Barış Yıldırım
“Nazım Hikmet’in rastgele bir şiirini birinci besteleyen kimdir? Bestelenen şiir hangisidir? Hangi yılda bestelenmiştir?” Ekin Akyaz, bu soruları toplumsal medyada yönelttiğinde birfazlaca karşılık geldi. Benim karşılığım, 1933 tarihindeki Cemal Reşit Rey opereti “Lüküs Hayat”ın Nâzım Hikmet tarafınca yazıldığı düşünülen meşhur müziğiydi: “Şişli’de bir apartıman, yoksa şayet halin yaman.”
Rasih Nuri İleri’nin anlattığına ve Haldun Dormen’in bir söyleşisinde Muhsin Ertuğrul’la sohbetine dayanarak doğruladığına nazaran, Ekrem Reşit Rey, operetin kelamlarını yetiştiremeyecek olunca Nâzım Hikmet’ten yardım istenir. Şairin esasen paraya gereksinimi vardır, “ismimi kullanmazsanız yazarım” der ve bugün de fazlaca âlâ bilinen o meşhur “Lüküs Hayat” müziğinin kelamını muharrir (Güleç, s. 43). Dramatik metni zayıf bulunan bu opereti bir asra yakın bir müddetdir bilinir kılan en kıymetli etken, bu müzik ve ötürüsıyla Cemal Reşit Rey’in bestesi ile Nâzım’ın bir ana akım cümbüş yapıtına bile dahil etmeyi başardığı sınıfsal bakışı yansıtan kelamları olsa gerek.
Ne var ki, göründüğü kadarıyla Nâzım Hikmet şiirine yapılan bestelerin tarihi daha önceye dayanıyor.
İKİ MESUT CEMİL BESTESİ: ‘MARTILAR ÂH EDER’ VE ‘KANATLARI GÜMÜŞ’
Toplumsal medya kullanıcıları, operetten bir yıl kadar evvel çekilen bir sinema için Nâzım Hikmet tarafınca yazılan iki müzik lafına işaret etti: “Mineli Kuş” (Muhsin Ertuğrul, 1932) sinemasının senaryosunu kaleme alan şair, sinemada söylenmek üzere iki müzik kelamı de yazmıştı ve her ikisi de Mesut Cemil (1902-1963) tarafınca bestelenmişti. (Filmin tam tarihine ve gösterilip gösterilmediğine dair çeşitli tartışmalar var.)
Murat Bardakçı’nın anlattığına göre, Nâzım Hikmet’in tutuklanmasıyla yarım kalan sinema için bestelenen “Martılar âh eder çırparlar kanat” ve “Kanatları gümüş yavru bir kuş” isimli müzikler senelerca söylendi, Münir Nurettin’in orkestra eşliğindeki yorumuyla epeyce sevildi ama 12 Mart devrinde, şairi sakıncalı olduğu için TRT repertuarından çıkartıldı. Bu besteler bugün de Şevval Sam, Yasemin Mori, Çiğdem Yarkın, Münip Utandı üzere sanatkarlar tarafınca yorumlanmaya devam ediyor.
Lakin, müzik kelamlarını dışarıda bırakacak olursak kronoloji oldukça değişiyor. Nâzım Hikmet’in dramatik yapıtlara müzik kelamı olarak değil de direkt şiir olarak yazdığı ve diğer bestekarlar tarafınca bestelenen yapıtlarının öncedeniyatına bakıldığında akla iki isim geliyor: Ruhi Su ve Zülfü Livaneli. “Karlı Kayın Ormanı”, “Kız Çocuğu”, “Bulut mu Olsam” üzere müziklerle Nâzım Hikmet şiirlerini müzik formatında en geniş kitlelere eriştiren ve muhtemelen şairin şiirlerini en hayli besteleyen kişi olan Livaneli, sohbete dahil olarak kendi yapıtlarının 1975 daha sonrasına ilişkin olduğu notunu düştü. Bu durumda sorunun karşılığı Ruhi Su üzere duruyordu.
RUHİ SU: ‘SÜVARININ TÜRKÜSÜ’
1971’de “Seferberlik Türküleri” ismiyle yayımlanan Ruhi Su albümünde şairin “Dörtnala gelip uzak Asya’dan Akdeniz’e bir kısrak başı üzere uzanan bu memleket bizim” diye başlayan meşhur “Davet” şiiri, Süvarinin Türküsü ismiyle yer alıyor. “Ruhi Su, Nazım Hikmet’in şiirini besteleyen birinci sanatçıdır. 1950 yılında ‘Süvarinin Türküsü’nü yapmıştır”, diyen Füsun Akatlı bu iddiayı birinci lisana getiren kişi olsa gerek (Akatlı, s. 39).
Bu bestede müzik, ikişer dizenin sonunda yenidenlanan birkaç ölçüden ibarettir. Ama Ruhi Su besteciliğinin en özgün yanlarından biri, operalarda meselai gördüğümüz bir halde, “konuşulan söz”ün müziğin organik kesimi yapılması tekniği bu türküde kendini öylesine kuvvetli gösterir ki, bu kısacık müzik cümlesi klasik bir müzik oluşturmaya yetmiştir.
çabucak sonrasında “Bu Memleket Bizim” ismiyle Cem Karaca, Şanar Yurdapan, Kerem Güney, Küme Yorum, Fazıl Say üzere büyük isimlerce yeniden tekrar bestelenen bu şiirden yaratılan hepsi de hayli başarılı müzikler içinde klasik olmayı başaran tek eser “Süvarinin Türküsü” olsa gerek. (Ruhi Su’nun yorumuna ek olarak Erkin Koray’ın pek farklı yorumunu ve Livaneli’nin 1979’da Stockholm’da Ruhi Su’nun iştirakiyle gerçekleşen Nazım Hikmet Anması’ndaki canlı yorumunu (44:30’dan itibaren) dinlemek değişik bir karşılaştırma fırsatı sunabilir.)
Lakin hafriyat hâlâ bitmedi. “Kolektif arkeoloji” çalışması, daha derine kazmaya devam etti. Galiba karşılığı bulduk. En azından, şimdilik.
ALİ RİFAT: ‘BANA BAK HEY AVANAK’
Karşılık biraz daha eskide: 1920 sonları 1930 başlarında Ali Rifat (Çağatay) Bey’in yaptığı ve yazının başında bir demo kaydını paylaştığımız rast beste “Bana Bak Hey Avanak” yahut Üç telli Saz yahut –şiirin yepyeni ismiyle söylersek– “Orkestra”.
Fütürist Nâzım Hikmet şiiri “Orkestra”yı Ali Rifat Çağatay’ın bestelemiş olduğuna işaret eden, yakın tarih ve müzik üzerine yazıların ve kitapların müellifi Derya Bengi oldu. Etnomüzikolog Ulaş Özdemir de yapıtın Nuri Duyguer ve Cüneyt Kosal arşivlerinde yer alan notalarının bulunduğu adresi paylaştı . (PDF formatında erişmek için tıklayın.)
Eser, batı notasyonuyla ancak Arap alfabesiyle notaya alınmıştı. Bu, şiirden bir fragman mıydı yoksa tamamlanmış bir müzik mıydı, anlayabilmemiz için Murat Kınacı’nın transliterasyonu yardıma koştu.
Gördük ki elimizde şiirin en kıymetli kısımlarını içeren dört başı mamur bir beste var. İnternete baktığımda bestenin daha evvel rastgele bir kaydının olmadığını gördüm. O yüzden de, makam müziği tedrisatından gelmediğim biçimde, dinleyicilerin bir fikir edinmesi için üstteki demoyu kaydetmeye cüret ettim.
Müzik, notasında da açıklandıği üzere, si bemol üzerinde rast makamında yazılmış. Ben onu fa majör’e taşıdım (makamsal müzikçilerin deyişiyle “göçürttüm”, batı müzikçilerinin deyişiyle “transpoze” ettim). Majör tonalite üzerinde bir piyano eşliği yazdım ve canlı olarak kaydettim (videoda çalışmanın farklı etaplarından manzaralar nazaranceksiniz). Demo kaydı Logic Pro X üzerinde yaptım ve Logic’in piyano ve ut (ara nağmeler için) ses kütüphanelerini kullandım.
Ortaya çıkan model kaydın birtakım sınırlılıkları olduğu aşikâr. Rast makamı majör tonaliteye ziyadesiyle benzese de, kaydı birinci dinleyenlerden etnomüzikolog Mustafa Avcı’nın işaret ettiği üzere özdeş değiller; makamsal müziğe has komalı sesi ne kendi yorumumda ne de (aşikâr ki) piyano eşliğinde verebildim. Kulaklarım, “Türk Sanat Müziği” ismi altında toplanan çeşide, bu topraklardaki herkes, üzere aşina olsa da onun ses eğitimi geleneğinden gelmediğim için yorumum biroldukcalarına en yavaşça tabiriyle “tuhaf” gelecektir. 1930’lardan itibaren bu müziği batı orkestraları eşliğinde, koma seslerini izole ederek yorumlamak üzere bir alışkanlığın ortaya çıkması beni bir modül rahatlatıyorsa da makam müzisyenlerinin bu müziğe kendi tipleri ortasında yapacakları yeni yorumları duymayı da heyecanla bekliyorum. Umarım bu çalışmamız bu biçimde deneylere bir kapı ortalar.
‘ORKESTRA’: BESTELEMEK İÇİN SIKINTI BİR ŞİİR
Nâzım Hikmet, 1920’li yılların başında Sovyetler Birliği’nde karşılaştığı Mayakovski’nin tesiriyle bir dizi fütürist şiir yazdı. “trrrrum, / trrrrum, / trrrrum! / trak tiki tak! / Makinalaşmak / istiyorum!” dizeleriyle başlayan 1923 tarihindeki “Makinalaşmak” şiiri bunun en tipik örneklerinden. Birinci sefer 1921’de Yeni Sanat mecmuasında yayımlanan ve 1929’da ‘835 Satır’ kitabına giren “Orkestra” şiiri de, bilhassa kırık dizeleri ve gelişime yaptığı vurguyla, birebir çerçevede kıymetlendirilebilir.
“Bana bak! / Hey! / Avanak! / Elinden o zırıltıyı bıraksana!” dizeleriyle başlayan şiir, uzun mühlet devrimci müziğin temel enstrümanı olduğu düşünüldüğünde tuhaf gelecek bir halde, bağlama (“üç telli saz”) çalgısına yöneltilen zehir zemberek bir tenkittir. Nâzım’a nazaran “üç telinde üç sıska bülbül öten üç telli saz” bu çağda işe yaramaz. “Dağlarla dalgalara kütleleri ileri atlatamaz”, “milyonlarla ağzı bir tek ağızla güldüremez, ağlatamaz.” O yüzden onu bir kenara atmak, yerine “ağır sesli çekiçlerin sağır örslerin kulağına haykırmasını” yansılayan bir orkestra koymak gerekir. Şef (“çalgıcı başı”) coşarak “dağlarla dalgalarla, dağ üzere dalgalarla” esmelidir.
Orkestra, elbette kitlelerin devrimci hareketinin, orkestra şefi devrimci önderliğin metaforlarıdır lakin şiirin bir alegori olduğu da düşünülmemeli. Çünkü, birinci şiirlerini Mevlevi dedesinin tesiriyle tekke şiiri çerçevesinde kaleme alan Nâzım Hikmet’in sosyalist bilince kavuştuğu devirde birinci amaca oturttuğu şeylerden biri de tekkeler ve burada “üç telli saz”la özdeşleştirdiği tekke kültürüdür. Piyer Loti şiirinde “esrar ve tevekkül”le ilişkilendirdiği tekkeler onun için, dinin bir öteki tezahüründen diğer bir şey değildir. Din ortasındaki tasavvuf ve tarikat ayrımıyla ilgilenmez, mesela “Kitab-ı Mukaddes” şiirinde kör bir kuyuya attığını anlattığı kutsal kitabı saatlerce okuyan halini “deli bir derviş”e benzetir; “Yalınayak” şiirinde “piri mugan dede” (tasavvufta pirin simgesi) figürünü iki yüzlü ahlakın simgesi olarak tanım eder.
Şiiri okuyabileceğimiz bir diğer seviye de sanat tartışmalarıdır. Birinci yapıtlarında nasıl bir sanat yapmalı konusunu biroldukça şiirinde (mesela “Bakır, demir, tahta, kemik ve kirişlerle çalınan” Beethoven sonatlarından bahsedilen “San’at Telakkisi”) ele alan ve orkestra metaforunu tekraren kullanan şairin başındaki ülkü müzik, muhtemelen nitekim de orkestraya yapılan müziktir.
İstiklal Marşı’nın birinci versiyonlarından birinin bestekarı olarak da bilinen Ali Rifat Çağatay’ın (1867-1965) Nâzım Hikmet’in akrabası olduğu belirtiliyor. Sadece Nâzım Hikmet şiiri üzerine değil özgür vezinli bir şiir üzerine de muhtemelen yapılmış birinci beste olabilecek bu yapıtı, şiirin birinci yarısını bütünüyle kullanır. Şiirdeki “Hey” nidalarını ikileyerek her kıtanın başına yerleştiren bestenin notasyonunda ölçü belirtilmemiş olsa da 4/4 ve 6/8’lik ölçüler içinde değişmeler vardır. Ali Rifat Beyefendi, son periyot yapıtlarından olan ve bestelerine getirilen tenkitlere bir karşılık olarak yapıldığı belirtilen (Erkan, 2015) bu yapıtı üretirken makamsal müzikle batı müziği içinde bir sentez pozisyonu benimseyerek Nâzım’ın da ortasında olduğu sanat tartışmalarına müdahil olmuş üzere görünüyor. Bestekarın güfteleri üzerine bir makale alan Mustafa Erkan, “Nazım Hikmet’in ‘Orkestra’ başlıklı şiirinden aldığı ‘Bana bak hey avanak’ güftesi … artık eskiyi arşive bıraktığı, çağa hitap edecek yeni bir şekli benimsediği görüşünün ispatı üzeredir,” diyor.
Bu yazıda geçen biroldukca müzisyeni birleştirecek enteresan bir anekdotla bitirelim: Nâzım Hikmet’in kelamlarını birinci besteleyenlerden Mesut Cemil (Tamburi Cemil Bey’in oğludur) birinci kere Ali Rifat Çağatay’ın idaresindeki Şark Musiki Cemiyeti’nde sahneye çıkar. Cemil, Ruhi Su’nun 1943-45 içinde “Bas Bariton Ruhi Su Türküler Söylüyor” programını yaptığı devirde Ankara Radyosu’nun da yöneticisidir. İsyancı Alevi türküleri söylemiş olduği için sanatkarın aleyhinde konuşulmaya başlaması üzerine “Ruhi’ciğim seni harcamayalım, bu programa bir mühlet orta verelim” der. Ruhi Su, “ben bu yolda harcanmaya razıyım” dese de radyodaki programa son verilir (Akatlı, s. 30).
Lakin işte, “Milyonlarla ağzı tek bir ağızla güldürüp ağlatan” şiirler ve türküler çıkınımızda hâlâ.
Nâzım Hikmet şiirinden yapılmış bestelerden oluşan ve bu yazıda ismi geçen tüm müzikleri da içeren YouTube çalma listesi: https://bit.ly/nazimsarkilari
Kaynaklar
“Nazım Hikmet’in rastgele bir şiirini birinci besteleyen kimdir? Bestelenen şiir hangisidir? Hangi yılda bestelenmiştir?” Ekin Akyaz, bu soruları toplumsal medyada yönelttiğinde birfazlaca karşılık geldi. Benim karşılığım, 1933 tarihindeki Cemal Reşit Rey opereti “Lüküs Hayat”ın Nâzım Hikmet tarafınca yazıldığı düşünülen meşhur müziğiydi: “Şişli’de bir apartıman, yoksa şayet halin yaman.”
Rasih Nuri İleri’nin anlattığına ve Haldun Dormen’in bir söyleşisinde Muhsin Ertuğrul’la sohbetine dayanarak doğruladığına nazaran, Ekrem Reşit Rey, operetin kelamlarını yetiştiremeyecek olunca Nâzım Hikmet’ten yardım istenir. Şairin esasen paraya gereksinimi vardır, “ismimi kullanmazsanız yazarım” der ve bugün de fazlaca âlâ bilinen o meşhur “Lüküs Hayat” müziğinin kelamını muharrir (Güleç, s. 43). Dramatik metni zayıf bulunan bu opereti bir asra yakın bir müddetdir bilinir kılan en kıymetli etken, bu müzik ve ötürüsıyla Cemal Reşit Rey’in bestesi ile Nâzım’ın bir ana akım cümbüş yapıtına bile dahil etmeyi başardığı sınıfsal bakışı yansıtan kelamları olsa gerek.
Ne var ki, göründüğü kadarıyla Nâzım Hikmet şiirine yapılan bestelerin tarihi daha önceye dayanıyor.
İKİ MESUT CEMİL BESTESİ: ‘MARTILAR ÂH EDER’ VE ‘KANATLARI GÜMÜŞ’
Toplumsal medya kullanıcıları, operetten bir yıl kadar evvel çekilen bir sinema için Nâzım Hikmet tarafınca yazılan iki müzik lafına işaret etti: “Mineli Kuş” (Muhsin Ertuğrul, 1932) sinemasının senaryosunu kaleme alan şair, sinemada söylenmek üzere iki müzik kelamı de yazmıştı ve her ikisi de Mesut Cemil (1902-1963) tarafınca bestelenmişti. (Filmin tam tarihine ve gösterilip gösterilmediğine dair çeşitli tartışmalar var.)
Murat Bardakçı’nın anlattığına göre, Nâzım Hikmet’in tutuklanmasıyla yarım kalan sinema için bestelenen “Martılar âh eder çırparlar kanat” ve “Kanatları gümüş yavru bir kuş” isimli müzikler senelerca söylendi, Münir Nurettin’in orkestra eşliğindeki yorumuyla epeyce sevildi ama 12 Mart devrinde, şairi sakıncalı olduğu için TRT repertuarından çıkartıldı. Bu besteler bugün de Şevval Sam, Yasemin Mori, Çiğdem Yarkın, Münip Utandı üzere sanatkarlar tarafınca yorumlanmaya devam ediyor.
Lakin, müzik kelamlarını dışarıda bırakacak olursak kronoloji oldukça değişiyor. Nâzım Hikmet’in dramatik yapıtlara müzik kelamı olarak değil de direkt şiir olarak yazdığı ve diğer bestekarlar tarafınca bestelenen yapıtlarının öncedeniyatına bakıldığında akla iki isim geliyor: Ruhi Su ve Zülfü Livaneli. “Karlı Kayın Ormanı”, “Kız Çocuğu”, “Bulut mu Olsam” üzere müziklerle Nâzım Hikmet şiirlerini müzik formatında en geniş kitlelere eriştiren ve muhtemelen şairin şiirlerini en hayli besteleyen kişi olan Livaneli, sohbete dahil olarak kendi yapıtlarının 1975 daha sonrasına ilişkin olduğu notunu düştü. Bu durumda sorunun karşılığı Ruhi Su üzere duruyordu.
RUHİ SU: ‘SÜVARININ TÜRKÜSÜ’
1971’de “Seferberlik Türküleri” ismiyle yayımlanan Ruhi Su albümünde şairin “Dörtnala gelip uzak Asya’dan Akdeniz’e bir kısrak başı üzere uzanan bu memleket bizim” diye başlayan meşhur “Davet” şiiri, Süvarinin Türküsü ismiyle yer alıyor. “Ruhi Su, Nazım Hikmet’in şiirini besteleyen birinci sanatçıdır. 1950 yılında ‘Süvarinin Türküsü’nü yapmıştır”, diyen Füsun Akatlı bu iddiayı birinci lisana getiren kişi olsa gerek (Akatlı, s. 39).
Bu bestede müzik, ikişer dizenin sonunda yenidenlanan birkaç ölçüden ibarettir. Ama Ruhi Su besteciliğinin en özgün yanlarından biri, operalarda meselai gördüğümüz bir halde, “konuşulan söz”ün müziğin organik kesimi yapılması tekniği bu türküde kendini öylesine kuvvetli gösterir ki, bu kısacık müzik cümlesi klasik bir müzik oluşturmaya yetmiştir.
çabucak sonrasında “Bu Memleket Bizim” ismiyle Cem Karaca, Şanar Yurdapan, Kerem Güney, Küme Yorum, Fazıl Say üzere büyük isimlerce yeniden tekrar bestelenen bu şiirden yaratılan hepsi de hayli başarılı müzikler içinde klasik olmayı başaran tek eser “Süvarinin Türküsü” olsa gerek. (Ruhi Su’nun yorumuna ek olarak Erkin Koray’ın pek farklı yorumunu ve Livaneli’nin 1979’da Stockholm’da Ruhi Su’nun iştirakiyle gerçekleşen Nazım Hikmet Anması’ndaki canlı yorumunu (44:30’dan itibaren) dinlemek değişik bir karşılaştırma fırsatı sunabilir.)
Lakin hafriyat hâlâ bitmedi. “Kolektif arkeoloji” çalışması, daha derine kazmaya devam etti. Galiba karşılığı bulduk. En azından, şimdilik.
ALİ RİFAT: ‘BANA BAK HEY AVANAK’
Karşılık biraz daha eskide: 1920 sonları 1930 başlarında Ali Rifat (Çağatay) Bey’in yaptığı ve yazının başında bir demo kaydını paylaştığımız rast beste “Bana Bak Hey Avanak” yahut Üç telli Saz yahut –şiirin yepyeni ismiyle söylersek– “Orkestra”.
Fütürist Nâzım Hikmet şiiri “Orkestra”yı Ali Rifat Çağatay’ın bestelemiş olduğuna işaret eden, yakın tarih ve müzik üzerine yazıların ve kitapların müellifi Derya Bengi oldu. Etnomüzikolog Ulaş Özdemir de yapıtın Nuri Duyguer ve Cüneyt Kosal arşivlerinde yer alan notalarının bulunduğu adresi paylaştı . (PDF formatında erişmek için tıklayın.)
Eser, batı notasyonuyla ancak Arap alfabesiyle notaya alınmıştı. Bu, şiirden bir fragman mıydı yoksa tamamlanmış bir müzik mıydı, anlayabilmemiz için Murat Kınacı’nın transliterasyonu yardıma koştu.
Gördük ki elimizde şiirin en kıymetli kısımlarını içeren dört başı mamur bir beste var. İnternete baktığımda bestenin daha evvel rastgele bir kaydının olmadığını gördüm. O yüzden de, makam müziği tedrisatından gelmediğim biçimde, dinleyicilerin bir fikir edinmesi için üstteki demoyu kaydetmeye cüret ettim.
Müzik, notasında da açıklandıği üzere, si bemol üzerinde rast makamında yazılmış. Ben onu fa majör’e taşıdım (makamsal müzikçilerin deyişiyle “göçürttüm”, batı müzikçilerinin deyişiyle “transpoze” ettim). Majör tonalite üzerinde bir piyano eşliği yazdım ve canlı olarak kaydettim (videoda çalışmanın farklı etaplarından manzaralar nazaranceksiniz). Demo kaydı Logic Pro X üzerinde yaptım ve Logic’in piyano ve ut (ara nağmeler için) ses kütüphanelerini kullandım.
Ortaya çıkan model kaydın birtakım sınırlılıkları olduğu aşikâr. Rast makamı majör tonaliteye ziyadesiyle benzese de, kaydı birinci dinleyenlerden etnomüzikolog Mustafa Avcı’nın işaret ettiği üzere özdeş değiller; makamsal müziğe has komalı sesi ne kendi yorumumda ne de (aşikâr ki) piyano eşliğinde verebildim. Kulaklarım, “Türk Sanat Müziği” ismi altında toplanan çeşide, bu topraklardaki herkes, üzere aşina olsa da onun ses eğitimi geleneğinden gelmediğim için yorumum biroldukcalarına en yavaşça tabiriyle “tuhaf” gelecektir. 1930’lardan itibaren bu müziği batı orkestraları eşliğinde, koma seslerini izole ederek yorumlamak üzere bir alışkanlığın ortaya çıkması beni bir modül rahatlatıyorsa da makam müzisyenlerinin bu müziğe kendi tipleri ortasında yapacakları yeni yorumları duymayı da heyecanla bekliyorum. Umarım bu çalışmamız bu biçimde deneylere bir kapı ortalar.
‘ORKESTRA’: BESTELEMEK İÇİN SIKINTI BİR ŞİİR
Nâzım Hikmet, 1920’li yılların başında Sovyetler Birliği’nde karşılaştığı Mayakovski’nin tesiriyle bir dizi fütürist şiir yazdı. “trrrrum, / trrrrum, / trrrrum! / trak tiki tak! / Makinalaşmak / istiyorum!” dizeleriyle başlayan 1923 tarihindeki “Makinalaşmak” şiiri bunun en tipik örneklerinden. Birinci sefer 1921’de Yeni Sanat mecmuasında yayımlanan ve 1929’da ‘835 Satır’ kitabına giren “Orkestra” şiiri de, bilhassa kırık dizeleri ve gelişime yaptığı vurguyla, birebir çerçevede kıymetlendirilebilir.
“Bana bak! / Hey! / Avanak! / Elinden o zırıltıyı bıraksana!” dizeleriyle başlayan şiir, uzun mühlet devrimci müziğin temel enstrümanı olduğu düşünüldüğünde tuhaf gelecek bir halde, bağlama (“üç telli saz”) çalgısına yöneltilen zehir zemberek bir tenkittir. Nâzım’a nazaran “üç telinde üç sıska bülbül öten üç telli saz” bu çağda işe yaramaz. “Dağlarla dalgalara kütleleri ileri atlatamaz”, “milyonlarla ağzı bir tek ağızla güldüremez, ağlatamaz.” O yüzden onu bir kenara atmak, yerine “ağır sesli çekiçlerin sağır örslerin kulağına haykırmasını” yansılayan bir orkestra koymak gerekir. Şef (“çalgıcı başı”) coşarak “dağlarla dalgalarla, dağ üzere dalgalarla” esmelidir.
Orkestra, elbette kitlelerin devrimci hareketinin, orkestra şefi devrimci önderliğin metaforlarıdır lakin şiirin bir alegori olduğu da düşünülmemeli. Çünkü, birinci şiirlerini Mevlevi dedesinin tesiriyle tekke şiiri çerçevesinde kaleme alan Nâzım Hikmet’in sosyalist bilince kavuştuğu devirde birinci amaca oturttuğu şeylerden biri de tekkeler ve burada “üç telli saz”la özdeşleştirdiği tekke kültürüdür. Piyer Loti şiirinde “esrar ve tevekkül”le ilişkilendirdiği tekkeler onun için, dinin bir öteki tezahüründen diğer bir şey değildir. Din ortasındaki tasavvuf ve tarikat ayrımıyla ilgilenmez, mesela “Kitab-ı Mukaddes” şiirinde kör bir kuyuya attığını anlattığı kutsal kitabı saatlerce okuyan halini “deli bir derviş”e benzetir; “Yalınayak” şiirinde “piri mugan dede” (tasavvufta pirin simgesi) figürünü iki yüzlü ahlakın simgesi olarak tanım eder.
Şiiri okuyabileceğimiz bir diğer seviye de sanat tartışmalarıdır. Birinci yapıtlarında nasıl bir sanat yapmalı konusunu biroldukça şiirinde (mesela “Bakır, demir, tahta, kemik ve kirişlerle çalınan” Beethoven sonatlarından bahsedilen “San’at Telakkisi”) ele alan ve orkestra metaforunu tekraren kullanan şairin başındaki ülkü müzik, muhtemelen nitekim de orkestraya yapılan müziktir.
İstiklal Marşı’nın birinci versiyonlarından birinin bestekarı olarak da bilinen Ali Rifat Çağatay’ın (1867-1965) Nâzım Hikmet’in akrabası olduğu belirtiliyor. Sadece Nâzım Hikmet şiiri üzerine değil özgür vezinli bir şiir üzerine de muhtemelen yapılmış birinci beste olabilecek bu yapıtı, şiirin birinci yarısını bütünüyle kullanır. Şiirdeki “Hey” nidalarını ikileyerek her kıtanın başına yerleştiren bestenin notasyonunda ölçü belirtilmemiş olsa da 4/4 ve 6/8’lik ölçüler içinde değişmeler vardır. Ali Rifat Beyefendi, son periyot yapıtlarından olan ve bestelerine getirilen tenkitlere bir karşılık olarak yapıldığı belirtilen (Erkan, 2015) bu yapıtı üretirken makamsal müzikle batı müziği içinde bir sentez pozisyonu benimseyerek Nâzım’ın da ortasında olduğu sanat tartışmalarına müdahil olmuş üzere görünüyor. Bestekarın güfteleri üzerine bir makale alan Mustafa Erkan, “Nazım Hikmet’in ‘Orkestra’ başlıklı şiirinden aldığı ‘Bana bak hey avanak’ güftesi … artık eskiyi arşive bıraktığı, çağa hitap edecek yeni bir şekli benimsediği görüşünün ispatı üzeredir,” diyor.
Bu yazıda geçen biroldukca müzisyeni birleştirecek enteresan bir anekdotla bitirelim: Nâzım Hikmet’in kelamlarını birinci besteleyenlerden Mesut Cemil (Tamburi Cemil Bey’in oğludur) birinci kere Ali Rifat Çağatay’ın idaresindeki Şark Musiki Cemiyeti’nde sahneye çıkar. Cemil, Ruhi Su’nun 1943-45 içinde “Bas Bariton Ruhi Su Türküler Söylüyor” programını yaptığı devirde Ankara Radyosu’nun da yöneticisidir. İsyancı Alevi türküleri söylemiş olduği için sanatkarın aleyhinde konuşulmaya başlaması üzerine “Ruhi’ciğim seni harcamayalım, bu programa bir mühlet orta verelim” der. Ruhi Su, “ben bu yolda harcanmaya razıyım” dese de radyodaki programa son verilir (Akatlı, s. 30).
Lakin işte, “Milyonlarla ağzı tek bir ağızla güldürüp ağlatan” şiirler ve türküler çıkınımızda hâlâ.
Nâzım Hikmet şiirinden yapılmış bestelerden oluşan ve bu yazıda ismi geçen tüm müzikleri da içeren YouTube çalma listesi: https://bit.ly/nazimsarkilari
Kaynaklar
- Akatlı, Füsun. Bir de Ruhi Su Geçti, Su Yayınları, İstanbul: 2020.
- Erkan, Mustafa. “Ali Rifat Çağatay ve Müziklerinde Kullandığı Güfteler”, Selçuk Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü Mecmuası, sayı: 33, 2015, s. 69-79
- Güleç, Elif Sanem ve İbrahim Şevket Güleç. Cemal Reşid Rey’le Operetlerin İzinde (1920-1972), Yalın Yayıncılık, İstanbul: 2019.