Berhema civaknasê kurd Alî Gurdilî ‘Ferhenga Felsefeyê’ di Weşanxaneya Nayê de derket. Di ferhengê de, ji hezaran zêdetir têgehên ideolojiyi hene. Gellek feylesof û felsefeya wan jî hatine danasîn. Di dawiya nasandina têgehan de têgeh bi zimanê ingilîzî, fransî û tirkî hatine nivîsandin. Ferheng, ji 529 rûpelên pêk tê, bi hûrbijarî û bi kitekit, hezar 100 têgihên ideolojiyi û zanistî, hatine nasandin.
Alî Gurdilî, civaknas û felsefevan e. Di sala 1966an de li bajarê Sêrtê, li navçeya Gurdilan hatiye dinê. Piştî ku di sala 1980an de bi hemû malbata xwe re koçê bajarê Îzmîrê dike, dikeve Zaningeha Ege, beşa civaknasiyê diqedîne. Nêzîkê pazdeh sal in hewl dide ku di hinek warên zanistî û felsefî de bixebite. Heta niha gellek gotarên wî ên zanistî û felsefî di kovarên wek Kovara W, Tîroj û Xwenas, Felsefevan û Ajdayê de hatine çapkirin.
Alî Gurdilî, heta niha bi navê İstikrar İdeolojiye, Rewîtiyeke Zanistî, Jiyan û Felsefeya Mensûrê Hallac ‘Enel Heq’, Destpêka İdeolojiye û Antolojiya Feylesofan pênc berhem nivîsandiye.
‘KURD BALA XWE DIDIN SIYASETÊ Û WÊJEYÊ LÊ DIVÊ BALA XWE BIDIN İDEOLOJİ JÎ’
Alî Gurdilî, derbarê xebata xwe ya ferhenga ideoloji de wiha axivî: “Meraqa min li ser zimanê min jî hebû. Min xwest bi zimanê xwe jî bikaribim bixwînim. Mixabin bîst sal berê zehf ferhengên me tinebûn. Min hinekî têgeh, peyv kom dikir. Ez diçûm cem kalemêr an jî jinepîrê me yên ku li bajarê Îzmîrê hene. Min ji wan berhev dikir. Hêdî hêdî ferheng derketin. Min jî wisa dest bi xebatên xwe kir. Mesken xebata min 20 sale berdewam e. Di van mijarên ideoloji de hinek kêmasiyên me hene. Erê kurd bala xwe didin siyasetê, wêjeyê lê divê em bala xwe bidin van mijaran jî. Xebatên min ne deriye li ser ideoloji ye lê ideoloji derket pêş. Ji ber nasîna term û termolojiya ideoloji ferhengeke me tine ye, ferheng destpêk e. Karekî girîng e. Kesên ku bixwazin li ser ideoloji bixebitin, divê destê wan de ferheng hebe. Ji bo her karî wisa ye. Divê meriv cîkî de destpê bike. Berî 5 salan me li Îzmîrê bi navê ‘Felsefevan’ koverekî jî derdixist. Lê mixabin ji ber şert û mercên aborî, me nikaribû dewam bikira. Deriye 3 hejmar derketin. Li ser dîroka ideoloji jî dixebitim. Karên bi vî rengî salan dikarin berdewam bikin. Gellek peyayên çandên cûda, felsefenas, dema karekî wisa dikin, gellek zanîn li ber destê wan amade ne. Wan dicivînin, dikin zanînên rêkûpêk, sîstematîze dikin. Paşê wek pirtûkekê diweşînin. Ji bo zimanê me konut tune ye. Em mecbûr dimînin ku pêşî wan bi kurdî binivîsin. Ji ber ku çavkanî tinne.”
‘JI KURDAN RE DIBÊJIM: EM DIKARIN İDEOLOJİ BIKIN’
Gurdilî, bal kişand ser ‘xwe piçûkdîtinê’, wiha dibêje: “Yekem car 1961an de Macît Gokberg ferhenga ideoloji li Tirkiyê çap kiribû. Binêrin, 60 sal beriya me vê kare kirine. Dewletek wek Komara Tirkiye heye, xwedan dewlet e, 1961an de ferhengê dikare çap bike û biweşîne. Ew jî bi piştgiriya gellek saziyên dewletê. Wezereta Perwerdeya Tirkiyê bixwe piştgirî daye, ji bona wî mesken ferheng çap bûye. Lê belê em dizanin ku li rojavayê cîhanê, berî sed û pêncî salan ferheng bi vî awayî hatine weşandin. Mesken zanîn di bîr û raya wan de belav bûne. Konut meselek pir girîng e. Awirek jî wisa hebû li ser me, xwe piçûkdîtina însanên me, gîhana xwe de hîs dikin, wisa dike ku em dibêjin zimanê kurdî têra hin mijaran, têra ideolojiye nake. Mesken jî mixabin awirekî pir sexte û wisa dike ku însan ji van mijaran dûr bimînin. Mesken sorun, örneğin wextê ye, örneğin hezkirinê ye. Divê meriv karekî pêşî bo xwe bike. Ciwaka me de xeletiyek pir mezin heye, em dibêjin ka konut têgeh zimanê me de heye an tine, paşê em destpê bikin. Em dibêjin ji bo ideoloji, lazime mesken peyv bi zimanê me hebin, ji ber ku mesken bi zimanê me tinenin bo vê, karê ideoloji güç e. Em wisa difikirin. Konut xeletiyek e. İdeoloji berî her tiştî, çalakiyek e. Hişmendiyeke aqlî û mirovî ye. Mirov pêşî hewl dide xwe ku têbigihêje. Şayet ideoloji lêgerekî wek heqîqetê bibînin, wê demê em dikarin bibêjin ku, cihê însan lê jiyaye, xwedan pirs bûye, ideoloji li wir hebûye. Tevahiya zimanan de ideoloji hinekî zehmet e. Mijarên ideoloji ne wek mijarên rojane ne. Raste, xwe dispêre metnê. İdeoloji de metin zehf girînge. Xwendin jê re tabana. Xwendineke baş jêre tabana û meriv jê tehmekê bigire, hez bike. Ez dibêjim arişeyeke me tine em bibêjin zimanê me têra ideoloji nake. Konut ferheng jî ne ewe ku vê ferhengê bidin destê xwe rabin bêjin erê min ferheng bidest xist, ideoloji bikim. Pêşî armancek wê însanê hebe ku bixwaze ideoloji bike. İdeoloji cilde ne nivîsandin e. Meriv xwe dispêre prensîbên aqlî. Ji bo kurdan dibêjim, em dikarin ideoloji bikin. Ji bo ideoloji çavkanî me re lazimin. Konut ferheng jî despêk e. Ji bo xwendevanên kurdî bizanibin çi, çi ye. Kêngî destpê kiriye.”
‘FELSEFE TINEBE, ROMAN Û HELBEST ZIWA YE’
Li gorî Gurdilî, civakekî de ideoloji tinebe, ew civak ideoloji nekin, roman û helbestên wan kêm dimîne. Gurdilî wiha dewam dike: “Civakên çağdaş, ên pêşketî, ên xwedan ideoloji bûne, fîlozofê wan hebûne, îro em dibêjin cîhana rojava, medeniyeta rojavayî, xwe li ser hîmê şaristaniya gewranî ava kiriye û pêş ketiye. Tevahiya zanistên îro, bi saya gellek ramanwer û feylesofên berê pêş ketiye û hatiye ketiye lîteratura dinyayê û bûye tevahiya malê cîhanê. Rojekê însan bikaribin nirxekî hevpar biafirînin, bibin welatiyên tevahiya gerdûnê, ancax bi saya ideoloji dikare bike. İdeoloji malê tevahiya mirovahiyê ye. Yewnaniyan zemanê xwe de ideoloji kirine, ma îro em jî nakin? Em tev dikin. Loma jî ez dibêjim kar û xebatên ku ez dikim, cilde xizmeteke ji bo miletê kurd e. Xizmeteke ji bo tevahiya cîhanê ye. Ji ber ku ideoloji malê tevahiya mirovahiyê ye. Konut têgeh, fikir û raman di civakê de tinebin, îmkan tine ku rabe xwe bide romanên kurdî. Îmkan tine ku rabe xwe bide helbestên kurdî. Ên ku kurdî dinivîsîne, dîsa kurd bixwe ye. Ew têgeh, ew raman, fikir, hevok, di hişê wan te tinebin, nexwediyê wê zanînê be, ew însan nikare wan zanînan di roman û helbestên xwe de bikarbîne. Şayet bikarbîne jî, mixabin wê ew tişt hinekî rijî be, zuwa be.
Şayet di çanda milletekî de ideoloji tinebe, siyaseta wan, edebiyata wan, hunera wan kêmin. Ew cihên ku ideoloji lê tinebin, însan ideoloji nekin, pêşketin di wan civakan de çênabe. Guherîn çênabe. Gellek caran min re gotine ideoloji kêrî kurdan çi ware. Mesken pirseke pir zehmete ku nikarim ji kurdan re bibêjim, ideoloji wê bi vî awayî kêrî te were. Arîşeya me ya herî mezin, ji bo tevahiya kurdan ez vê yekê dibêjim, xwenasîn e. Xwebûn û xwenasîn ji bo min gellekî girîng e. Şayet bixwazin xwe binasin, ideoloji di vê rêyê de dikare zehf xizmeta çanda miletê me bike. Şayet di nav miletekî de siyasetmedar bi zimanê xwe xebernede, ên ku xwedan desthilatin bi zimanê xwe xebernedin, ne xwedan helvesteke bi vê rengê bin, ew ziman îmkan tine ku pêş bikeve. Îro bi mîlyonan ciwanê kurd, bi zimanê tirkî dixwînin, bi zimanê tirkî dijîn, loma bi zimanê tirkî jî difikirin. Şertê pêşîn ewe ku meriv bi zimanê xwe li ser hinek mijaran bifikire. Ji bo vê yekê divê meriv lixwe vegeriyabe. Xwenas kiribe. Divê meriv bi berçavkên xelkê li zanayê xwe, ên ku kar û xebatên xwe bi zar û zimanê kurdî kirine, li wan mêzenekin.”
Alî Gurdilî, civaknas û felsefevan e. Di sala 1966an de li bajarê Sêrtê, li navçeya Gurdilan hatiye dinê. Piştî ku di sala 1980an de bi hemû malbata xwe re koçê bajarê Îzmîrê dike, dikeve Zaningeha Ege, beşa civaknasiyê diqedîne. Nêzîkê pazdeh sal in hewl dide ku di hinek warên zanistî û felsefî de bixebite. Heta niha gellek gotarên wî ên zanistî û felsefî di kovarên wek Kovara W, Tîroj û Xwenas, Felsefevan û Ajdayê de hatine çapkirin.
Alî Gurdilî, heta niha bi navê İstikrar İdeolojiye, Rewîtiyeke Zanistî, Jiyan û Felsefeya Mensûrê Hallac ‘Enel Heq’, Destpêka İdeolojiye û Antolojiya Feylesofan pênc berhem nivîsandiye.
‘KURD BALA XWE DIDIN SIYASETÊ Û WÊJEYÊ LÊ DIVÊ BALA XWE BIDIN İDEOLOJİ JÎ’
Alî Gurdilî, derbarê xebata xwe ya ferhenga ideoloji de wiha axivî: “Meraqa min li ser zimanê min jî hebû. Min xwest bi zimanê xwe jî bikaribim bixwînim. Mixabin bîst sal berê zehf ferhengên me tinebûn. Min hinekî têgeh, peyv kom dikir. Ez diçûm cem kalemêr an jî jinepîrê me yên ku li bajarê Îzmîrê hene. Min ji wan berhev dikir. Hêdî hêdî ferheng derketin. Min jî wisa dest bi xebatên xwe kir. Mesken xebata min 20 sale berdewam e. Di van mijarên ideoloji de hinek kêmasiyên me hene. Erê kurd bala xwe didin siyasetê, wêjeyê lê divê em bala xwe bidin van mijaran jî. Xebatên min ne deriye li ser ideoloji ye lê ideoloji derket pêş. Ji ber nasîna term û termolojiya ideoloji ferhengeke me tine ye, ferheng destpêk e. Karekî girîng e. Kesên ku bixwazin li ser ideoloji bixebitin, divê destê wan de ferheng hebe. Ji bo her karî wisa ye. Divê meriv cîkî de destpê bike. Berî 5 salan me li Îzmîrê bi navê ‘Felsefevan’ koverekî jî derdixist. Lê mixabin ji ber şert û mercên aborî, me nikaribû dewam bikira. Deriye 3 hejmar derketin. Li ser dîroka ideoloji jî dixebitim. Karên bi vî rengî salan dikarin berdewam bikin. Gellek peyayên çandên cûda, felsefenas, dema karekî wisa dikin, gellek zanîn li ber destê wan amade ne. Wan dicivînin, dikin zanînên rêkûpêk, sîstematîze dikin. Paşê wek pirtûkekê diweşînin. Ji bo zimanê me konut tune ye. Em mecbûr dimînin ku pêşî wan bi kurdî binivîsin. Ji ber ku çavkanî tinne.”
‘JI KURDAN RE DIBÊJIM: EM DIKARIN İDEOLOJİ BIKIN’
Gurdilî, bal kişand ser ‘xwe piçûkdîtinê’, wiha dibêje: “Yekem car 1961an de Macît Gokberg ferhenga ideoloji li Tirkiyê çap kiribû. Binêrin, 60 sal beriya me vê kare kirine. Dewletek wek Komara Tirkiye heye, xwedan dewlet e, 1961an de ferhengê dikare çap bike û biweşîne. Ew jî bi piştgiriya gellek saziyên dewletê. Wezereta Perwerdeya Tirkiyê bixwe piştgirî daye, ji bona wî mesken ferheng çap bûye. Lê belê em dizanin ku li rojavayê cîhanê, berî sed û pêncî salan ferheng bi vî awayî hatine weşandin. Mesken zanîn di bîr û raya wan de belav bûne. Konut meselek pir girîng e. Awirek jî wisa hebû li ser me, xwe piçûkdîtina însanên me, gîhana xwe de hîs dikin, wisa dike ku em dibêjin zimanê kurdî têra hin mijaran, têra ideolojiye nake. Mesken jî mixabin awirekî pir sexte û wisa dike ku însan ji van mijaran dûr bimînin. Mesken sorun, örneğin wextê ye, örneğin hezkirinê ye. Divê meriv karekî pêşî bo xwe bike. Ciwaka me de xeletiyek pir mezin heye, em dibêjin ka konut têgeh zimanê me de heye an tine, paşê em destpê bikin. Em dibêjin ji bo ideoloji, lazime mesken peyv bi zimanê me hebin, ji ber ku mesken bi zimanê me tinenin bo vê, karê ideoloji güç e. Em wisa difikirin. Konut xeletiyek e. İdeoloji berî her tiştî, çalakiyek e. Hişmendiyeke aqlî û mirovî ye. Mirov pêşî hewl dide xwe ku têbigihêje. Şayet ideoloji lêgerekî wek heqîqetê bibînin, wê demê em dikarin bibêjin ku, cihê însan lê jiyaye, xwedan pirs bûye, ideoloji li wir hebûye. Tevahiya zimanan de ideoloji hinekî zehmet e. Mijarên ideoloji ne wek mijarên rojane ne. Raste, xwe dispêre metnê. İdeoloji de metin zehf girînge. Xwendin jê re tabana. Xwendineke baş jêre tabana û meriv jê tehmekê bigire, hez bike. Ez dibêjim arişeyeke me tine em bibêjin zimanê me têra ideoloji nake. Konut ferheng jî ne ewe ku vê ferhengê bidin destê xwe rabin bêjin erê min ferheng bidest xist, ideoloji bikim. Pêşî armancek wê însanê hebe ku bixwaze ideoloji bike. İdeoloji cilde ne nivîsandin e. Meriv xwe dispêre prensîbên aqlî. Ji bo kurdan dibêjim, em dikarin ideoloji bikin. Ji bo ideoloji çavkanî me re lazimin. Konut ferheng jî despêk e. Ji bo xwendevanên kurdî bizanibin çi, çi ye. Kêngî destpê kiriye.”
‘FELSEFE TINEBE, ROMAN Û HELBEST ZIWA YE’
Li gorî Gurdilî, civakekî de ideoloji tinebe, ew civak ideoloji nekin, roman û helbestên wan kêm dimîne. Gurdilî wiha dewam dike: “Civakên çağdaş, ên pêşketî, ên xwedan ideoloji bûne, fîlozofê wan hebûne, îro em dibêjin cîhana rojava, medeniyeta rojavayî, xwe li ser hîmê şaristaniya gewranî ava kiriye û pêş ketiye. Tevahiya zanistên îro, bi saya gellek ramanwer û feylesofên berê pêş ketiye û hatiye ketiye lîteratura dinyayê û bûye tevahiya malê cîhanê. Rojekê însan bikaribin nirxekî hevpar biafirînin, bibin welatiyên tevahiya gerdûnê, ancax bi saya ideoloji dikare bike. İdeoloji malê tevahiya mirovahiyê ye. Yewnaniyan zemanê xwe de ideoloji kirine, ma îro em jî nakin? Em tev dikin. Loma jî ez dibêjim kar û xebatên ku ez dikim, cilde xizmeteke ji bo miletê kurd e. Xizmeteke ji bo tevahiya cîhanê ye. Ji ber ku ideoloji malê tevahiya mirovahiyê ye. Konut têgeh, fikir û raman di civakê de tinebin, îmkan tine ku rabe xwe bide romanên kurdî. Îmkan tine ku rabe xwe bide helbestên kurdî. Ên ku kurdî dinivîsîne, dîsa kurd bixwe ye. Ew têgeh, ew raman, fikir, hevok, di hişê wan te tinebin, nexwediyê wê zanînê be, ew însan nikare wan zanînan di roman û helbestên xwe de bikarbîne. Şayet bikarbîne jî, mixabin wê ew tişt hinekî rijî be, zuwa be.
Şayet di çanda milletekî de ideoloji tinebe, siyaseta wan, edebiyata wan, hunera wan kêmin. Ew cihên ku ideoloji lê tinebin, însan ideoloji nekin, pêşketin di wan civakan de çênabe. Guherîn çênabe. Gellek caran min re gotine ideoloji kêrî kurdan çi ware. Mesken pirseke pir zehmete ku nikarim ji kurdan re bibêjim, ideoloji wê bi vî awayî kêrî te were. Arîşeya me ya herî mezin, ji bo tevahiya kurdan ez vê yekê dibêjim, xwenasîn e. Xwebûn û xwenasîn ji bo min gellekî girîng e. Şayet bixwazin xwe binasin, ideoloji di vê rêyê de dikare zehf xizmeta çanda miletê me bike. Şayet di nav miletekî de siyasetmedar bi zimanê xwe xebernede, ên ku xwedan desthilatin bi zimanê xwe xebernedin, ne xwedan helvesteke bi vê rengê bin, ew ziman îmkan tine ku pêş bikeve. Îro bi mîlyonan ciwanê kurd, bi zimanê tirkî dixwînin, bi zimanê tirkî dijîn, loma bi zimanê tirkî jî difikirin. Şertê pêşîn ewe ku meriv bi zimanê xwe li ser hinek mijaran bifikire. Ji bo vê yekê divê meriv lixwe vegeriyabe. Xwenas kiribe. Divê meriv bi berçavkên xelkê li zanayê xwe, ên ku kar û xebatên xwe bi zar û zimanê kurdî kirine, li wan mêzenekin.”