Özgür His Durgun
Bir ağustos gecesi, çıkmaz bir sokakta kıstırılıp öldürüldüğünde 24-25 yaşlarındaydı Kefalonyalı Petri. 13 yaşından bu yana durmaksızın işlediği cinayetlerle bu dokunaklı sonu hak etmişti tahminen de. Kefalonya’dan İstanbul’a maceralı hayat seyahatinde azılı bir suçluya dönüşen Petri, fiziki hoşluğu ve tüm çekiciliğine karşın, eli bıçaklı Galata Canavarı olarak bilinen azılı katilden diğeri değildi. Yanından hiç ayırmadığı bıçağıyla işlediği seri cinayetler İstanbul sokaklarında kulaktan kulağa anlatılan Petri, 19. yüzyıl sonu İstanbul’unda cinayet destanlarının bir numaralı kahramanıydı.
Almanya’da Forum Transregionale Studien ve Humbolt Üniversitesi’nde konuk araştırmacı olarak bulunan akademisyen Nurçin İleri, İstanbul’u bir cürüm sahnesi olarak inceleyen araştırmasında devrin “cinayet destanları”nı mercek altına alıyor. Kent ve insan, üretim ve tüketim ilgileri, 19.yy sonu-20. yy başı İstanbul, kabahat dünyası ve mekânsal dönüşümler üzerine ve araştırmaları olan Nurçin İleri’nin ‘Kampfplatz mecmuasında yayınlanan “İstanbul’un Yeraltı Dünyası: Bıçakçı Petri ve Cinayet Destanları” makalesinin yanı sıra çeşitli akademik yayınlarda yayımlanmış “19. Yüzyıl Sonu İstanbul’da Sarhoş Polis Hikayeleri”, “Geç Devir Osmanlı İstanbul’unda Kent ve Sokak Işıkları”, “Kent, Gece ve Kadınlar” başlıklı çalışmaları bulunuyor.
2015 yılında Binghamton Üniversitesi’nde tamamladığı doktora tezinde, “geç Osmanlı periyodu İstanbul’unda gece ve kabahat bağı, kamusal cümbüş ve aktivitelerin denetimi” temalarını inceleyen İleri’nin cinayet destanları temalı makalesi, Bıçakçı Petri üzere, 19. yüzyıl İstanbul’undan seri katil tiplemelerini karşımıza çıkarıyor.
KOÇU’NUN İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ DEĞERLİ BİR KAYNAK
Tarihi konularda yazdığı fıkra, roman, kıssa ve araştırmalarıyla bilinse de, ismi en kıymetli yapıtı olan ‘İstanbul Ansiklopedisi’yle anılan Reşad Ekrem Koçu’nun yaklaşık bir asır kadar evvel üzerine kalem oynattığı cinayet destanları, Koçu’nun argüman ettiğine nazaran, 19. yüzyılın ikinci yarısında doruğa ulaşmış. Koçu bunun sebebini, periyodun gazetelerinin haber verme boşluğunu doldurmak olarak açıklıyor. İstanbul’un birinci özel gazetesi Tercüman-ı Ahval, 1860’lı senelerdan itibaren okuyucunun ilgisini uyandırmak için kabahat hadiselerine sayfalarında yer vermeye başlıyor lakin devlet idaresi, cürmün basın yoluyla artan görünürlüğünden rahatsız olarak bunu engellemek için tedbirler almakta gecikmiyor. Devlet kontrolünün artmasıyla oluşan haber boşluğunu ise tıpkı günümüzün toplumsal medyası üzere, kulaktan kulağa yayılan cinayet destanları dolduruyor.
Nurçin İleri ile Osmanlı’nın son periyodunda İstanbul’un yeraltı dünyası ve cinayet destanları üzerine konuştuk.
Nurçin İleri, Almanya’da Forum Transregionale Studien ve Humbolt Üniversitesi’nde konuk araştırmacı olarak bulunuyor.
Çalışmalarınızın değerli bir kısmı kent, kabahat dünyası ve gece üzerine. Cürüm, güvenlik ve gece üzere başlıklar öne çıkıyor. Bu mevzular ilgi alanınıza nasıl girdi?
Birfazlaca dünya başşehrinde olduğu üzere 19. yüzyılda İstanbul’da da ağır bir nüfus artışı yaşanıyor. Örneğin kent nüfusu 1844’te 350 binlerde iken, 1880’lerde 870 bin civarına çıkıyor. Yüzyıl sonunda ise yaklaşık bir milyona ulaşıyor.
Nüfus artışının niçini, bir yandan yüzyıl boyunca süregiden savaşlarda toprak kayıplarından kaynaklı göçler, başka yandan İstanbul’un iş bulmak, çalışmak isteyenler için bir çekim merkezi olması. Ayrıyeten savaş periyotları ve gerisinde bıraktığı hasar, Batılı devletlerle yapılan ticaret mutabakatları, Osmanlı’yı dünya iktisadına daha da bağımlı hale getiriyor. Biroldukca dönüşümün tıpkı anda yaşandığı kent yerinde toplumsal eşitsizlikler de hayli daha görünür hale geliyor. Farklı toplumsal sınıflar içindeki tansiyonlar, Osmanlı yönetici seçkin ve üst-orta sınıf kent sakinleri içinde güvenlik dertlerini da tetikliyor.
Güvenlik güçlerinin ıslahı, sokakların tertipli bir halde ışıklandırılma gayreti, kahvehane ve meyhane üzere toplumsallaşma yerlerinin makul saatlerde kapatılması, kamuya açık alanlarda bayanların görünürlüğünün denetlenmesi üzere düzenlemeler de devlet nezdinde cürüm ögesi oluşturabilecek aksiyonların engellenmesi yahut denetim altına alınmasını hedefliyor. Bu, gündüzleri kabahat işlenmediği manasına gelmiyor elbette lakin kamu güvenliğini yahut genel ahlâkı tehdit eden fiillerin, gecenin karanlığından istifade edilerek gerçekleştiğine dair yaygın bir kanı var. Bu da gece toplumsallaşmasına dair yeni disiplin teknolojilerini ve denetleyici düzenlemeleri birlikteinde getiriyor.
Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü’nde yüksek lisans ve doktora yaparken yalnızca Osmanlı ve Türkiye tarihi değil, Orta Doğu ve Avrupa tarihi üzerine, bilhassa tarih yazımı üzerine çokça okuma fırsatımız oldu. Aldığım dersler vesilesiyle karşıma çıkan Joachim Schlör’den ‘Nights in the Big City’, Wolfgang Schievelbusch’tan ‘Disenchanted Night’ yahut Bryan D. Palmer’dan ‘Cultures of Darkness’ kitaplarından pek etkilenmiştim. 2005-2006 senelerından bahsediyorum. Bu kitapların ortak noktası, farklı tarihi süreçlerde gecenin farklı toplumsal kümeler tarafınca nasıl deneyimlendiği ve bilhassa on dokuzuncu yüzyıldan itibaren endüstriyel kapitalizmin geceye dair zamansal ve mekânsal algıyı nasıl dönüştürdüğü üzerineydi.
19. yüzyıl, İstanbul’da da emsal dönüşümlerin görüldüğü, idari, türel ve altyapısal düzenlemelerin gündelik hayatı ve kentin doğal ve yapılı etrafını süratle değiştirdiği bir devir. Hiç elbet bu süreçte kent sakinlerinin geceyi deneyimleme ve algılama biçimleri de dönüşüyor. İstanbul gecelerinin farklı öznelerinin peşine düşerek bu dönüşümü anlamaya çalıştım.
Bıçakçı Petri ve Hırvat sevgilisi Kavas Nikola
‘EFSANE’ SERİ KATİL BIÇAKÇI PETRİ
Kriminal hadiselere olan ilginin 1880’ler daha sonrası artmış olduğunu belirtiyorsunuz. Devrin politik ve toplumsal bağlamları ile bu saptamanız içinde nasıl bir alaka var?
1880’lerde matbuat teknolojisinin gelişimiyle bir arada bilginin deveranı artıyor. Fotoğraf kullanmasıyla, parmak izi tespitiyle, isimli tıbbın sayesinde kabahati denetlemek ve tespit etmek kolaylaşıyor. Bunların günlük mecmua ve gazetelerde detaylı bir formda yer almasının kriminal olaylara ilgiyi tetiklediğini düşünüyorum. Bu dönüşümün arifesinde, 1866 ve 1880 yılları içinde en az 14 cinayet işlediği ileri sürülen bir seri katilin, Bıçakçı Petri’nin öyküsüne, inceleyebildiğim kadarıyla periyodun basınında yahut arşiv kaynaklarında rastlayamıyoruz.
Cinayetlerin birçoklarını bıçakla işlediğinden ve Galata meyhaneleri ile genelevlerinde vakit geçirdiğinden kendisine “Bıçakçı Petri” yahut “Galata Canavarı” lakapları uygun görülmüş.
Petri’nin yaşadığı devirde Matbuat Nizamnamesi (1864) gereği siyasi haberler denetleniyor, yönetici seçkin yahut iktidarın rastgele bir hizmetini eleştiren yayınlar kapatılıyordu. Siyasi haberlerin yanı sıra insanları kaygıya ve heyecana sevk eden haberler de sansüre takılıyordu. ötürüsıyla hata haberleri periyodun mecmua ve gazetelerinde fazlaca kısıtlı bir biçimde yer aldı. Petri’nin kıssası de muhtemelen bu sebeple gazetelere yansımamış olmalı. Ancak kulaktan kulağa kelamlı olarak müziklerle, kıssalarla, sokak ve meyhane köşelerinde efsaneleşmiş. Reşat Ekrem Koçu üzere çabucak sonrasındaki jenerasyonlar tarafınca da yazılı olarak aktarıldı.
19. yüzyılın son çeyreğinde ise basında yer alan hata haberlerinin çok detaylı bir biçimde aktarıldığına, vakit zaman bu haberlerin fotoğraflar eşliğinde sunulduğuna şahit oluyoruz. Bilhassa II. Abdülhamid periyodunda biroldukça haberin sansüre uğradığını düşünürsek, bu hata haberlerine gazete sütunlarında yer verilmesi manidar. Bu cürüm anlatıları kabahatin ağırlaştığı bölgeleri göstererek siyasi iktidarın cürmü mekânsal olarak haritalandırmasını sağlıyor, güvenlik eksenli düzenlemeleri ve toplumsal kontrolü bu bölgelerde ağırlaştırması için bir meşruiyet yeri oluşturuyor. Bu haberler, birden fazla vakit hatalının yakalandığı bilgisini de paylaşarak “asayiş berkemal” iletisi veriyor. Suça ve suçluya dair bilgi akışının görünür olduğu bu biçimde bir periyotta, kent sakinlerinin kentle kurduğu alaka de dönüşüyor.
Bıçakçı Petri’den kelam açılmışken, bu sohbetin de çıkış noktası “İstanbul’un Yeraltı Dünyası ve Bıçakçı Petri” başlıklı makalenizde anlatılan 19. yy. sonu İstanbul’unda cinayet destanları… Biraz anlatır mısınız, nedir bu cinayet destanları?
Osmanlı anlatı kültüründe destanlar, hem çeşitlilik birebir vakitte içerik zenginliği açısından pek pahalı kaynaklar. Sarsıntılar, salgınlar, yangınlar, savaşlar, intiharlar üzere toplumsal hafızada yer eden olaylara dair detaylı bilgi sunuyorlar. Kentlerdeki kamusal yerleri, ulaşım araçlarını bahis alan destanlar bile mevcut. İstanbul’a dair destanlar da kentin toplumsal ve kültürel ömrüne dair canlı bir fotoğraf sunuyor. Cinayet destanları da bu destanlara örnek gösterilebilir.
Cinayet destanları, gecenin toplumsal ve mekânsal tertibi üzerine çalışırken, “İnsanlar niye korkuyorlardı, yüzyıl dönümünde kent hayatına dair dehşet yahut tasa iklimini belirleyen şeyler nelerdi?” diye araştırırken karşıma çıkmıştı.
Suç edebiyatının ortaya çıkışı ve gelişmenine tesiri açısından bu destanlar nasıl bir yere konulabilir?
Cinayet destanları, şüphesiz hata edebiyatının bir kesimi olarak kıymetlendirilebilir lakin polisiye edebiyata giriş niteliğinde yahut onun bir kesimi olduğunu söylemek yanlış olur. Çünkü polisiye metinler bir gizem üzerine inşa edilen ve merak öğesini daima canlı tutması gereken kurgu metinlerdir. Cinayet destanlarında ise katil ve maktul baştan muhakkaktır, çoklukla sipariş üzerine, gerçekleşmiş olayların şiirsel bir lisanla kayda geçirilmesidir.
‘CİNAYET DESTANLARI HABER BOŞLUĞUNU DOLDURUYOR’
Nasıl ortaya çıkıyor bu destanlar, kelamlı olarak mı?
Reşat Ekrem Koçu’nun aktardığına nazaran, cinayet gerçekleştikten daha sonra olay mahallinde bulunan, cinayete şahit olan kişi, destanı yazacak olan âşığa olayı detayları ile anlatırmış. Destan genelde maktulün, kimi vakit de katilin ağzından yazılır, maktulün yakınlarının bilhassa annesinin ağzından aktarıldığı da olurmuş. Öykü, katilin ağzından aktarıldığı takdirde, bu cinayetin istemeden gerçekleşmiş olduğuna vurgu yapılırmış.
Agah Efendi ve Şinasi tarafınca çıkarılan İstanbul’un birinci özel gazetesi Tercüman-ı Ahval, 1860’lı senelerdan itibaren okuyucunun ilgisini uyandırmak için sayfalarında kabahat hadiselerine yer vermeye başlamış lakin hükümet, hatanın bu sayfalarda artan görünürlüğünden rahatsız olarak bunu engellemek için çeşitli tedbirler almış. ondan sonrasında bu üslup haberler gazetelerde “vukuat-ı zabıta” başlığı altında özetlemek gerekirse duyurulmaya başlanmış. Koçu, hata haberlerine dair bu kısıtlamalarla oluşan boşluğun cinayet destanlarıyla giderildiğini belirtir.
Tanınan isimler var mı bu âşıklar içinde?
Koçu, öne çıkan cinayet destanı âşıkları içinde da Üsküdarlı Vasıf Hoca (Vasıf Hiç), Üsküdarlı Aşık Razi ve Destancı Behçet’in isimlerini zikrediyor.
Peki, devrin toplumsal yapısında nasıl bir karşılık buluyor bu anlatılar? Kimlere hitap ediyor?
Yazarların birçok zanaatkâr yahut emekçi, neredeyse yüzde 70’i tulumbacıymış. Bu niçinle destanların birçok, tulumbacıların işlettiği semai kahvehanelerinde yazılır ve okunurmuş. Genelde biner kopya olarak basılan bu destanlar, Galata Köprüsü, Yeni Cami gerileri, Mahmutpaşa Yokuşu, Kapalıçarşı, Tophane yahut Beyoğlu’ndaki meyhane etraflarında genç çocuklar tarafınca satılır ve çabucak tükenirmiş.
İlginç olan, bu destanların bununla birlikte kamusal alanlarda okunarak bir performansa dönüşmesi. Koçu bize bu destanlar okunurken dinleyicilerin kimi bazı bağırdığını, ağladığını, küfrettiğini aktarıyor.
Pera’da cümbüş ömrü
Güzelliği ile ünlü Nefer Arif isimli bir erkek, 1889’da Tophane’de sevgilisi İsmail Hakkı tarafınca öldürülüyor. Katil, sevgilisini öldürdüğünü itiraf ediyor ve bu cinayet kulaktan kulağa yayılıyor. Erkekler ortası cinselliğin tabu olduğu bir devirde bu çeşit öyküleri toplumsal ve ahlaki kıymetleri açısından nereye oturtabiliriz?
Cinayet destanlarına odaklanmamın niçini, İstanbul kent ömrüne ve periyodun cümbüş ve kültür pratiklerine dair fikir vermeleriydi. Bu destanlarda, iki erkek içindeki tutkulu, birtakım bazı da karşılıksız aşkın, tanınan bir edebi tıbbın konusu olabildiğini gördüm. Lakin bu vakitte, hem tıbbi çalışmalarda birebir vakitte gündelik hayatta heteroseksüelliğin norm olarak kabul edilmeye başlandığı ve başka münasebet biçimlerinin tedavi edilmesi gereken bir sapkınlık olarak tanımlandığını görüyoruz.
Osmanlı toplumunda erkekler yahut bayanlar ortası alakanın büsbütün müsamaha ile karşılandığını, rastgele bir baskı olmadan yaşandığını da sav etmek yanlış olur. Erken çağdaş devir Osmanlı tarihi çalışmaları eşcinsel ilgilerde de hiyerarşilerin hayli belirleyici olduğunu, daha karmaşık münasebetler ağının kelam konusu olduğunu gösteriyor.
‘FOTOĞRAF TEKNOLOJİSİYLE KABAHAT HABERLERİ DE DEĞİŞİYOR’
Türkiye’de kimi devirlerde medyada kamuoyunda nam salmış hatalılara adeta kahraman muamelesi yapıldığını görmek mümkün. Basın arşivlerinde çalışan bir araştırmacı olarak bu eğilimi nasıl yorumlarsınız?
Basın dünyası açısından bir haberin sansasyonelliği her devir için kıymetli elbet. Ancak fotoğraf, parmak izi üzere hatası ve hatalıyı kayıt altına alma yahut isimli tıp üzere cürmü bilimsel delillerle tespit etmeye dair çalışmaların gelişmeye başladığı daha eski devirlerde, yani 19. yüzyıldan 20. yüzyıla geçişte durum biraz daha farklı. Bu periyot, fotoğrafların mecmualarda yeni yeni kullanılmaya başlandığı bir periyot. Servet-i Fünun ve Malumat üzere mecmualarda, metinlerin içeriği ile alakalı olmayan biroldukça fotoğrafın yer aldığını görürsünüz. Önemli olan fotoğrafın görsel gücünü kullanarak okuyucunun ilgisini cezbetmek.
Bu mevzuda Ahmet Ersoy’un Osmanlı basınında yer alan fotoğraflara dair kapsamlı çalışmalarına bakılabilir. Daha epeyce işin uzmanlarına hitap eden Polis Mecmuası üzere mecmualarda hatalıların farklı açılardan çekilmiş portre fotoğraflarına rastlıyoruz. Bu fotoğrafların altında kimi vakit özetlemek gerekirse suçluya yahut işlenen suça dair kısa bilgi verilebiliyor. Yalnızca hatalı fotoğrafları değil, hatanın mağduru olan bireylerin fotoğrafları ya da olay mahalli fotoğraflarına rastlamak mümkün. Hatanın nasıl işlendiğine, suçluya ve kurbanına dair bu haberlerden detaylı bilgi edinebiliyoruz. Lakin burada kelam konusu olan cürümlünün kahramanlaştırılmasından çok, yeni fotoğraf teknolojisiyle sansasyonel, merak uyandırıcı bir kabahat öyküsünün bir ortada verilmesi.
Popüler tarih yazımının tarih algımıza olan tesiri üzerine neler düşünüyorsunuz? Bir araştırmacı olarak sizi besliyor mu?
Popüler tarih yazımını, daha geniş bir okuyucu kitlesine ulaşma potansiyeli taşıdığı için değerli buluyorum. Hatta genel olarak yazılı metin dışına çıkan dizi, sinema, belgesel üzere tanınan tarih anlatıları için de bunu söyleyebilirim. Fakat her tanınan tarih yazımının resmi ideolojinin haricinde olduğunu söylemek mümkün değil. Bilhassa Türkiye’de tanınan tarih anlatıları, aktüel iktidarın niyetleri ile epeyce iç içe ve bu anlatılar bir nevi propaganda fonksiyonu görüyor. Lakin bunun dışına çıkmak şüphesiz mümkün.
Örneğin birkaç yıl evvel, bir küme tarihçi olarak ‘Tarihçilerden Öbür Bir Hikâye’ ismi bir kitap yayınlamıştık. Kitapta yer alan biroldukca kıssa gündelik hayatın akışı içerisinde var olmaya çalışan, hiç de kolay olmayan kolay insanların öyküsüydü. Kendi çalışmalarımız da ya kıyıda köşede kalmış karakterlerden ya da olaylardan oluşuyordu. Kimi öykülerin olay örgüsü dokümanların bize sunduğu imkânlar doğrultusunda ilerlerken, birtakım hikayelerde yalnızca bir evrakın sunduğu datanın yönlendirdiği hayal gücü devreye girmişti. Tarihteki hisseleri epeyce geç teslim edilmiş olan bayanlar, köleler, çocuklar, köylüler, mecnunlar ve mahpuslar üzere tarihi aktörlerin öykülerine odaklanmıştık. Bizim için pek verimli bir kolektif çalışmaydı diyebilirim.
Kent tarihi üzerine çalışırken makul bir metodoloji izliyor musunuz? İzlenecek usul, araştırmanın kendi seyrinde mi ortaya çıkıyor, yoksa en baştan belirlenmiş bir yol haritasıyla mı hareket ediyorsunuz?
Bir araştırmacı olarak benim için baştan belirlenmiş bir yol kelam konusu değil, izleyeceğim yol seyir halindeyken ortaya çıkıyor. olağan olarak başlangıçta aklınızda kimi sorular oluyor fakat aslında karşınıza çıkan kaynaklar yolunuzu belirliyor.
Bugün daha epeyce kent ve hata münasebeti üzerine konuştuk fakat şimdiki çalışma pozisyon, geç Osmanlı periyodundan erken Cumhuriyet’e İstanbul’da elektriğin toplumsal tarihi. Elektrik teknolojisinin ve altyapısının “kentin doğal ve yapılı etrafını nasıl dönüştürdüğü; devlet otoriteleri, yabancı şirketler, kent idaresi, uzmanlar, çalışanlar ve tüketiciler içinde ne çeşit çatışma/uzlaşma alanları ve hiyerarşiler ürettiği” soruları aklımda olan temel sorular. bu biçimde bir çalışma da ister istemez, kent tarihi çatısı altında teknoloji tarihi, etraf tarihi, hisler tarihi, malzeme kültür çalışmaları iç içe geçmiş durumda.
Bir ağustos gecesi, çıkmaz bir sokakta kıstırılıp öldürüldüğünde 24-25 yaşlarındaydı Kefalonyalı Petri. 13 yaşından bu yana durmaksızın işlediği cinayetlerle bu dokunaklı sonu hak etmişti tahminen de. Kefalonya’dan İstanbul’a maceralı hayat seyahatinde azılı bir suçluya dönüşen Petri, fiziki hoşluğu ve tüm çekiciliğine karşın, eli bıçaklı Galata Canavarı olarak bilinen azılı katilden diğeri değildi. Yanından hiç ayırmadığı bıçağıyla işlediği seri cinayetler İstanbul sokaklarında kulaktan kulağa anlatılan Petri, 19. yüzyıl sonu İstanbul’unda cinayet destanlarının bir numaralı kahramanıydı.
Almanya’da Forum Transregionale Studien ve Humbolt Üniversitesi’nde konuk araştırmacı olarak bulunan akademisyen Nurçin İleri, İstanbul’u bir cürüm sahnesi olarak inceleyen araştırmasında devrin “cinayet destanları”nı mercek altına alıyor. Kent ve insan, üretim ve tüketim ilgileri, 19.yy sonu-20. yy başı İstanbul, kabahat dünyası ve mekânsal dönüşümler üzerine ve araştırmaları olan Nurçin İleri’nin ‘Kampfplatz mecmuasında yayınlanan “İstanbul’un Yeraltı Dünyası: Bıçakçı Petri ve Cinayet Destanları” makalesinin yanı sıra çeşitli akademik yayınlarda yayımlanmış “19. Yüzyıl Sonu İstanbul’da Sarhoş Polis Hikayeleri”, “Geç Devir Osmanlı İstanbul’unda Kent ve Sokak Işıkları”, “Kent, Gece ve Kadınlar” başlıklı çalışmaları bulunuyor.
2015 yılında Binghamton Üniversitesi’nde tamamladığı doktora tezinde, “geç Osmanlı periyodu İstanbul’unda gece ve kabahat bağı, kamusal cümbüş ve aktivitelerin denetimi” temalarını inceleyen İleri’nin cinayet destanları temalı makalesi, Bıçakçı Petri üzere, 19. yüzyıl İstanbul’undan seri katil tiplemelerini karşımıza çıkarıyor.
KOÇU’NUN İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ DEĞERLİ BİR KAYNAK
Tarihi konularda yazdığı fıkra, roman, kıssa ve araştırmalarıyla bilinse de, ismi en kıymetli yapıtı olan ‘İstanbul Ansiklopedisi’yle anılan Reşad Ekrem Koçu’nun yaklaşık bir asır kadar evvel üzerine kalem oynattığı cinayet destanları, Koçu’nun argüman ettiğine nazaran, 19. yüzyılın ikinci yarısında doruğa ulaşmış. Koçu bunun sebebini, periyodun gazetelerinin haber verme boşluğunu doldurmak olarak açıklıyor. İstanbul’un birinci özel gazetesi Tercüman-ı Ahval, 1860’lı senelerdan itibaren okuyucunun ilgisini uyandırmak için kabahat hadiselerine sayfalarında yer vermeye başlıyor lakin devlet idaresi, cürmün basın yoluyla artan görünürlüğünden rahatsız olarak bunu engellemek için tedbirler almakta gecikmiyor. Devlet kontrolünün artmasıyla oluşan haber boşluğunu ise tıpkı günümüzün toplumsal medyası üzere, kulaktan kulağa yayılan cinayet destanları dolduruyor.
Nurçin İleri ile Osmanlı’nın son periyodunda İstanbul’un yeraltı dünyası ve cinayet destanları üzerine konuştuk.
Nurçin İleri, Almanya’da Forum Transregionale Studien ve Humbolt Üniversitesi’nde konuk araştırmacı olarak bulunuyor.
Çalışmalarınızın değerli bir kısmı kent, kabahat dünyası ve gece üzerine. Cürüm, güvenlik ve gece üzere başlıklar öne çıkıyor. Bu mevzular ilgi alanınıza nasıl girdi?
Birfazlaca dünya başşehrinde olduğu üzere 19. yüzyılda İstanbul’da da ağır bir nüfus artışı yaşanıyor. Örneğin kent nüfusu 1844’te 350 binlerde iken, 1880’lerde 870 bin civarına çıkıyor. Yüzyıl sonunda ise yaklaşık bir milyona ulaşıyor.
Nüfus artışının niçini, bir yandan yüzyıl boyunca süregiden savaşlarda toprak kayıplarından kaynaklı göçler, başka yandan İstanbul’un iş bulmak, çalışmak isteyenler için bir çekim merkezi olması. Ayrıyeten savaş periyotları ve gerisinde bıraktığı hasar, Batılı devletlerle yapılan ticaret mutabakatları, Osmanlı’yı dünya iktisadına daha da bağımlı hale getiriyor. Biroldukca dönüşümün tıpkı anda yaşandığı kent yerinde toplumsal eşitsizlikler de hayli daha görünür hale geliyor. Farklı toplumsal sınıflar içindeki tansiyonlar, Osmanlı yönetici seçkin ve üst-orta sınıf kent sakinleri içinde güvenlik dertlerini da tetikliyor.
Güvenlik güçlerinin ıslahı, sokakların tertipli bir halde ışıklandırılma gayreti, kahvehane ve meyhane üzere toplumsallaşma yerlerinin makul saatlerde kapatılması, kamuya açık alanlarda bayanların görünürlüğünün denetlenmesi üzere düzenlemeler de devlet nezdinde cürüm ögesi oluşturabilecek aksiyonların engellenmesi yahut denetim altına alınmasını hedefliyor. Bu, gündüzleri kabahat işlenmediği manasına gelmiyor elbette lakin kamu güvenliğini yahut genel ahlâkı tehdit eden fiillerin, gecenin karanlığından istifade edilerek gerçekleştiğine dair yaygın bir kanı var. Bu da gece toplumsallaşmasına dair yeni disiplin teknolojilerini ve denetleyici düzenlemeleri birlikteinde getiriyor.
Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü’nde yüksek lisans ve doktora yaparken yalnızca Osmanlı ve Türkiye tarihi değil, Orta Doğu ve Avrupa tarihi üzerine, bilhassa tarih yazımı üzerine çokça okuma fırsatımız oldu. Aldığım dersler vesilesiyle karşıma çıkan Joachim Schlör’den ‘Nights in the Big City’, Wolfgang Schievelbusch’tan ‘Disenchanted Night’ yahut Bryan D. Palmer’dan ‘Cultures of Darkness’ kitaplarından pek etkilenmiştim. 2005-2006 senelerından bahsediyorum. Bu kitapların ortak noktası, farklı tarihi süreçlerde gecenin farklı toplumsal kümeler tarafınca nasıl deneyimlendiği ve bilhassa on dokuzuncu yüzyıldan itibaren endüstriyel kapitalizmin geceye dair zamansal ve mekânsal algıyı nasıl dönüştürdüğü üzerineydi.
19. yüzyıl, İstanbul’da da emsal dönüşümlerin görüldüğü, idari, türel ve altyapısal düzenlemelerin gündelik hayatı ve kentin doğal ve yapılı etrafını süratle değiştirdiği bir devir. Hiç elbet bu süreçte kent sakinlerinin geceyi deneyimleme ve algılama biçimleri de dönüşüyor. İstanbul gecelerinin farklı öznelerinin peşine düşerek bu dönüşümü anlamaya çalıştım.
Bıçakçı Petri ve Hırvat sevgilisi Kavas Nikola
‘EFSANE’ SERİ KATİL BIÇAKÇI PETRİ
Kriminal hadiselere olan ilginin 1880’ler daha sonrası artmış olduğunu belirtiyorsunuz. Devrin politik ve toplumsal bağlamları ile bu saptamanız içinde nasıl bir alaka var?
1880’lerde matbuat teknolojisinin gelişimiyle bir arada bilginin deveranı artıyor. Fotoğraf kullanmasıyla, parmak izi tespitiyle, isimli tıbbın sayesinde kabahati denetlemek ve tespit etmek kolaylaşıyor. Bunların günlük mecmua ve gazetelerde detaylı bir formda yer almasının kriminal olaylara ilgiyi tetiklediğini düşünüyorum. Bu dönüşümün arifesinde, 1866 ve 1880 yılları içinde en az 14 cinayet işlediği ileri sürülen bir seri katilin, Bıçakçı Petri’nin öyküsüne, inceleyebildiğim kadarıyla periyodun basınında yahut arşiv kaynaklarında rastlayamıyoruz.
Cinayetlerin birçoklarını bıçakla işlediğinden ve Galata meyhaneleri ile genelevlerinde vakit geçirdiğinden kendisine “Bıçakçı Petri” yahut “Galata Canavarı” lakapları uygun görülmüş.
Petri’nin yaşadığı devirde Matbuat Nizamnamesi (1864) gereği siyasi haberler denetleniyor, yönetici seçkin yahut iktidarın rastgele bir hizmetini eleştiren yayınlar kapatılıyordu. Siyasi haberlerin yanı sıra insanları kaygıya ve heyecana sevk eden haberler de sansüre takılıyordu. ötürüsıyla hata haberleri periyodun mecmua ve gazetelerinde fazlaca kısıtlı bir biçimde yer aldı. Petri’nin kıssası de muhtemelen bu sebeple gazetelere yansımamış olmalı. Ancak kulaktan kulağa kelamlı olarak müziklerle, kıssalarla, sokak ve meyhane köşelerinde efsaneleşmiş. Reşat Ekrem Koçu üzere çabucak sonrasındaki jenerasyonlar tarafınca da yazılı olarak aktarıldı.
19. yüzyılın son çeyreğinde ise basında yer alan hata haberlerinin çok detaylı bir biçimde aktarıldığına, vakit zaman bu haberlerin fotoğraflar eşliğinde sunulduğuna şahit oluyoruz. Bilhassa II. Abdülhamid periyodunda biroldukça haberin sansüre uğradığını düşünürsek, bu hata haberlerine gazete sütunlarında yer verilmesi manidar. Bu cürüm anlatıları kabahatin ağırlaştığı bölgeleri göstererek siyasi iktidarın cürmü mekânsal olarak haritalandırmasını sağlıyor, güvenlik eksenli düzenlemeleri ve toplumsal kontrolü bu bölgelerde ağırlaştırması için bir meşruiyet yeri oluşturuyor. Bu haberler, birden fazla vakit hatalının yakalandığı bilgisini de paylaşarak “asayiş berkemal” iletisi veriyor. Suça ve suçluya dair bilgi akışının görünür olduğu bu biçimde bir periyotta, kent sakinlerinin kentle kurduğu alaka de dönüşüyor.
Bıçakçı Petri’den kelam açılmışken, bu sohbetin de çıkış noktası “İstanbul’un Yeraltı Dünyası ve Bıçakçı Petri” başlıklı makalenizde anlatılan 19. yy. sonu İstanbul’unda cinayet destanları… Biraz anlatır mısınız, nedir bu cinayet destanları?
Osmanlı anlatı kültüründe destanlar, hem çeşitlilik birebir vakitte içerik zenginliği açısından pek pahalı kaynaklar. Sarsıntılar, salgınlar, yangınlar, savaşlar, intiharlar üzere toplumsal hafızada yer eden olaylara dair detaylı bilgi sunuyorlar. Kentlerdeki kamusal yerleri, ulaşım araçlarını bahis alan destanlar bile mevcut. İstanbul’a dair destanlar da kentin toplumsal ve kültürel ömrüne dair canlı bir fotoğraf sunuyor. Cinayet destanları da bu destanlara örnek gösterilebilir.
Cinayet destanları, gecenin toplumsal ve mekânsal tertibi üzerine çalışırken, “İnsanlar niye korkuyorlardı, yüzyıl dönümünde kent hayatına dair dehşet yahut tasa iklimini belirleyen şeyler nelerdi?” diye araştırırken karşıma çıkmıştı.
Suç edebiyatının ortaya çıkışı ve gelişmenine tesiri açısından bu destanlar nasıl bir yere konulabilir?
Cinayet destanları, şüphesiz hata edebiyatının bir kesimi olarak kıymetlendirilebilir lakin polisiye edebiyata giriş niteliğinde yahut onun bir kesimi olduğunu söylemek yanlış olur. Çünkü polisiye metinler bir gizem üzerine inşa edilen ve merak öğesini daima canlı tutması gereken kurgu metinlerdir. Cinayet destanlarında ise katil ve maktul baştan muhakkaktır, çoklukla sipariş üzerine, gerçekleşmiş olayların şiirsel bir lisanla kayda geçirilmesidir.
‘CİNAYET DESTANLARI HABER BOŞLUĞUNU DOLDURUYOR’
Nasıl ortaya çıkıyor bu destanlar, kelamlı olarak mı?
Reşat Ekrem Koçu’nun aktardığına nazaran, cinayet gerçekleştikten daha sonra olay mahallinde bulunan, cinayete şahit olan kişi, destanı yazacak olan âşığa olayı detayları ile anlatırmış. Destan genelde maktulün, kimi vakit de katilin ağzından yazılır, maktulün yakınlarının bilhassa annesinin ağzından aktarıldığı da olurmuş. Öykü, katilin ağzından aktarıldığı takdirde, bu cinayetin istemeden gerçekleşmiş olduğuna vurgu yapılırmış.
Agah Efendi ve Şinasi tarafınca çıkarılan İstanbul’un birinci özel gazetesi Tercüman-ı Ahval, 1860’lı senelerdan itibaren okuyucunun ilgisini uyandırmak için sayfalarında kabahat hadiselerine yer vermeye başlamış lakin hükümet, hatanın bu sayfalarda artan görünürlüğünden rahatsız olarak bunu engellemek için çeşitli tedbirler almış. ondan sonrasında bu üslup haberler gazetelerde “vukuat-ı zabıta” başlığı altında özetlemek gerekirse duyurulmaya başlanmış. Koçu, hata haberlerine dair bu kısıtlamalarla oluşan boşluğun cinayet destanlarıyla giderildiğini belirtir.
Tanınan isimler var mı bu âşıklar içinde?
Koçu, öne çıkan cinayet destanı âşıkları içinde da Üsküdarlı Vasıf Hoca (Vasıf Hiç), Üsküdarlı Aşık Razi ve Destancı Behçet’in isimlerini zikrediyor.
Peki, devrin toplumsal yapısında nasıl bir karşılık buluyor bu anlatılar? Kimlere hitap ediyor?
Yazarların birçok zanaatkâr yahut emekçi, neredeyse yüzde 70’i tulumbacıymış. Bu niçinle destanların birçok, tulumbacıların işlettiği semai kahvehanelerinde yazılır ve okunurmuş. Genelde biner kopya olarak basılan bu destanlar, Galata Köprüsü, Yeni Cami gerileri, Mahmutpaşa Yokuşu, Kapalıçarşı, Tophane yahut Beyoğlu’ndaki meyhane etraflarında genç çocuklar tarafınca satılır ve çabucak tükenirmiş.
İlginç olan, bu destanların bununla birlikte kamusal alanlarda okunarak bir performansa dönüşmesi. Koçu bize bu destanlar okunurken dinleyicilerin kimi bazı bağırdığını, ağladığını, küfrettiğini aktarıyor.
Pera’da cümbüş ömrü
Güzelliği ile ünlü Nefer Arif isimli bir erkek, 1889’da Tophane’de sevgilisi İsmail Hakkı tarafınca öldürülüyor. Katil, sevgilisini öldürdüğünü itiraf ediyor ve bu cinayet kulaktan kulağa yayılıyor. Erkekler ortası cinselliğin tabu olduğu bir devirde bu çeşit öyküleri toplumsal ve ahlaki kıymetleri açısından nereye oturtabiliriz?
Cinayet destanlarına odaklanmamın niçini, İstanbul kent ömrüne ve periyodun cümbüş ve kültür pratiklerine dair fikir vermeleriydi. Bu destanlarda, iki erkek içindeki tutkulu, birtakım bazı da karşılıksız aşkın, tanınan bir edebi tıbbın konusu olabildiğini gördüm. Lakin bu vakitte, hem tıbbi çalışmalarda birebir vakitte gündelik hayatta heteroseksüelliğin norm olarak kabul edilmeye başlandığı ve başka münasebet biçimlerinin tedavi edilmesi gereken bir sapkınlık olarak tanımlandığını görüyoruz.
Osmanlı toplumunda erkekler yahut bayanlar ortası alakanın büsbütün müsamaha ile karşılandığını, rastgele bir baskı olmadan yaşandığını da sav etmek yanlış olur. Erken çağdaş devir Osmanlı tarihi çalışmaları eşcinsel ilgilerde de hiyerarşilerin hayli belirleyici olduğunu, daha karmaşık münasebetler ağının kelam konusu olduğunu gösteriyor.
‘FOTOĞRAF TEKNOLOJİSİYLE KABAHAT HABERLERİ DE DEĞİŞİYOR’
Türkiye’de kimi devirlerde medyada kamuoyunda nam salmış hatalılara adeta kahraman muamelesi yapıldığını görmek mümkün. Basın arşivlerinde çalışan bir araştırmacı olarak bu eğilimi nasıl yorumlarsınız?
Basın dünyası açısından bir haberin sansasyonelliği her devir için kıymetli elbet. Ancak fotoğraf, parmak izi üzere hatası ve hatalıyı kayıt altına alma yahut isimli tıp üzere cürmü bilimsel delillerle tespit etmeye dair çalışmaların gelişmeye başladığı daha eski devirlerde, yani 19. yüzyıldan 20. yüzyıla geçişte durum biraz daha farklı. Bu periyot, fotoğrafların mecmualarda yeni yeni kullanılmaya başlandığı bir periyot. Servet-i Fünun ve Malumat üzere mecmualarda, metinlerin içeriği ile alakalı olmayan biroldukça fotoğrafın yer aldığını görürsünüz. Önemli olan fotoğrafın görsel gücünü kullanarak okuyucunun ilgisini cezbetmek.
Bu mevzuda Ahmet Ersoy’un Osmanlı basınında yer alan fotoğraflara dair kapsamlı çalışmalarına bakılabilir. Daha epeyce işin uzmanlarına hitap eden Polis Mecmuası üzere mecmualarda hatalıların farklı açılardan çekilmiş portre fotoğraflarına rastlıyoruz. Bu fotoğrafların altında kimi vakit özetlemek gerekirse suçluya yahut işlenen suça dair kısa bilgi verilebiliyor. Yalnızca hatalı fotoğrafları değil, hatanın mağduru olan bireylerin fotoğrafları ya da olay mahalli fotoğraflarına rastlamak mümkün. Hatanın nasıl işlendiğine, suçluya ve kurbanına dair bu haberlerden detaylı bilgi edinebiliyoruz. Lakin burada kelam konusu olan cürümlünün kahramanlaştırılmasından çok, yeni fotoğraf teknolojisiyle sansasyonel, merak uyandırıcı bir kabahat öyküsünün bir ortada verilmesi.
Popüler tarih yazımının tarih algımıza olan tesiri üzerine neler düşünüyorsunuz? Bir araştırmacı olarak sizi besliyor mu?
Popüler tarih yazımını, daha geniş bir okuyucu kitlesine ulaşma potansiyeli taşıdığı için değerli buluyorum. Hatta genel olarak yazılı metin dışına çıkan dizi, sinema, belgesel üzere tanınan tarih anlatıları için de bunu söyleyebilirim. Fakat her tanınan tarih yazımının resmi ideolojinin haricinde olduğunu söylemek mümkün değil. Bilhassa Türkiye’de tanınan tarih anlatıları, aktüel iktidarın niyetleri ile epeyce iç içe ve bu anlatılar bir nevi propaganda fonksiyonu görüyor. Lakin bunun dışına çıkmak şüphesiz mümkün.
Örneğin birkaç yıl evvel, bir küme tarihçi olarak ‘Tarihçilerden Öbür Bir Hikâye’ ismi bir kitap yayınlamıştık. Kitapta yer alan biroldukca kıssa gündelik hayatın akışı içerisinde var olmaya çalışan, hiç de kolay olmayan kolay insanların öyküsüydü. Kendi çalışmalarımız da ya kıyıda köşede kalmış karakterlerden ya da olaylardan oluşuyordu. Kimi öykülerin olay örgüsü dokümanların bize sunduğu imkânlar doğrultusunda ilerlerken, birtakım hikayelerde yalnızca bir evrakın sunduğu datanın yönlendirdiği hayal gücü devreye girmişti. Tarihteki hisseleri epeyce geç teslim edilmiş olan bayanlar, köleler, çocuklar, köylüler, mecnunlar ve mahpuslar üzere tarihi aktörlerin öykülerine odaklanmıştık. Bizim için pek verimli bir kolektif çalışmaydı diyebilirim.
Kent tarihi üzerine çalışırken makul bir metodoloji izliyor musunuz? İzlenecek usul, araştırmanın kendi seyrinde mi ortaya çıkıyor, yoksa en baştan belirlenmiş bir yol haritasıyla mı hareket ediyorsunuz?
Bir araştırmacı olarak benim için baştan belirlenmiş bir yol kelam konusu değil, izleyeceğim yol seyir halindeyken ortaya çıkıyor. olağan olarak başlangıçta aklınızda kimi sorular oluyor fakat aslında karşınıza çıkan kaynaklar yolunuzu belirliyor.
Bugün daha epeyce kent ve hata münasebeti üzerine konuştuk fakat şimdiki çalışma pozisyon, geç Osmanlı periyodundan erken Cumhuriyet’e İstanbul’da elektriğin toplumsal tarihi. Elektrik teknolojisinin ve altyapısının “kentin doğal ve yapılı etrafını nasıl dönüştürdüğü; devlet otoriteleri, yabancı şirketler, kent idaresi, uzmanlar, çalışanlar ve tüketiciler içinde ne çeşit çatışma/uzlaşma alanları ve hiyerarşiler ürettiği” soruları aklımda olan temel sorular. bu biçimde bir çalışma da ister istemez, kent tarihi çatısı altında teknoloji tarihi, etraf tarihi, hisler tarihi, malzeme kültür çalışmaları iç içe geçmiş durumda.