Fatih Tan
Diyarbakırlı sanatçı Berat Işık, yaptığı etkileyici üretimlerle yıllardır sanat ortamında istikrarlı bir biçimde isminden kelam ettiriyor. Yüklü olarak görüntü üreten sanatkarın heykel, fotoğraf ve enstalasyon çalışmaları da bulunmaktadır. İkonografik müziklerin kelamlarını ya da sinemanın kültleşen kimi sinemalarının bariz sahne, karakter, diyalog ve epizotlarını görüntülerinde işleyen sanatçı, bunları kendi kurgusal lisanıyla birleştirip şimdiki olanı kara bir mizah temelinde bir daha söylemektedir. Tanınan mevzuları, insanın ve toplumun histeryası üzerinden dedüksiyonel bir yolla sorgulayan Işık, çalışmalarında görünmeyenin “flu” izdüşümünü gösterme ortasındadır. Sanatkarın bu temeldeki nesne-form arayışı bununla birlikte onun kendi fantastik (özgün) lisanını oluşturandır. Ranciére’in bu bağlamdaki tespiti üzere: “Sanat, bir fikir ve objesi içindeki mecburî alakayı -upuygun yahut upuygunsuz bir şekilde- tabir ettiği ölçüde bir lisan statüsüne sahiptir.”(1) Sanatçı Işık da bu bağlamda kendi upuygunsuz kimliğiyle, objenin rizikosunu upuygun bir alanda lisanının eklentisi üzerinden anlatmaya çalışır.
Temelinde Berat Işık üzere bir sanatkarın bugün hala bir galeriye dâhil olmaması düşündürücüdür. Işık’tan hareketle bu hususta epey kısa birkaç noktaya dikkat çekmek istiyorum. Şunu hepimiz epey yeterli biliyoruz ki galeriler bireyleri katiyetle sanatçı yapmaz fakat kuşkusuz onların legalliğini sağlar ve bu legallik ilişkisel, tecimsel ve kültürel olandır. Işık’ın bu flu ve araf oluşu rastlantısal değildir. Onun bu görünmeyen tarafı, yani hiç olmayışı ya da tam bilakis kimi vakit fazlaca oluşu oligarşik bir istencin konjonktürel kararıdur. Sanatın bu krizleri, yıllardır tartışılan lakin hiç bir sonuca bağlanmayan durumlarıdır. Çünkü buradaki konu bir sonuca bağlanılması değil, daha hayli bir sonuca “atıf” yapılmasının “teorik” kapsamıyla ilgilidir. Galeri, küratör, koleksiyoner, yönetici üzere daima tartışılan figürlerin yanı sıra; piyasa, müzayede, sergileme, dolanım, piar, sermaye, network üzere blok halinde daima önümüze çıkan ve aşılamayan bu üslup kronik etkenlerin sorularıyla daima karşılaşıyoruz. Bu sorular üzerine konuşulan her şeyin ve sorulan her sorunun (kimin tarafınca sorulduğunun hiç bir kıymeti yok!) değişiktir ki hakikat bir izdüşüme denk geldiğini görüyoruz. Buradaki sorun, sorulan her sorunun (nasıl oluyor da?) gerçek bir edim olarak temellük edilmesi ve yer bulmasıdır. Çelişki üzere gelecek ancak bana göre bu yanlışsız, yanlışın bir kurmacasıdır. Ranciére’in dediği üzere, “yanlışın kalıcılığı sonsuzdur.” Yanlış, kalıcı olabilmek için kendi doğrusunu kurgular ve bu sayede kendisi de -argüman temelinde- örtük bir biçimde ebedileşir. Berat Işık’ın Kürt kimliğine piyasaca yapılan doğrusal etik bakış, yanlışın (doğrusal) bir kurmacasıdır. Onu hiç kabul etmemek öjeniktir, tam kabul etmek ise paradigmanın reddidir. ötürüsıyla bu kriz, üstte da belirttiğim üzere atıf yokluğundandır. Yani dokümantasyondan mahrum referansız bir alandır. Ben bir sanat sosyoloğu değilim, doğrusunu isterseniz de sanatın bu boyutuyla hiç ilgilenmiyorum, estetik rejiminde asıl üstünde durduğum lisan ve kavram örüntüsüdür. ötürüsıyla bu ve buna benzeri yılların kronik sorunsalları sanat sosyolojisinin alanıdır. Sanat ortamında bu alanda maalesef büyük bir boşluğun ve önemli bir argüman eksikliğinin olduğunu tespit etmemiz gerekmektedir. yine altını çizmek isterim ki, bu mevzuda kurulan her bir cümlenin gerçek bir noktaya denk gelmesi “atıf ve referans” eksikliğinden kaynaklıdır ki, bu da “anomalik” bir durumdur ve yanlışın bir kurgusudur. Özetle bu doğrultuda sanatın oligarşik konsensüsüne yapılan her bir tenkidin haklı ve yanlışsız olması büyük bir kurmacanın kararıdur.
yinedan asıl mevzumuza dönersek, Berat Işık’ın geçen yıl çektiği ve yakın vakitte da birkaç farklı galeride sergilenen “ADALET” isimli görüntü çalışmasını ele almak istiyorum. (Kavram beraberinde tuhaftır sanatkarın mevcut sanat ortamındaki statüsüyle de bir benzerlik gösteriyor.) Adalet, temelinde ilgi duyduğum ve kıymetli gördüğüm bir kavram. Bu bakımdan kavramı görüntünün hem bağlamında tıpkı vakitte biraz haricinde yorumlayacağım.
Görüntüde, bir daktiloda yazılan ADALET sözcüğünü görüyoruz. Daktiloya vurulan birinci tuş, son harfe yahut son tuşa gelince, daktilonun şaryosu başa alınıp bir daha birinci harfin tuşuna bir daha basılıyor ve adalet sözcüğü bir daha en baştan yeniden tıpkı yerin yüzebir daha yazılmaya başlanıyor. Bu durum adalet sözcüğünü ta ki kalın bir katmana dönüştürünceye dek ısrarla devam ediyor. Sözcük daima iç içe geçerek ve üst üste binerek amorf bir biçime bürünüyor.
Adalete yapılan vurgu, boş bir kâğıdın ortasında yalnız bırakılan harflerin teleolojik talebinin reddini gösterir. Harfler, adalet sözcüğünün kendisine yabancıdır. Sözcüğü yazan parmakların ontolojik inançsızlığı kavramın anlaşılmasını bariz bir hale getiriyor. Kavram, katmanlaşarak manasını buluyor. Manasını bulma metodu yalnızca dilsel bir retoriktir. Kavramın giderek kâğıdın üzerinde yayılması, lekeye dönüşmesi mananın sonunu seyirciye çiziyor. Leke, boş kalan bütün beyaz alanı denetimi altına almakla birlikte, bu boş kalan alanla da başkasının eşitsizliğini katmanlaşan alan ile betimliyor. Sözcüğü yazan parmaklar, adaletin mana talebini ve harflerin yabancılaşma hissini istemsiz bir biçimde yerine getirmektedir. Adaletin hiç yazılmaması yahut söylem edilmemesi değil, yazılarak flulaşması ve söylem edilmeden duyularak bir hayalet üzere ortalıkta gezinmesi onu var edendir. Adalet, eşitlerin tutkusu ve kaprisidir.
Adalet, eşitlere eşit olduklarını hatırlatan bir düzeneğin hem tematik tıpkı vakitte retorik bir aksıdır. Bu aks hareket ederek ötekiye dair ne kadar politik metafor var ise hepsini üretir. Bu metaforların en popüleri daima politik bir muhtaçlığa hamile olan elbet eşitlik nosyonudur. Eşitlik, siyaset için metafordan ibaret bir oluşumun katastrofik bir lisan uzantısıdır. ötürüsıyla eşit-olmayanların eşit olmadığını en âlâ belirleyen kıstas, eşit olanların mevcut statüsüdür. Eşit olanların eşit olduklarını belirleyen statünün kıstası ise eşit-olmayanlar değildir, bilakis tam da adalet nosyonunun şahsen kendisidir. Adalet, eşitlerin statüsünün eşit-olmayanların statüsünde olmadığını ve olmayacağını eşitlere daima hatırlatandır. Bu hatırlatma aslında eşit-olmayanlara karşı oluşturulmuş bir retoriktir. Öbür bir sözle, ‘eşit-olmayanlar için adalet nosyonu yardımıyla elbette bir gün sizler de eşit olacaksınız’ın retoriğidir. Bu bir manada Derrida’nın “demokrasi gelecek” telaffuzuna benzeyen içsel çizginin vakit dışı kipidir. Adalet, bir sistemin paydaşlarının statüsüne temellük eden oligarşik rejimin yalnızca bir retoriğidir. Adalet illaki bir gün gelecek, eşit-olmayanların adalete olan bu etik inancı, öbür bir yandan eşit olanların da tutkusuna niye olur ve hakikat şu ki, adaletin hiç bir vakit gelmeyeceği, adalete karşı bitmeyen tutkunun edimidir. Adaletin bir gün gelip tahsis edileceği söylemi, bir potansiyelin varlığına işarettir. Bu potansiyel etik inancı her vakit canlı tutarak, vakit nosyonunu ortadan kaldırandır. Besbelli bir vakit diliminin ya da belirli bir tarihin hiç olmayışı tutkuyu açığa çıkarır. Tutku, vakit dışı bir hissin izafilik kipidir. Eşit-olmayanların adaletin illaki bir gün bizler için de gelecek inancı, meçhul ve sonsuz bir vakit açılımıdır. Ötekilerin bu müphem vakit açılımı, tuhaf bir biçimde eşitlerin tutkusunu tetikler. Ötekiler, gelecek o bir güne tutku duyarken, eşitler de ötekilerin bu durumuna tutkuyla bağlanır. Ötekinin tutkusu eşit olanın hazzına dönüşür. Bu tıpkı komünizmin işçinin adaletine değil de, tutkusuna dönüşmesi üzeredir.
Paul Ricoeur adalet ile ilgili şöyleki bir noktaya dikkat çekiyor: “Adalet kuramı, diyor Rawls, hakkaniyet prensibinin ‘iyi tartılmış kanılar’ üzerine oturmasını ister; yani farklı olabilen, hatta bambaşka istikametlere gidebilen, lakin diğerleriyle sinerji ilgisi kurmayı kabul eden kanılar… ötürüsıyla, terim dağarımızda ‘uzlaşım’ın yerine ‘kanı’yı koymayı öneriyorum, natürel kelam konusu kanıların, kendilerini o ‘iyi tartılmış kanılar’ yapan eleştirel imtihandan geçmiş olmaları şartıyla.”(2) Ricoeur ve Rawls adaleti bir kanı olarak belirtiyorlar. Bana bakılırsa ise adalet, eşitlerin statüsünü belirleyen ve eşit-olmayanların kulağına güzel gelen alımlı bir retorikten ibarettir. Ricoeur’ün şerh düştüğü nokta değerlidir. Şayet bir kanıysa da bunun eleştirel bir imtihandan geçmesi gerektiği gerçeğidir. Ricoeur ile hem fikir olduğum öteki bir nokta ise bunun bir uzlaşım objesi olmadığıdır. ömrün her alanında eşitlik ile eşitsizlik içindeki gerçek ölçüyü bulmak her vakit imkânsız olacaktır lakin “âdil bir uzlaşı” söylemi ölçüyü hakikat koyduğunu kaçınılmaz olarak her vakit argüman edecektir. Ve bu tezin temeli üzerinden, demokratik eklentinin -yani toplumun bölünmesinin- önüne geçmek neredeyse imkânsızdır. Rastgele bir uzlaşının sağlanabilmesi için, her vakit anonim (yabancı) bir üçüncü bireye gereksinim vardır. Burada istenilen şey, âdil bir uzlaşı değil, anonim bir uzlaşının şahitliğindeki delildir. Üçüncü kişi, bir delile başvurulan yer dışı bir eklentinin tezahürüdür. halbuki tam bilakis adalet, kamusal alanda aranılan ve bürokratik yerde ispat ihtiyacı olmayan kuvvetli bir telaffuzun kararında şekillenir.
ötürüsıyla sanatçı Berat Işık da görüntü çalışmasıyla adalete olan inancının üst üste defaatle yazarak kaybolmasını amaçlıyor. Kavramın manasını “katarakt” bir hale getirerek, bu sayede kavramın asıl anlamsızlığını net bir biçimde görmemizi sağlıyor. Ve konuşmanın en başına dönersek şayet, son olarak şunu diyebilirim ki, sanatın ötekileri, piyasanın âdil uzlaşı tutkusunun birer dağıtımıdır.
Notlar:
Diyarbakırlı sanatçı Berat Işık, yaptığı etkileyici üretimlerle yıllardır sanat ortamında istikrarlı bir biçimde isminden kelam ettiriyor. Yüklü olarak görüntü üreten sanatkarın heykel, fotoğraf ve enstalasyon çalışmaları da bulunmaktadır. İkonografik müziklerin kelamlarını ya da sinemanın kültleşen kimi sinemalarının bariz sahne, karakter, diyalog ve epizotlarını görüntülerinde işleyen sanatçı, bunları kendi kurgusal lisanıyla birleştirip şimdiki olanı kara bir mizah temelinde bir daha söylemektedir. Tanınan mevzuları, insanın ve toplumun histeryası üzerinden dedüksiyonel bir yolla sorgulayan Işık, çalışmalarında görünmeyenin “flu” izdüşümünü gösterme ortasındadır. Sanatkarın bu temeldeki nesne-form arayışı bununla birlikte onun kendi fantastik (özgün) lisanını oluşturandır. Ranciére’in bu bağlamdaki tespiti üzere: “Sanat, bir fikir ve objesi içindeki mecburî alakayı -upuygun yahut upuygunsuz bir şekilde- tabir ettiği ölçüde bir lisan statüsüne sahiptir.”(1) Sanatçı Işık da bu bağlamda kendi upuygunsuz kimliğiyle, objenin rizikosunu upuygun bir alanda lisanının eklentisi üzerinden anlatmaya çalışır.
Temelinde Berat Işık üzere bir sanatkarın bugün hala bir galeriye dâhil olmaması düşündürücüdür. Işık’tan hareketle bu hususta epey kısa birkaç noktaya dikkat çekmek istiyorum. Şunu hepimiz epey yeterli biliyoruz ki galeriler bireyleri katiyetle sanatçı yapmaz fakat kuşkusuz onların legalliğini sağlar ve bu legallik ilişkisel, tecimsel ve kültürel olandır. Işık’ın bu flu ve araf oluşu rastlantısal değildir. Onun bu görünmeyen tarafı, yani hiç olmayışı ya da tam bilakis kimi vakit fazlaca oluşu oligarşik bir istencin konjonktürel kararıdur. Sanatın bu krizleri, yıllardır tartışılan lakin hiç bir sonuca bağlanmayan durumlarıdır. Çünkü buradaki konu bir sonuca bağlanılması değil, daha hayli bir sonuca “atıf” yapılmasının “teorik” kapsamıyla ilgilidir. Galeri, küratör, koleksiyoner, yönetici üzere daima tartışılan figürlerin yanı sıra; piyasa, müzayede, sergileme, dolanım, piar, sermaye, network üzere blok halinde daima önümüze çıkan ve aşılamayan bu üslup kronik etkenlerin sorularıyla daima karşılaşıyoruz. Bu sorular üzerine konuşulan her şeyin ve sorulan her sorunun (kimin tarafınca sorulduğunun hiç bir kıymeti yok!) değişiktir ki hakikat bir izdüşüme denk geldiğini görüyoruz. Buradaki sorun, sorulan her sorunun (nasıl oluyor da?) gerçek bir edim olarak temellük edilmesi ve yer bulmasıdır. Çelişki üzere gelecek ancak bana göre bu yanlışsız, yanlışın bir kurmacasıdır. Ranciére’in dediği üzere, “yanlışın kalıcılığı sonsuzdur.” Yanlış, kalıcı olabilmek için kendi doğrusunu kurgular ve bu sayede kendisi de -argüman temelinde- örtük bir biçimde ebedileşir. Berat Işık’ın Kürt kimliğine piyasaca yapılan doğrusal etik bakış, yanlışın (doğrusal) bir kurmacasıdır. Onu hiç kabul etmemek öjeniktir, tam kabul etmek ise paradigmanın reddidir. ötürüsıyla bu kriz, üstte da belirttiğim üzere atıf yokluğundandır. Yani dokümantasyondan mahrum referansız bir alandır. Ben bir sanat sosyoloğu değilim, doğrusunu isterseniz de sanatın bu boyutuyla hiç ilgilenmiyorum, estetik rejiminde asıl üstünde durduğum lisan ve kavram örüntüsüdür. ötürüsıyla bu ve buna benzeri yılların kronik sorunsalları sanat sosyolojisinin alanıdır. Sanat ortamında bu alanda maalesef büyük bir boşluğun ve önemli bir argüman eksikliğinin olduğunu tespit etmemiz gerekmektedir. yine altını çizmek isterim ki, bu mevzuda kurulan her bir cümlenin gerçek bir noktaya denk gelmesi “atıf ve referans” eksikliğinden kaynaklıdır ki, bu da “anomalik” bir durumdur ve yanlışın bir kurgusudur. Özetle bu doğrultuda sanatın oligarşik konsensüsüne yapılan her bir tenkidin haklı ve yanlışsız olması büyük bir kurmacanın kararıdur.
yinedan asıl mevzumuza dönersek, Berat Işık’ın geçen yıl çektiği ve yakın vakitte da birkaç farklı galeride sergilenen “ADALET” isimli görüntü çalışmasını ele almak istiyorum. (Kavram beraberinde tuhaftır sanatkarın mevcut sanat ortamındaki statüsüyle de bir benzerlik gösteriyor.) Adalet, temelinde ilgi duyduğum ve kıymetli gördüğüm bir kavram. Bu bakımdan kavramı görüntünün hem bağlamında tıpkı vakitte biraz haricinde yorumlayacağım.
Görüntüde, bir daktiloda yazılan ADALET sözcüğünü görüyoruz. Daktiloya vurulan birinci tuş, son harfe yahut son tuşa gelince, daktilonun şaryosu başa alınıp bir daha birinci harfin tuşuna bir daha basılıyor ve adalet sözcüğü bir daha en baştan yeniden tıpkı yerin yüzebir daha yazılmaya başlanıyor. Bu durum adalet sözcüğünü ta ki kalın bir katmana dönüştürünceye dek ısrarla devam ediyor. Sözcük daima iç içe geçerek ve üst üste binerek amorf bir biçime bürünüyor.
Adalete yapılan vurgu, boş bir kâğıdın ortasında yalnız bırakılan harflerin teleolojik talebinin reddini gösterir. Harfler, adalet sözcüğünün kendisine yabancıdır. Sözcüğü yazan parmakların ontolojik inançsızlığı kavramın anlaşılmasını bariz bir hale getiriyor. Kavram, katmanlaşarak manasını buluyor. Manasını bulma metodu yalnızca dilsel bir retoriktir. Kavramın giderek kâğıdın üzerinde yayılması, lekeye dönüşmesi mananın sonunu seyirciye çiziyor. Leke, boş kalan bütün beyaz alanı denetimi altına almakla birlikte, bu boş kalan alanla da başkasının eşitsizliğini katmanlaşan alan ile betimliyor. Sözcüğü yazan parmaklar, adaletin mana talebini ve harflerin yabancılaşma hissini istemsiz bir biçimde yerine getirmektedir. Adaletin hiç yazılmaması yahut söylem edilmemesi değil, yazılarak flulaşması ve söylem edilmeden duyularak bir hayalet üzere ortalıkta gezinmesi onu var edendir. Adalet, eşitlerin tutkusu ve kaprisidir.
Adalet, eşitlere eşit olduklarını hatırlatan bir düzeneğin hem tematik tıpkı vakitte retorik bir aksıdır. Bu aks hareket ederek ötekiye dair ne kadar politik metafor var ise hepsini üretir. Bu metaforların en popüleri daima politik bir muhtaçlığa hamile olan elbet eşitlik nosyonudur. Eşitlik, siyaset için metafordan ibaret bir oluşumun katastrofik bir lisan uzantısıdır. ötürüsıyla eşit-olmayanların eşit olmadığını en âlâ belirleyen kıstas, eşit olanların mevcut statüsüdür. Eşit olanların eşit olduklarını belirleyen statünün kıstası ise eşit-olmayanlar değildir, bilakis tam da adalet nosyonunun şahsen kendisidir. Adalet, eşitlerin statüsünün eşit-olmayanların statüsünde olmadığını ve olmayacağını eşitlere daima hatırlatandır. Bu hatırlatma aslında eşit-olmayanlara karşı oluşturulmuş bir retoriktir. Öbür bir sözle, ‘eşit-olmayanlar için adalet nosyonu yardımıyla elbette bir gün sizler de eşit olacaksınız’ın retoriğidir. Bu bir manada Derrida’nın “demokrasi gelecek” telaffuzuna benzeyen içsel çizginin vakit dışı kipidir. Adalet, bir sistemin paydaşlarının statüsüne temellük eden oligarşik rejimin yalnızca bir retoriğidir. Adalet illaki bir gün gelecek, eşit-olmayanların adalete olan bu etik inancı, öbür bir yandan eşit olanların da tutkusuna niye olur ve hakikat şu ki, adaletin hiç bir vakit gelmeyeceği, adalete karşı bitmeyen tutkunun edimidir. Adaletin bir gün gelip tahsis edileceği söylemi, bir potansiyelin varlığına işarettir. Bu potansiyel etik inancı her vakit canlı tutarak, vakit nosyonunu ortadan kaldırandır. Besbelli bir vakit diliminin ya da belirli bir tarihin hiç olmayışı tutkuyu açığa çıkarır. Tutku, vakit dışı bir hissin izafilik kipidir. Eşit-olmayanların adaletin illaki bir gün bizler için de gelecek inancı, meçhul ve sonsuz bir vakit açılımıdır. Ötekilerin bu müphem vakit açılımı, tuhaf bir biçimde eşitlerin tutkusunu tetikler. Ötekiler, gelecek o bir güne tutku duyarken, eşitler de ötekilerin bu durumuna tutkuyla bağlanır. Ötekinin tutkusu eşit olanın hazzına dönüşür. Bu tıpkı komünizmin işçinin adaletine değil de, tutkusuna dönüşmesi üzeredir.
Paul Ricoeur adalet ile ilgili şöyleki bir noktaya dikkat çekiyor: “Adalet kuramı, diyor Rawls, hakkaniyet prensibinin ‘iyi tartılmış kanılar’ üzerine oturmasını ister; yani farklı olabilen, hatta bambaşka istikametlere gidebilen, lakin diğerleriyle sinerji ilgisi kurmayı kabul eden kanılar… ötürüsıyla, terim dağarımızda ‘uzlaşım’ın yerine ‘kanı’yı koymayı öneriyorum, natürel kelam konusu kanıların, kendilerini o ‘iyi tartılmış kanılar’ yapan eleştirel imtihandan geçmiş olmaları şartıyla.”(2) Ricoeur ve Rawls adaleti bir kanı olarak belirtiyorlar. Bana bakılırsa ise adalet, eşitlerin statüsünü belirleyen ve eşit-olmayanların kulağına güzel gelen alımlı bir retorikten ibarettir. Ricoeur’ün şerh düştüğü nokta değerlidir. Şayet bir kanıysa da bunun eleştirel bir imtihandan geçmesi gerektiği gerçeğidir. Ricoeur ile hem fikir olduğum öteki bir nokta ise bunun bir uzlaşım objesi olmadığıdır. ömrün her alanında eşitlik ile eşitsizlik içindeki gerçek ölçüyü bulmak her vakit imkânsız olacaktır lakin “âdil bir uzlaşı” söylemi ölçüyü hakikat koyduğunu kaçınılmaz olarak her vakit argüman edecektir. Ve bu tezin temeli üzerinden, demokratik eklentinin -yani toplumun bölünmesinin- önüne geçmek neredeyse imkânsızdır. Rastgele bir uzlaşının sağlanabilmesi için, her vakit anonim (yabancı) bir üçüncü bireye gereksinim vardır. Burada istenilen şey, âdil bir uzlaşı değil, anonim bir uzlaşının şahitliğindeki delildir. Üçüncü kişi, bir delile başvurulan yer dışı bir eklentinin tezahürüdür. halbuki tam bilakis adalet, kamusal alanda aranılan ve bürokratik yerde ispat ihtiyacı olmayan kuvvetli bir telaffuzun kararında şekillenir.
ötürüsıyla sanatçı Berat Işık da görüntü çalışmasıyla adalete olan inancının üst üste defaatle yazarak kaybolmasını amaçlıyor. Kavramın manasını “katarakt” bir hale getirerek, bu sayede kavramın asıl anlamsızlığını net bir biçimde görmemizi sağlıyor. Ve konuşmanın en başına dönersek şayet, son olarak şunu diyebilirim ki, sanatın ötekileri, piyasanın âdil uzlaşı tutkusunun birer dağıtımıdır.
Notlar:
- Sessiz Kelam, Jacques Ranciére, s.89, Çev. Ayşe Deniz Pak, Monokl Yayınları
- niye ve Nasıl Düşünürüz? Jean-Pierre Changeux & Paul Ricoeur, s.218, Çev. İsmet Birkan, Metis Yayınları