu olay, Tanrı’nın beşere karşı duymuş olduğu özel sevgisini, lütuf ve merhametini göstermektedir.
– İsa vefatından üç gün daha sonra dirilmiş ve kırk gün daha sonra üste, Baba’sını yanına gitmiştir.
– Bütün vakit içinderın sonunda bir daha gelecek, bütün canlıları ve ölüleri yargılayacak ve kendisine inanan şahıslarla birlikte ebedi olarak göklerin krallığında karar sürecektir.
– İnsanı kurtaracak ve İsa’da ebedi hayata eriştirecek olan tek şey, ona ve bu misyonuna göstereceği iman olacaktır.
Hıristiyanlığın temel kuralları olarak kabul edilebilecek bu tezlerde yahut inanç ögelerinde ne ideoloji ne de bilgiyle ilgili fazla bir şey yoktur. ötürüsıyla bunlarla ilgili olarak beşerden istenen şey de onların felsefi-akılsal olarak ele alınıp tartışılması ve anlaşılması değil, tam bir yürek saflığıyla onlara inanılması ve iman edilmesidir. Bu kurallar ya da inanç ögeleri da birinci kere Hıristiyanlıkla birlikte ortaya çıktığı için Hıristiyanlığın da imanı sistematize hale getirdiği söylenebilir.
Sanırım İbrahimi dinlerin üçüncüsü olan İslam ile ilgili rastgele bir yorumda bulunmadığım dikkatinizi çekmiştir. Bunun sebebi İslam’ın çıktığı periyot prestijiyle siyasal antropoloji açısından bakıldığında kabile siyasal örgütlenmesinden devlet siyasal örgütlenmesine geçişin ideolojik karşılığı olmasıdır. Peygamber Muhammed, kendindilk evvelki öteki iki tek ilahlı dinden de esinlenerek en zirvede Allah’ın bulunduğu, onun altında her kabilenin kendisine ilişkin bir ikincil ilah da edindiği Arap politeizmini ve kabile örgütlenmesini toplumsal, ekonomik ve politik çerçevede aşkın bir devlet örgütlenmesine gidiş yolunda ıslahata uğrattı. Panteon’un zirve noktasında yer alan El-İlah/Eloah yahut daha sonradan sesletilen biçimiyle Allah’ı “Tek Bir Allah” bildiri ederek tek yaradancı inancını Arap Yarımadası’na yerleştirdi. Bir öteki deyişle fazlaca kabileden tek devlete, epeyce rabden da tek allaha geçiş, kabile farklılıklarının da tek tek bir Allah’a kullukta buluşan “mümin kardeşliği”nde erimesini hedefledi.
Bunun kararıysa politik ve ideolojik manada birinci kere tek ilahlı bir dinin dünyevi ömrü yönetme tarafında uğraş göstermiş olmasıdır. ötürüsıyla İslam bu haliyle bilgi ve inançla değil direkt gündelik hayat, siyaset ve devlet idaresiyle ilgili olup insanın ruhuna talip olan Hıristiyanlık’tan ve ilah kavramını sistematize eden Yahudilik’ten kesin bir biçimde ayrılmaktadır.
Sonuç olarak insan akıllarının bütünleşik olarak hareket etmeye başladığı yaklaşık 40.000 yıl önce itibaren ortaya çıkmaya başlayan ruh, öteki dünya, ilah ve din kavramları temel olarak başlangıçta mevti, insanı, doğayı, cihanı mitsel manada açıklamaya çalışma gayretleriydi. Bunu Yahudiliğin tek tanrıyı sistematik kurallar ortasında icat etmesi ve bunu Antik Yunan’ın cihanı ve insanı akılla açıklamak için başta ideoloji, matematik, geometri ve sanatın değişik kollarıyla bilgi üretmesi ve kendindilk evvel üretilmiş bilgiyi de sistematik hale getirmesi izlemiştir. Bu olguları izleyen son olgu ise insanın ruhuna talip olan Hıristiyanlığın bunun için imanı icat edip sistematik hale getirmesidir. Bu niçinle, bilgi ve inancın birbiriyle çelişen, birbirine karşı olgular olduğunu, bilginin bir daha ve bir daha üretimi üstündeki en kıymetli pürüzün iman olduğunu da artık rahatlıkla belirtebilirim. Dogmalara karşı olduğunu ve her türlü dogmadan uzak bunun yanı sıra akla yakın durduğunu söyleyen her türlü ideoloji, felsefi akım, kurum ya da kuruluşun bütün bu bahisleri bir daha düşünmesi gereklidir.
Fal, büyü, tılsım ile çıkılan yolda varılan noktanın bilgi ve inançla ilgili olması da bu bağlamda şaşırtan olmamalıdır. Çünkü en erken çağlardan itibaren bu uygulamaların hepsi inanç ya da daha gerçek söylenişiyle iman ile ilgilidir ve o periyot beşerinin hudutlu bilgisinin yetmediği anlarda kullanılacak bir sığınaktır.
*Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı.
Bahis fal, büyü, tılsım vs. olunca aklıma birinci gelen başlık bu oldu. Birçok vakit bir tabir olarak kullanılsa da en hoş kullanımlarından biri Özdemir Erdoğan’ın şarkısındadır. “Fala inanmayın ancak falsız kalmayın/Gününüzü yaşayın yarını unutmayın/İşin sırrı dengede/kimi vakit bozulursa da/Sağlık olsun/Siz bozulmayın…” Anımsadığım kadarıyla bu biçimde bir müzikti. Evet, inanmayın fakat onsuz da kalmayın. İnsanın açmazlarından biri bu, hani çocukların bir yaştan daha sonra Noel Baba’nın varlığına inanmamaları lakin bir daha de gelecek armağanı beklemeleri üzere. Yunan Mitolojisi üzerine çalışan Paul Veyne yanlış anımsamıyorsam bu benzetmeyi Yunan Mitolojisi üzerine yazdığı Yunanlılar Mitlerine İnanmışlar mıydı? İsmindeki kitabında kullanmıştı, Eski Yunan’da mitolojiyi ve dini açıklarken. Bir öbür deyişle inanmıyorlar ancak güya inanıyorlar. Motamot bir çocuğun Noel Baba’nın varlığına inandığı üzere.
Yazının bu kısmına kadar gelen okuyucular hala bir gastronomi tarihi yazısı bekliyorlarsa bu kere hayal kırıklığına uğrayacaklar. Çünkü bitkilerin, hayvanların ya da insan için besin hususu olabilecek çabucak her şeyin tarihini yazmak üzere Arkeo-Duvar’da başlayan yazı maceramın bu evresinde kendimi kısıtlamayıp ve editörümün müsamahasına sığınarak husus dışına çıkıp bilgi ve inanç üzerine yazmak istedim.
Bu kısa açıklamadan daha sonra mevzuya dönecek olursak bilginin, bahis bağlamında ve daha dar manada fal, büyü ve tılsımla olan ilgisi temel olarak inançla olan bağlantıdır. aslına bakarsan işin temeli da bu inanma ve inanmama olgusunda başlıyor ve orada bitiyor. İnanmak ve inanmamak aslında düşünsel olarak bilgi ve inanç ikiliği üzerine heyeti üzere gözükmekte ve bu niçinle bu yazıda eski çağlardaki fal, büyü, tılsım üzere uygulamaları anlatmak yerine onları ortaya çıkaran ortamı yani bilgi ve inancı sorgulayacağım.
İNANCIN TARİFİ
İki kavram, bilgi ve inanç; temelinde birbiriyle uzlaşmaz. Uzlaştığındaysa ne bilgi bilgidir ne de inanç inançtır artık. Bu savlı telaffuzun tarihî olarak açılımını yapmadan evvel bilgi ve inanç kavramlarını açıklamak yerinde olacaktır. Baştan belirtmekte fayda var, buradaki açıklamalar sistematik bilgi ve sistematik inanç için geçerlidir.
Evvel bilgiden başlayalım. İnsanlığın toplumsal emeğiyle ortaya çıkardığı ve objektif dünyanın maddeli bağlarının fikirle bir daha üretimi bilginin en sıradan, gerçek ve algılanabilir tarifidir. olağan olarak değişik felsefi akımlarda bilgi değişik hallerde tanımlanabilir lakin bu tanımlar kendi içlerinde dengeli olmakla birlikte bilgiyi tek taraflı olarak tanımlar. Hatta mantık, ideoloji, psikoloji, antropoloji üzere değişik toplumsal bilim kolları açısından daha da değişik tanımlar yapılabilir. Bu çalışmada tarihi bir müddetç ortasında yaklaşık üç milyon yıllık insan evrimi çerçevesinde bilgiyi objektif dünyayla ilgili ve fizik yasalar çerçevesinde tanımlanabilmiş olguların insan aklıyla algılanması ve bir öbür insan tekine aktarılması olarak tanımlayacağım. Bir öteki deyişle seküler ömrün ortasında kalarak yapılan bir tanımla mevzuyu sonlandıracağım. Ayrıyeten bilginin öğrenilmesi, aktarılması, her transferi ve alımlanmasında tekrar ve yine üretildiği gerçeğini göz önünde bulundurmak gerekliliğine de vurgu yapacağım. Bu çerçeve ortasında kalmak kaydıyla inancın tarifini da yaparak her iki kavramı karşılaştırmak istiyorum.
Çabucak en başta söylemek gerekir ki bu yazı ortasında inançla kast edilen temel olarak iman sözcüğüyle açıklanabilecek olgudur. özetlemek gerekirsesı inanç bu çalışma ortasında sekülarizmle hiç ilgisi olmayan, büsbütün dinî çerçeve ortasında tanımlanacaktır ki fal, büyü, tılsım üzere şeyler de temel olarak imanın bir modülüdür. Bir öteki deyişle ve en yalın tarifiyle, insan usuna ne kadar alışılmamış olursa olsun tartışılamaz dogmalar imanın temelidir. Bütün dinlerin baş şartıdır ve ne olursa olsun üzerine tartışma yapılamayacak hakikatler olarak görülürler. Emniyet, sadakat ya da güvenilirlik manasına gelen ve izi Aramice’ye kadar sürülebilen ve Arapça if-al veznindeki amn sözcüğünden köken alan iman; âmin, amen, emanet, emin üzere değişik kullanımlarıyla günlük lisan ortasında yer almaktadır. Batı dillerindeyse birebir manaya gelen ve köken olarak bir daha inanç, sadakat ve emniyetten köken alan İngilizce faith ve Almanca glaube üzere sözcüklerle karşılanır.
İLAH, BİLGİ VE İNANÇ
Sözcüğün, tarihi köken olarak en eski Semitik lisan olan Akkadca ve daha sonrasında Asurcada bulunmuyor olup daha sonrasında ortaya çıkacak ve Hıristiyanlığın birinci lisanı olan Aramice ve Yahudiliğin birinci lisanı olan İbranice’de kayıtsız ve kuralsız, tartışılmaz ve kesin olarak inanmayı tanımlar halde ortaya çıkması son derece düşündürücüdür. Örnek verecek olursak, insan aklına ne kadar saçma gelse de Meryem’in tanrısal bir solukla İsa’ya gebe kalması ve ötürüsıyla İsa’nın allahın oğlu olduğuna inanmak yahut Musa’nın yanan çalıyla konuşması üzere akla uymayan lakin gönülle kabul edilen her olgu imanın temelini oluşturur. özetlemek gerekirsesı akılla değil yürekle yani kalple iman ve lisanla ikrar imanın temelini oluşturur. Bu niçinle ortasında akıl olmayan bir olgudur iman yahut inanç. Bu haliyle de aklın algılarıyla oluşturduğu bilgiyle hiç bir ilgisi yoktur.
Tarihî süreç ortasında mevzuya yaklaştığımızda Mezopotamya, Mısır ve Eski Yunan’dan köken alan üç ögesi kronolojik olarak ilah, bilgi ve inanç olarak sıralamak muhtemeldir. Bunların başında kökeni en eskiye giden ilah kavramı gelir. şüphesiz burada yaradanla anlatmak istediğim tek ilah kavramı. Yoksa günümüzden on iki ya da on dört bin yıl evvel Göbeklitepe ve gibisi Üst Mezopotamya kültürlerinde ortaya çıkan daha sonrasında Sümer, Asur, Babil, Eski Mısır ve Yunan’da görülen tabiatçı, panteist inançların rableri değil. Burada çabucak belirtmeliyim ki Mısır’da ortaya çıkan birinci tek ilah kavramı olan Aton’dan türeyen ilah da sistematik olmadığı için bahis dışıdır. birebir vakitte bu birinci tek ilah kavramını Mısır’da nazarann ve onu on buyruk ve gibisi kurallar bütünüyle sistematize eden Musa ile başlayan yeni inanç biçiminin icat ettiği ilah birinci tek ilahtır denilebilir. ötürüsıyla tek tanrıyı bir kurallar bütünü ortasında sistematize eden, tanımlayan ve icat eden Yahudiliktir.
Sırada kronolojik olarak ikinci sırada yer alan ve Eski Yunanla tartışılmaz halde bağlı olan bilgi kavramı var. Çünkü Yunan fikriyle birlikte tarihte birinci sefer akılcı fikrin, gerçek manada akılcı niyetin ortaya çıkışına şahit olunmaktadır. Bruno Snell, The Discovery of the Mind isimli yapıtında Yunan fikrinin insanlık tarihine en büyük katkısının “zihnin keşfedilişi” olduğunu söyler ki yapıtının isminde da esasen bu açık halde görülmektedir. Snell’in tabiriyle Yunan’da akıl öncesi, efsanevi ya da mitik ve insan biçimci yani antropomorfik anlayışlarla; salt akılcı yani rasyonel bir dünya görüşü içindeki ayrım birinci sefer ortaya çıkmış ve insan niyetinin vazgeçilmez karı haline gelmiştir. Bu dünya görüşünün ortaya çıkmasına en büyük katkıyı da hiç elbet Yunan ideolojisi yapmıştır.
RABLERİN KARARLARI…
Burada aklınıza gelebilecek birtakım noktaları açıklamak için bahse orta vererek, mit, antropomorfizm ve bilginin sistematizasyonu üzerinde duracağım. Aklınıza gelen birinci sorulardan biri Mezopotamya, Mısır ve Yunan’da ilah ya da ilahlar yok muydu olabilir. Sorunun karşılığı açık, elbette var lakin Yunan’da ve öncesinde anladığımız ve tanıdığımız manada bir iman kavramı yoktur. İlah ve tanrıçaların hepsi antropomorfik yani insan biçimli, kendilerine sunular yapıldığı sürece beşerlerle uygun geçinen ve Musa’nın tek ilahı üzere görünmeyen ancak hissedilen ve ötürüsıyla kalple iman edilen değil ete kemiğe bürünmüş tanrılardır. Bu ilahlarla yapılan da aslında doğayı, ideoloji yapmayan ve bilgi üretmeyen halka anlatmak, tabiatta olan her şeyin sebebini mitik yani efsanevi halde açıklamaktan diğer bir şey değildir. Bir öteki deyişle rüzgârı, gök gürültüsünü, yağmuru, tabiatın klimatolojik döngüsü ve öteki her şeyi halka açıklamak için mitolojik varlıklar olan rabler ve onların tanrısal güçleri kullanılır. esasen fal, büyü ve gibisi uygulamalar da geleceği bilmek ve olacak olanlardan korunmak yani rablerin kararlarını evvelde kestirim ve makus kararlardan da korunmak için uygulanır.
Bunun yanı sıra birebir Yunan bilhassa de Ege dünyasının değerli kentleri olan Atina, Ephesos, Miletos ve başkalarında yaşayan, bir arada yaşadığı halktan kendini ayırmış yönetici, tüccar ya da aristokratik sınıf aracılığıyla bilgiyi sistematik hale getirerek ideoloji yapmakta ve doğayı bütün kurallarıyla tanımlamaya ve anlamaya çalışmaktadır. Bir öteki deyişle cihan ve insan hakkında akılsal bir açıklama vermeye uğraşır. ötürüsıyla da Antik Yunan kendindilk evvel varolmuş ve gündelik hayatında bilgiyi pragmatik halde kullanan lakin sistematik hale getiremeyen Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarından ayrılır. Yalnızca verilebilecek iki örnek bile bu mevzuyu kanıtlamaya kâfi. Her iki örnek de matematik ve geometriyle ilgilidir. Bunlardan biri Thales bağıntılarında karşılığını bulur oburu de Pisagor teoreminde. Bu iki teorem temel olarak gündelik hayatın mesela bir tarlanın miras hukuku çerçevesinde paylaşılması konusunda olağan olarak Mezopotamya ve Mısır’da kullanılmakta lakin az evvel söylemiş olduğim üzere yalnızca gündelik ömrün getirdiği bir zorluğu aşmak için uygulanmaktadır. Bunun en yeterli ispatı da hiç bir Mezopotamya yahut Mısır metninde bu iki teoremin formüle edilmiş yahut formül haline getirilebilecek nitelikteki bir açıklamasının bulunmuyor oluşudur. Ayrıyeten Antik Yunan bilgeleri de bu tipten çabucak her bilgilenimi Mısır ve Mezopotamya’dan aldıklarını vakit zaman öğünerek de belirtmektedirler. Bir başka deyişle aşağıda formülasyonu yazılı bağıntılar Antik Yunan’dan evvel ne sesletilmiş ne de yazılı bağıntı haline getirilmiştir. Bunu daha biroldukca matematiksel süreç için de belirtmek muhtemeldir. ötürüsıyla bilginin sistematize hale gelmesi yani objektif dünyanın maddeli ilgilerinin niyetle bir daha üretimi birinci kere Antik Yunan’da gerçekleşmiştir.
İlah ve bilgiden daha sonra sırada inanç var. İnsan usuna ne kadar karşıt olursa olsun tartışılamaz dogmalara inanmak olarak daha evvel tanımladığım iman ya da iman manasında kullanılan inanç ise bu bahiste en akla ters şartları dayatan Hıristiyanlık ile ortaya çıkmıştır. Hıristiyanlık Roma İmparatorluk çağında ortaya çıkar lakin onu hazırlayan olguların büyük kısmı daha evvelki periyotların gelişmelerinde taban bulur. Üniversal insanlık kanısı, hümanizm, kozmik insan hakları, üniversal doğal hukuk, devletten yahut toplumdan bağımsız ferdî insan memnunluğu, ferdi insan kurtuluşu üzere yeni ve geleceği epeyce parlak olacak olan bu olgular yardımıyla Hıristiyanlık kendine gelişecek bir ortam bulur. Hıristiyanlık bu kavramlara özü bakımından ruhsal olan insan, özü inanma olan ruh, maksadı gelecek hayat ve kurtuluş olan ahlak öğretisi, şahıs kavramı üzere ne Roma dünyasının ne de Helenistik dünyanın pek bilmediği ve ilgilenmediği yesyeni kavramlar ve bedelleri ekler.
‘KURTULUŞ’ DİNİ
Bunu en uygun açıklayan ise bir daha Hıristiyanlığın kendisini bir kurtuluş dini olarak tanımlamasıdır. Temel gayesi Eski Yunan’dan farklı olarak beşere kendisi ve ortasında yaşadığı cihan hakkında bilgi vermek olmayan Hıristiyanlık, insanı kurtarmayı hedef edinmiştir. Fakat Hıristiyanlık, bu kurtuluşu sağlamak üzere bir daha o güne kadar hiç bir kültürde görülmediği halde kendisini kabul eden insanların birtakım şeylere inanmalarını kural koşar. İnanılmasını istediği bu şeyler ise Hıristiyanlığın amentüsünü yahut dogmatiğini oluşturur. Kurtarılacak olan da ruhtur. özetlemek gerekirsesı Hıristiyanlık insanın ruhuna taliptir. ötürüsıyla o güne kadar görülmedik formda yeni bir kavram olan iman birinci defa Hıristiyanlıkla ortaya çıkar ki bunun en yeterli delili İsa’nın ve Hıristiyanlığın birinci lisanı olan Aramice’dilk evvel iman manasına gelen bir sözcüğün dahi bulunmamasıdır.
Yeni Ahit’i oluşturan dört İncil ve öteki kutsal metinlerde ortaya konmuş olduğu biçimde bu amentünün belirli başlı ögeleri şunlardır:
– olağanüstü kaideler ortasında doğmuş bir insan vardır: Bu insan İsa’dır.
– O, İsrail Peygamberleri tarafınca geleceği önce haber verilmiş olan Mesih’tir ve gerçekleştirmiş olduğu olağanüstü işlerle bunu ispat etmiştir.
– O göklerde bulunan Tanrı’nın, Baba’nın Oğlu’dur.
– Birinci yahut Asli Günah kararı hatalı hale gelmiş ve düşmüş olan insanoğlunu kurtarmak, onu İlah ile barıştırmak için haça gerilerek ölmüştür.
– Bu olay, Tanrı’nın beşere karşı duymuş olduğu özel sevgisini, lütuf ve merhametini göstermektedir.
– İsa vefatından üç gün daha sonra dirilmiş ve kırk gün daha sonra üste, Baba’sını yanına gitmiştir.
– Bütün vakit içinderın sonunda bir daha gelecek, bütün canlıları ve ölüleri yargılayacak ve kendisine inanan şahıslarla birlikte ebedi olarak göklerin krallığında karar sürecektir.
– İnsanı kurtaracak ve İsa’da ebedi hayata eriştirecek olan tek şey, ona ve bu misyonuna göstereceği iman olacaktır.
Hıristiyanlığın temel kuralları olarak kabul edilebilecek bu tezlerde yahut inanç ögelerinde ne ideoloji ne de bilgiyle ilgili fazla bir şey yoktur. ötürüsıyla bunlarla ilgili olarak beşerden istenen şey de onların felsefi-akılsal olarak ele alınıp tartışılması ve anlaşılması değil, tam bir yürek saflığıyla onlara inanılması ve iman edilmesidir. Bu kurallar ya da inanç ögeleri da birinci kere Hıristiyanlıkla birlikte ortaya çıktığı için Hıristiyanlığın da imanı sistematize hale getirdiği söylenebilir.
Sanırım İbrahimi dinlerin üçüncüsü olan İslam ile ilgili rastgele bir yorumda bulunmadığım dikkatinizi çekmiştir. Bunun sebebi İslam’ın çıktığı periyot prestijiyle siyasal antropoloji açısından bakıldığında kabile siyasal örgütlenmesinden devlet siyasal örgütlenmesine geçişin ideolojik karşılığı olmasıdır. Peygamber Muhammed, kendindilk evvelki öteki iki tek ilahlı dinden de esinlenerek en zirvede Allah’ın bulunduğu, onun altında her kabilenin kendisine ilişkin bir ikincil ilah da edindiği Arap politeizmini ve kabile örgütlenmesini toplumsal, ekonomik ve politik çerçevede aşkın bir devlet örgütlenmesine gidiş yolunda ıslahata uğrattı. Panteon’un zirve noktasında yer alan El-İlah/Eloah yahut daha sonradan sesletilen biçimiyle Allah’ı “Tek Bir Allah” bildiri ederek tek yaradancı inancını Arap Yarımadası’na yerleştirdi. Bir öteki deyişle fazlaca kabileden tek devlete, epeyce rabden da tek allaha geçiş, kabile farklılıklarının da tek tek bir Allah’a kullukta buluşan “mümin kardeşliği”nde erimesini hedefledi.
Bunun kararıysa politik ve ideolojik manada birinci kere tek ilahlı bir dinin dünyevi ömrü yönetme tarafında uğraş göstermiş olmasıdır. ötürüsıyla İslam bu haliyle bilgi ve inançla değil direkt gündelik hayat, siyaset ve devlet idaresiyle ilgili olup insanın ruhuna talip olan Hıristiyanlık’tan ve ilah kavramını sistematize eden Yahudilik’ten kesin bir biçimde ayrılmaktadır.
Sonuç olarak insan akıllarının bütünleşik olarak hareket etmeye başladığı yaklaşık 40.000 yıl önce itibaren ortaya çıkmaya başlayan ruh, öteki dünya, ilah ve din kavramları temel olarak başlangıçta mevti, insanı, doğayı, cihanı mitsel manada açıklamaya çalışma gayretleriydi. Bunu Yahudiliğin tek tanrıyı sistematik kurallar ortasında icat etmesi ve bunu Antik Yunan’ın cihanı ve insanı akılla açıklamak için başta ideoloji, matematik, geometri ve sanatın değişik kollarıyla bilgi üretmesi ve kendindilk evvel üretilmiş bilgiyi de sistematik hale getirmesi izlemiştir. Bu olguları izleyen son olgu ise insanın ruhuna talip olan Hıristiyanlığın bunun için imanı icat edip sistematik hale getirmesidir. Bu niçinle, bilgi ve inancın birbiriyle çelişen, birbirine karşı olgular olduğunu, bilginin bir daha ve bir daha üretimi üstündeki en kıymetli pürüzün iman olduğunu da artık rahatlıkla belirtebilirim. Dogmalara karşı olduğunu ve her türlü dogmadan uzak bunun yanı sıra akla yakın durduğunu söyleyen her türlü ideoloji, felsefi akım, kurum ya da kuruluşun bütün bu bahisleri bir daha düşünmesi gereklidir.
Fal, büyü, tılsım ile çıkılan yolda varılan noktanın bilgi ve inançla ilgili olması da bu bağlamda şaşırtan olmamalıdır. Çünkü en erken çağlardan itibaren bu uygulamaların hepsi inanç ya da daha gerçek söylenişiyle iman ile ilgilidir ve o periyot beşerinin hudutlu bilgisinin yetmediği anlarda kullanılacak bir sığınaktır.
*Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı.