Nil Dilara Çolak
“Oyun nedir?” Gündelik ömrün bütün o mekanik seslerinin içinde biri size bu soruyu yönelttiğinde pek hayatın ortasında olan bu kavrama dair başınızda makul bir tariften uzak, lakin oyuna dair belirli başlı birtakım sözcükler ve imgeler canlanacaktır. Muhtemelen: “Oynamak”, “çocuk”, “eğlence”, “boş zaman”, “kural”, “amaç”, “rekabet”, “rol” üzere… Lakin daha tanımlayıcı bir karşılık istendiğinde ise işlerin biraz karmaşıklaşıp, zorlaşmaya başladığını nazaranceksiniz. Her gün bir ortada bulunduğumuz, yakından tanıdığımız “şeyleri” dahi ne olduklarını bilsek de tanımlamak özünde güçtür. Bununla uyumlu biçimde Burghardt, oyunu tanıması kolay ancak tanımlanması çok sıkıntı olarak tanım eder.
ÇOCUĞUN BİRİNCİ LİSANI…
Örneğin Aristo’ya nazaran, “Oyunlar, çocukların çabucak sonrasında önemli olarak yapacakları şeylerin provası olmalıdır.” Dewey’e göre, “Oyun, haz ve memnunluk veren, muhakkak bir sonuca varma maksadı olmadan yapılan faaliyetlerdir.’”Comenius’a nazaran ise, “Oyun kıymetli bir öğrenme aracıdır; disiplin ve sistem kazanmada da kıymetli rolü vardır.” Anonim genel kabullerden örnek verilecek olursa, “Oyun, çocuğun birinci lisanı ve beraberinde kozmik tek lisanıdır.”
İnsan zihni kavramları tanımlarken hudutlar içine alma eğilimindedir. Kavrama hudutlar çizdiğinizde içeriği belirginleştirir ama manası daraltırsınız, sonları ortadan kaldırdığınızda ise manası zenginleştirir ancak içeriği bulanıklaştırırsınız. Bu niçinledir ki kavramsal tanımlamalar büyük bir çeşitliliğe sahiptir ve bu elimizdeki kavramın hangi hudutlara olağan tutulduğuyla alakalıdır. Üstte söz edilen bütün tanımlamaların oyunun sonlandırılmış birer tarifi olduğu ve onu fonksiyonellik sonları içine çektiği söylenebilir. Bu sonlu haliyle de araçsallaştırılmış, ötürüsıyla indirgenmiş olduğu aşikar.
“Görmek”. Çizim: Rokas Aleliunas.
BİR AĞAÇ UYDURUVERMEK…
“Bir ağacın, tam tamına, yaprakları, kısımları, rengi, biçiminin olanca detayı göz önüne alındığında fazlaca azını bakılırsabiliyoruz; bir ağaç imgesi uyduruvermek epeyce daha kolayımıza gidiyor.”
F. Nietzsche
Oyuna biraz daha yaklaşırsanız toplumsal gündelik hayatın lisan ve belleğinde de benzeri bir sonluluk ve indirgemeciliğin kelam konusu olduğunu duyumsayacaksınız. O denli ki, oyun genel olarak çocukların dünyasına atfedilerek çocukluk ile ilişkilendirilir ve ikili bir aksilik ortasında ciddiyetin zıttı olarak karşımıza çıkar: Oyun oynamak ciddiyetsizliktir ve yetişkinlerin dünyasında yeri yoktur. Bu bakımdan ele aldığımızda evet, oyunun herkesçe bilinen bir yüzü ve ne olduğuna dair yaygın bir karşılığı vardır. Ama insan merkezci, egosantrik bakış açısı biraz aralandığında tüm bu indirgenmişliğin ötesinde oyun nedir sorusu sıradan bir soru olarak görünse de sıradan bir karşılığı olmadığı açık.
Her şeydilk evvel oyun insanın değil doğanındır. Tabiatta oyun oynayan tek çeşit de insan değildir. Örneğin tüm göğüslü yavruların ve kuşların oyun davranış biçimi sergilediği bilinmektedir. Yunusların hem birbirleriyle tıpkı vakitte balina, sünger balığı üzere öbür çeşitlerle oyun oynadıkları, bunun yanında ele geçirdikleri ya da baloncuk üzere yarattıkları objeler ile oynama eğiliminde oldukları gözlemlenmiştir. Oyun oynayan yavru kedi ya da köpek imajı de çabucak herkesin belleğinde yer etmiş bir sahnedir. Buradan hareketle diyebiliriz ki, oyun beşerden evvel ve insanın haricinde vardır. İnsanın öyküsüne tabiattan eklenmiş, kültür ile zenginleştirilmiştir. Huizinga oyuna dair kavrayışta hudutların dışını şöyle tabir eder:
“Oyundan, bilinen bir şeymiş üzere kelam ediyor, bu sözün ortasında söz edilen kavramı çözümlemeye yahut hiç değilse ona mümkün olduğunca yaklaşmaya çalışıyoruz; ama bu kavramın, alışık olduğumuz söz tarafınca sıkı sıkıya belirlendiğinin de tam olarak şuurundayız… Oyun herkes tarafınca gözlenebilir bir olgu olarak, birebir anda hem hayvanlar âlemini birebir vakitte beşerler âlemini kapsamaktadır. Bunun kararı olarak, hiç bir rasyonel alaka üzerinde temellendirilemez; zira akla dayandırılması onu beşerler âlemiyle sonlandıracaktır. Oyunun varlığı hiç bir uygarlık basamağına, kozmosu kavrayışın hiç bir biçimine bağlı değildir. Her düşünen varlık, lisanı oyunu tanımlayacak genel tabire sahip olmasa bile, bu oyun ve oynama gerçeğini bağımsız bir şey olarak tasarlayabilir. Oyunun varlığı inkâr edilemez niteliktedir.”
TOPLUMSAL DİRETMELERİN TELAFİSİ Mİ?
Oyun insanların dünyasında ciddiyetin karşısında ya da yalnızca çocuklara ilişkin de değildir. Spor sistemleştirilmiş bir oyundur ve atletizm karşılaşmalarında her yaştan atletin ne kadar önemli olduklarını nazaranbilirsiniz. Birebir biçimde Dünya Satranç Turnuvası’nda oyuncular çok ciddidir. Daha farklı bir açıdan yaklaşalım, mesela hoş bir günde yürüyüş yaparken bir kutu oyunu kafesine tesadüf ederseniz, yetişkin insanların oyun oynadıklarını, ciddiyet ve ciddiyetsizlik de dahil bir hayli farklı hissin yüzlerinden geçtiğini gorebilirsiniz.
Oyun oynamak yalnızca toplumsal ihtiyaçların bir eseri ya da toplumsal diretmelerin telafisi midir hakikaten?
“İçeriye bakmak”. Çizim: Christopher David Ryan.
Oyun nedir? Sorusu kaçınılmaz olarak “insan niye oyun oynar?” sorusuyla devam eder. Birebir oyunun neliği üzere niçinselliği de sıradan görünümlü bir karmaşıklıktır. Bu niçinle bir daha genel geçer kabullerde sonlandırılmış ancak doyurucu olmayan yanıtları vardır. Ve bu yanıtları, “öğrenmek”, “sosyalleşmek”, “keyif”, “eğlenmek”, “gelişim”, “çocuk” yahut “zeka” üzere kavramlarla bir ortada nazaranbilirsiniz. İnsan oyun oynar; zira oyun gelecekte üstleneceği rollerin bir denemesidir. İnsan oyun oynar; zira oyun keyif, rahatlama ve cümbüşün vücut bulmuş bir toplumsal aktivite halidir. İnsan oyun oynar; zira oyun yaratıcılığı ve gelişimi destekleyici bir ögedir. Ama oyun oynamak yalnızca toplumsal ihtiyaçların bir eseri ya da toplumsal diretmelerin telafisi midir sahiden?
niye oyun oynarız? Sorusu, oyunun neliği ve özelliklerinden bağımsız düşünülemez. Oyunun neliği üzerine düşünürken bir defa daha Huizinga’ya kulak vermek gündelik fikirlerin tozunu üzerimizden atacaktır. Ona bakılırsa: “Oyun dahil eder ve hür bırakır. Özümler. Yakalar, diğer bir söz ile cezbeder. İnsanın objelerde gözlemleyebildiği ve hatta tabir edebildiği şu en büyüğünden iki nitelikle dopdoludur: Ritm ve armoni.”
SAVUNMA VE BAŞKALDIRI
Sanırım oyuna dair fikirlerimizi biraz daha özgürleştirdik artık. bu biçimde devam edelim. Oyunlar gerçeklik ile kurulan bir temas, bir bağlantı biçimidir. Bu irtibat, öğrenmek, söz etmek, gelişmek üzere fonksiyonel emellerle olabileceği üzere rastgele bir gayesi olmaksızın da gerçekleşebilir, keyfi olabilir. Hatta daha da ileri giderek insan zihninin tasarımı olan oyunların gerçeğin diğer öbür temsilleri, alternatifleri olduğunu söyleyebiliriz. Bu açıdan bakıldığında kendimizi var etmek, ortasında bulunduğumuz varoluş biçimini anlamak, manalandırmak, gerçeği keşfetmek ve hatta yaşamakta olduğumuz çağın dinamiklerini düşünürsek gerçeği şahsen yaratmak için oyun oynarız. bir müddetdir yeni bir teknolojik çağın ve tıpkı vakitte cereyan eden bir kültürel dönüşümün ortasında süratle yol alıyoruz. Sanal gerçeklik son on yılda gitgide artan bir çoğunlukla kulaklara çalınır oldu. Yeni bir çağ olarak nitelendirdiğimiz bu engin ve karmaşık örüntünün temel taşı sıradançe oyun ve oyuncu beşerden diğeri değildir.
Öbür bir perspektiften bakacak olursak oyun bir kaçış ve karşı çıkıştır. Adeta insan elinden çıkmış ve ironik formda insan ve beşere dair olanı sömüren sistemlerin bir eleştirisi ve öylesi bir gerçekliği reddeden şuurun bir savunması ve başkaldırısıdır.
“İnsan, kendi varlığını çözmesi gereken bir sorun olarak nazarann tek hayvandır” der Fromm. İnsan tahminen de tam da bu yüzden oyun oynar. Ya da insan oyun oynar; zira Sapiens’in karşısında onun gölgesinde kalmışsa da varlığı inkar edilemez bir Homo ludens en önemli tabirini takınmış, milyon yıllık özgür dansına devam etmektedir.
* Doktorant / Hacettepe Üniversitesi, Antropoloji Kısmı.
“Oyun nedir?” Gündelik ömrün bütün o mekanik seslerinin içinde biri size bu soruyu yönelttiğinde pek hayatın ortasında olan bu kavrama dair başınızda makul bir tariften uzak, lakin oyuna dair belirli başlı birtakım sözcükler ve imgeler canlanacaktır. Muhtemelen: “Oynamak”, “çocuk”, “eğlence”, “boş zaman”, “kural”, “amaç”, “rekabet”, “rol” üzere… Lakin daha tanımlayıcı bir karşılık istendiğinde ise işlerin biraz karmaşıklaşıp, zorlaşmaya başladığını nazaranceksiniz. Her gün bir ortada bulunduğumuz, yakından tanıdığımız “şeyleri” dahi ne olduklarını bilsek de tanımlamak özünde güçtür. Bununla uyumlu biçimde Burghardt, oyunu tanıması kolay ancak tanımlanması çok sıkıntı olarak tanım eder.
ÇOCUĞUN BİRİNCİ LİSANI…
Örneğin Aristo’ya nazaran, “Oyunlar, çocukların çabucak sonrasında önemli olarak yapacakları şeylerin provası olmalıdır.” Dewey’e göre, “Oyun, haz ve memnunluk veren, muhakkak bir sonuca varma maksadı olmadan yapılan faaliyetlerdir.’”Comenius’a nazaran ise, “Oyun kıymetli bir öğrenme aracıdır; disiplin ve sistem kazanmada da kıymetli rolü vardır.” Anonim genel kabullerden örnek verilecek olursa, “Oyun, çocuğun birinci lisanı ve beraberinde kozmik tek lisanıdır.”
İnsan zihni kavramları tanımlarken hudutlar içine alma eğilimindedir. Kavrama hudutlar çizdiğinizde içeriği belirginleştirir ama manası daraltırsınız, sonları ortadan kaldırdığınızda ise manası zenginleştirir ancak içeriği bulanıklaştırırsınız. Bu niçinledir ki kavramsal tanımlamalar büyük bir çeşitliliğe sahiptir ve bu elimizdeki kavramın hangi hudutlara olağan tutulduğuyla alakalıdır. Üstte söz edilen bütün tanımlamaların oyunun sonlandırılmış birer tarifi olduğu ve onu fonksiyonellik sonları içine çektiği söylenebilir. Bu sonlu haliyle de araçsallaştırılmış, ötürüsıyla indirgenmiş olduğu aşikar.
“Görmek”. Çizim: Rokas Aleliunas.
BİR AĞAÇ UYDURUVERMEK…
“Bir ağacın, tam tamına, yaprakları, kısımları, rengi, biçiminin olanca detayı göz önüne alındığında fazlaca azını bakılırsabiliyoruz; bir ağaç imgesi uyduruvermek epeyce daha kolayımıza gidiyor.”
F. Nietzsche
Oyuna biraz daha yaklaşırsanız toplumsal gündelik hayatın lisan ve belleğinde de benzeri bir sonluluk ve indirgemeciliğin kelam konusu olduğunu duyumsayacaksınız. O denli ki, oyun genel olarak çocukların dünyasına atfedilerek çocukluk ile ilişkilendirilir ve ikili bir aksilik ortasında ciddiyetin zıttı olarak karşımıza çıkar: Oyun oynamak ciddiyetsizliktir ve yetişkinlerin dünyasında yeri yoktur. Bu bakımdan ele aldığımızda evet, oyunun herkesçe bilinen bir yüzü ve ne olduğuna dair yaygın bir karşılığı vardır. Ama insan merkezci, egosantrik bakış açısı biraz aralandığında tüm bu indirgenmişliğin ötesinde oyun nedir sorusu sıradan bir soru olarak görünse de sıradan bir karşılığı olmadığı açık.
Her şeydilk evvel oyun insanın değil doğanındır. Tabiatta oyun oynayan tek çeşit de insan değildir. Örneğin tüm göğüslü yavruların ve kuşların oyun davranış biçimi sergilediği bilinmektedir. Yunusların hem birbirleriyle tıpkı vakitte balina, sünger balığı üzere öbür çeşitlerle oyun oynadıkları, bunun yanında ele geçirdikleri ya da baloncuk üzere yarattıkları objeler ile oynama eğiliminde oldukları gözlemlenmiştir. Oyun oynayan yavru kedi ya da köpek imajı de çabucak herkesin belleğinde yer etmiş bir sahnedir. Buradan hareketle diyebiliriz ki, oyun beşerden evvel ve insanın haricinde vardır. İnsanın öyküsüne tabiattan eklenmiş, kültür ile zenginleştirilmiştir. Huizinga oyuna dair kavrayışta hudutların dışını şöyle tabir eder:
“Oyundan, bilinen bir şeymiş üzere kelam ediyor, bu sözün ortasında söz edilen kavramı çözümlemeye yahut hiç değilse ona mümkün olduğunca yaklaşmaya çalışıyoruz; ama bu kavramın, alışık olduğumuz söz tarafınca sıkı sıkıya belirlendiğinin de tam olarak şuurundayız… Oyun herkes tarafınca gözlenebilir bir olgu olarak, birebir anda hem hayvanlar âlemini birebir vakitte beşerler âlemini kapsamaktadır. Bunun kararı olarak, hiç bir rasyonel alaka üzerinde temellendirilemez; zira akla dayandırılması onu beşerler âlemiyle sonlandıracaktır. Oyunun varlığı hiç bir uygarlık basamağına, kozmosu kavrayışın hiç bir biçimine bağlı değildir. Her düşünen varlık, lisanı oyunu tanımlayacak genel tabire sahip olmasa bile, bu oyun ve oynama gerçeğini bağımsız bir şey olarak tasarlayabilir. Oyunun varlığı inkâr edilemez niteliktedir.”
TOPLUMSAL DİRETMELERİN TELAFİSİ Mİ?
Oyun insanların dünyasında ciddiyetin karşısında ya da yalnızca çocuklara ilişkin de değildir. Spor sistemleştirilmiş bir oyundur ve atletizm karşılaşmalarında her yaştan atletin ne kadar önemli olduklarını nazaranbilirsiniz. Birebir biçimde Dünya Satranç Turnuvası’nda oyuncular çok ciddidir. Daha farklı bir açıdan yaklaşalım, mesela hoş bir günde yürüyüş yaparken bir kutu oyunu kafesine tesadüf ederseniz, yetişkin insanların oyun oynadıklarını, ciddiyet ve ciddiyetsizlik de dahil bir hayli farklı hissin yüzlerinden geçtiğini gorebilirsiniz.
Oyun oynamak yalnızca toplumsal ihtiyaçların bir eseri ya da toplumsal diretmelerin telafisi midir hakikaten?
“İçeriye bakmak”. Çizim: Christopher David Ryan.
Oyun nedir? Sorusu kaçınılmaz olarak “insan niye oyun oynar?” sorusuyla devam eder. Birebir oyunun neliği üzere niçinselliği de sıradan görünümlü bir karmaşıklıktır. Bu niçinle bir daha genel geçer kabullerde sonlandırılmış ancak doyurucu olmayan yanıtları vardır. Ve bu yanıtları, “öğrenmek”, “sosyalleşmek”, “keyif”, “eğlenmek”, “gelişim”, “çocuk” yahut “zeka” üzere kavramlarla bir ortada nazaranbilirsiniz. İnsan oyun oynar; zira oyun gelecekte üstleneceği rollerin bir denemesidir. İnsan oyun oynar; zira oyun keyif, rahatlama ve cümbüşün vücut bulmuş bir toplumsal aktivite halidir. İnsan oyun oynar; zira oyun yaratıcılığı ve gelişimi destekleyici bir ögedir. Ama oyun oynamak yalnızca toplumsal ihtiyaçların bir eseri ya da toplumsal diretmelerin telafisi midir sahiden?
niye oyun oynarız? Sorusu, oyunun neliği ve özelliklerinden bağımsız düşünülemez. Oyunun neliği üzerine düşünürken bir defa daha Huizinga’ya kulak vermek gündelik fikirlerin tozunu üzerimizden atacaktır. Ona bakılırsa: “Oyun dahil eder ve hür bırakır. Özümler. Yakalar, diğer bir söz ile cezbeder. İnsanın objelerde gözlemleyebildiği ve hatta tabir edebildiği şu en büyüğünden iki nitelikle dopdoludur: Ritm ve armoni.”
SAVUNMA VE BAŞKALDIRI
Sanırım oyuna dair fikirlerimizi biraz daha özgürleştirdik artık. bu biçimde devam edelim. Oyunlar gerçeklik ile kurulan bir temas, bir bağlantı biçimidir. Bu irtibat, öğrenmek, söz etmek, gelişmek üzere fonksiyonel emellerle olabileceği üzere rastgele bir gayesi olmaksızın da gerçekleşebilir, keyfi olabilir. Hatta daha da ileri giderek insan zihninin tasarımı olan oyunların gerçeğin diğer öbür temsilleri, alternatifleri olduğunu söyleyebiliriz. Bu açıdan bakıldığında kendimizi var etmek, ortasında bulunduğumuz varoluş biçimini anlamak, manalandırmak, gerçeği keşfetmek ve hatta yaşamakta olduğumuz çağın dinamiklerini düşünürsek gerçeği şahsen yaratmak için oyun oynarız. bir müddetdir yeni bir teknolojik çağın ve tıpkı vakitte cereyan eden bir kültürel dönüşümün ortasında süratle yol alıyoruz. Sanal gerçeklik son on yılda gitgide artan bir çoğunlukla kulaklara çalınır oldu. Yeni bir çağ olarak nitelendirdiğimiz bu engin ve karmaşık örüntünün temel taşı sıradançe oyun ve oyuncu beşerden diğeri değildir.
Öbür bir perspektiften bakacak olursak oyun bir kaçış ve karşı çıkıştır. Adeta insan elinden çıkmış ve ironik formda insan ve beşere dair olanı sömüren sistemlerin bir eleştirisi ve öylesi bir gerçekliği reddeden şuurun bir savunması ve başkaldırısıdır.
“İnsan, kendi varlığını çözmesi gereken bir sorun olarak nazarann tek hayvandır” der Fromm. İnsan tahminen de tam da bu yüzden oyun oynar. Ya da insan oyun oynar; zira Sapiens’in karşısında onun gölgesinde kalmışsa da varlığı inkar edilemez bir Homo ludens en önemli tabirini takınmış, milyon yıllık özgür dansına devam etmektedir.
* Doktorant / Hacettepe Üniversitesi, Antropoloji Kısmı.