Erol Çatma, maden işçiliğinden emekli olduktan daha sonra madencileri anlatan beş kitap yazdı. Kitap yazmak için Osmanlıca öğrenen Çatma, çalışmalarını hala konutunda sürdürüyor. Yazdığı kitaplarla madencilik tarihine ışık tutan Erol Çatma ile maden işçiliğinden araştırmacı yazarlığa giden seyahatini konuştuk.
Soma’ya dönüş yolunda geçirdikleri trafik kazasında vefat eden Tahir Çetin ve Ali Faik’in vefatını duyduğunda “sanki bir arada madene girmişiz, bir arada örgütlenmişiz üzere sarsıldım.” diyen Çatma, “Bütün hayatım ve gayretim gözlerimin önünden geçti. Bilhassa 1980’ den daha sonra birden fazla sendikacının, dehşetten pustuğu yahut kendini ve emekçiyi sattığı, personelin aidatlarını çalıp milyoner olduğu devirde kolay yetişmiyor bu biçimde personel sınıfı önderleri” diyor.
‘EMEKLİ OLDUKTAN daha sonra YAZMAYA BAŞLADIM’
Maden işçiliğinden milletlerarası makalelerde kaynak olarak gösterilen kitap yazarlığına uzanan farklı bir hikayeniz var. Hangi şartlarda yazmaya karar verdiğinizi sizden dinleyelim…
Babam madene birinci kez 1930 yılında gelmiş. Ben de 1951 yılında Dere Mahallesi’nde dördüncü çocuk olarak doğmuşum. Küçükken elimizde bir su ibriği, bir de bardak olur, beş bardağı beş kuruşa su satardık. Büyüklerimiz derme çatma tahtalardan boya sandığı yapar, beş kuruşa amele postallarını boyardık. kimi vakit de annemle Dilaver taş tumbasına kömür toplamaya giderdik.
1963-64 yılları bize ekonomik olarak ağır gelmeye başladı. İstanbul’da okuyan ağabeylerim niçiniyle babamın aylığı yetmiyordu. Annemle tabip, avukat ofislerini paklığa gidiyorduk. Okulda yalnızca edebiyat dersim epeyce başarılıydı. Bu niçinlerle lise ikinci sınıfta okumayı bıraktım. 1970 yılının birinci ayında tesviyeci olarak bir atölyede çalışmaya başladım.
bu vakitte kitap okumayı fazlaca seviyordum. Cumhuriyet, Milliyet gazetelerini takip ediyordum. Bütün bu öykünün ortasında benim için dönüm noktası 21 Nisan 1976 tarihidir. O gün bir tesadüf kararı DİSK’e bağlı bir sendikaya gittim. Türkiye’de birinci sefer kutlanacak “1
Mayıs” afişlemesinde bakılırsav aldım. Gece yarısı Kilimli maden bölgesinin ortasında önümüzü polisler kesti, bizi karakola götürdüler. Bu benim için bir başlangıç oldu. Baş komiser afişin manasını sorunca, bir arkadaşımız izah etti. “Dünyanın emeğin gücü yardımıyla döndüğünü” birinci kez orada duymuş ve kabullenmiştim. Sabahleyin atölyeye gidince arkadaşlarımın bana bakışlarının değiştiğini gördüm. Bütün çalışanlar afişleri görmüş ve benim de ortasında olduğum gurup tarafınca yapıştırıldığını öğrenmişlerdi. Diğer bir Erol Çatma olup çıkmıştım, emek
adına düzgün bir iş yapmanın ne olduğunu o gün öğrendim. Ölünceye kadar devam edecek emek hengamesi sürecim bu biçimdece başlamış oldu.
1976 ile 1984 yılları ortası fırtına üzere geçti, faşizmin şiddetinden biz de nasibimizi aldık. Yöneticilerimiz 12 Eylül faşist darbesini ‘askersel devirme’ darbeyi yapanları da ‘demokrat’ olarak tanımladılar! daha sonra topluca tutuklandık ve mahpus yattık. Mahpustan çıkınca bir devir şaşkınlıkla geçtikten daha sonra her şeyi açığa vurmayı onurumuza yediremediğimiz için çıkış yolu aradık. Bu yaklaşım, bizi ruhsal çöküntüye sürüklemekle kalmadı, gelecek jenerasyonlara karşı da ağır bir sorumluluk ve töhmet altına soktu. Bu durum, bizim gelişmemizi ve değişmemizi de engelliyordu. O bakımdan önüme koyduğum birinci maksadı gelişme ve yenilenme olarak belirledim. Emekli olduktan daha sonra yazmaya başladım. Osmanlıca yüklü evraklarla çalıştım. Bunun için muazzam bir alt yapı ve bilgi donanımı gerekiyor. Olağan ki
yazdığınız coğrafyanın geçirdiği ekonomik ve toplumsal süreci de güzel anlamanız gerekiyor.
‘NİZAMNAME İLE ERKEK NÜFUSU ZORLA MADENE SOKULDU’
Zonguldak madencilerinin tarihini kaleme alan bir personel olarak, emekçilerin ve bölgenin tarihini Osmanlıca dokümanlardan yararlanarak anlatıyorsunuz. Yeni bilgiler içeren “Asker İşçiler” kitabınızın bir kısmı da Osmanlıca evraklardan oluşuyor. Bu dokümanlar ışığında çocuk işçiliğin Osmanlı’daki tarihçesini bize anlatır mısınız?
Akademisyen Ahmet Makal’ın, havzadaki çocuk işçiliğin tarihi boyutu konusunda büyük eksiklikler olduğunu söylemesi, bana kıymetli bir bakılırsav yükledi. Osmanlı’da havzadaki taşkömürü üretimindilk evvel madenlerde çocukların çalışma şartlarını araştırmaya başladım.
Osmanlı Hukukuna nazaran çocuk ve rüşt kavramı kelam konusu olduğu vakit bir köydeki on üç yaşından büyük olan adamların tümü mükellef olarak madenlerde çalıştırılabiliyor. On üç yaşın minimum hudut bulunmasına karşın, Osmanlı için hayati ehemmiyet taşıyan madenlerde çocuk işgücünün taban yaş altında da geçerli olabileceğini düşünmek hiç de abartı olmaz.
Bahriye Nezareti’nin buharlı gemileri başta olmak üzere, askeri fabrikalar, gitgide artan demiryolları, gazhaneler, Osmanlı’nın kömür gereksinimini artırıyordu. ötürüsıyla kömür üretiminin bir disiplin altına alınması gerekiyordu. Bu niçinle Dilaver Paşa Nizamname’sini yürürlüğe koydular.
Nizamnamenin mevzumuzla ilgili 21. hususu şöyledir: Maden ocaklarında çalıştırılacak emekçi (Kazmacı-Küfeci- Direkçiler) Ereğli Sancağı’nda bulunan 14 ilçe halkına hastır. Bu ilçelerin yeni nüfus kayıtlarına nazaran 13 yaşından 50 yaşına kadar olan erkeklerden hasta ve sakatların ayrılarak, sağlamları kayda geçirilip, aşağıdaki tekniğe bakılırsa işe alınırlar.
Bu nizamnameyle erkek nüfusun zorla madene sokulma periyodu başlamıştır. Doğal olarak firarlar süreklilik kazanmış, bunu durdurabilmek için bütün personelleri asker statüsüne sokmuşlar, askeri kanunlarla tutuklamışlar, prangaya vurmuşlardır. Bunlar da yetmeyince firar edenleri yakalamak için özel zaptiye birlikleri devreye sokulmuştur. İşin en berbatı on üç yaşında ve daha küçük yaşta, amele diye tanımladıkları personellerin çocuk olduklarını
görmezden gelmişlerdir. Aşar vergisinin ve başka vergilerin vakit zaman artırılmasıyla
kadınların en az madendeki çalışanlar kadar sömürüldüğü, baskı gördüğünü ve zaptiye baskılarına maruz kaldığını da belirtmeden geçmeyelim. Çocuklar havzada 1840-1865 periyodunda, son derece ağır şartlar altında, dar yerlerde çalışmış ve küfecilik yapmışlardır. Çalışma şartlarının son derece berbat olduğu madenler, diz uzunluğuna kadar çamurlu sularla kaplıydı. İşletmeler, maliyetleri düşürmek telaşıyla hiç bir emekçi sıhhati, iş güvenliği tedbiri almıyordu.
‘OLAYIN SOSYOLOJİK VE RUHSAL SONUÇLARI ÖNEMLİ’
Peki, çalışmalarınızda çocukların maden ocaklarında çalıştırılmasıyla ilgili ne tıp somut evraklara ulaştınız?
Havza tutanaklarında; iş kazalarında ölenlerin isimleri, köyleri ve kısmen de yaşlarına ulaşabiliyoruz. 16 yaşından küçük olan emekçilerle ilgili birkaç tutanak meselai size aktarayım:
99 numaralı Abdurrahim ocağında, eylülün üçüncü pazar gecesi, saat 11’de, perşembe nahiyesi amelelerinden, Sakaoğlu Nuri ve Veli’nin ellerindeki kandilden grizunun ateş almasıyla Veli, ocak ortasında kalmış, tahminen 20 yaşında olan Nuri Bin Ali, bedeninin açık olan yerleri çeşitli derecelerde yandığından hayatı tehlikededir.
Aynı divandan Dedeoğlu Recep Bin Hasan tahminen (14) yaşında olup, açık yerlerinin yanmasıyla yaralı, Bostancıoğlu Hasan Bin Hasan (14) yaşında olup, çenesinde ve bedeninin sol cihetinde, ikinci ve üçüncü derecelerde yanık olduğu, Sakaoğlu Durmuş Bin Hasan tahminen (14) yaşında, açık yerlerinden yaralı olup tedavi için hastaneye alındı.
Mahmut Çelebioğlu İbrahim, tahminen 15 yaşında olup ocaktan dışarıya çıkarıldığında, muayyen yerlerinde yaraları vardı, ocak ortasında karbon monoksit gazından boğularak vefat ettiği anlaşılmakla, ocak ortasında kalmış olan Veli’yi çıkartmak için, ocağın havasının temizlenmesine çalışılmaktadır. 3 Eylül 1895.
Eylül’ün 16. perşembe gecesi saat 10’da Karamanyan şirketinin 280 numaralı kuyu ocağında grizu infilakıyla 6 amele türlü derecelerde yanarak Mevkii Hastanesi’ne getirilmiş, muayene ve tedavileri arz kılınmış idi. Bunlardan, Bartın Kazası Arfunda divanından; Molla Salih oğlu Veli bin Ömer, Zerzene karyesinden Nizam oğlu Osman, Hamit oğlu Şaban Bin Musa, Karahüseyin oğlu Ali Bin Osman, Hamidiye kazası, Kumtarla divanından Hatiboğlu
Mustafa bin Durmuş, Bartın Kazası, Uluköy nahiyesinden, Salih Oğlu Yusuf Bin Salih’in 1–2–3–4 derecede yanık olduğu müşahede olundu.
Buna sebep ise, gece saat 10’da yanlarındaki, Kandilci Hatipoğlu Mustafa Bin Durmuş’un, taşıdıkları direkler için “daha ileri getirin” diye talimat vermesi üzerine, üstte isimleri yazılı altı kişi, iki otomobil direği daha ileriye yani nefeslik olmayan mahalle götürmüşlerdir. O mabiçimde nefeslik olmadığı üzere hava pervanesinin dahi işletilmemekte olduğundan, amelelerin ellerindeki açık kandilden grizunun ateş almasıyla altı amelenin çeşitli derecelerde faydalanmasına niye olduğu tabirlerinden anlaşılmıştır.
Bu amelelerden; Uluköy nahiyesinden, tahminen 13 yaşında Salih oğlu Yusuf Bin Salih, Ekim’in 18’inci cumartesi günü vefat etmiştir. Öteki dört kişi Merkez Hastanesine gönderilmekle, bunlardan; 16 yaşında Mustafa Bin Durmuş 24 Kasım 1905’ de, 14 yaşında Ali Bin Osman 3 Aralık 1905 de, 12 yaşında Nizam oğlu Osman, 4 Aralık 1905 de, 12 yaşında Veli Bin Ömer 18 Aralık 1905 de vefat eyledikleri, başkaları, Zerzene nahiyesinden Hüseyin Oğlu Ali Osman Çavuş ile Hamitoğlu Şaban amelelerin hanelerine gönderildiğine dair rapor tanzim edildi. 25 Ocak 1895
“Ölümlü nakliyat kazası- yaşı küçük amele” başlıklı bir öbür kayıtta ise şu biçimde denilmektedir:
Cuma günü saat 10’da Şirketi Osmaniye’nin Damağılı ocağında Zonguldak kazası Kurt Karyesinden amele Hasan Bin Hüseyin’in vefat ettiği arz olunur. İtalyan Petro Kavanni, varagele başına gelerek 14 yaşında Samsunlu dümenci Ahmet’e “aşağıda otomobiller boş duruyor, neden çekmiyorsun” diyerek baskı yapmıştır.
Dümenci şaşırarak, aşağıdaki otomobillerin durumunu düşünmeden dümeni açmış, arabayı salıvermiştir. Oburlarının tabirine nazaran, Dümenci Ahmet, halatın boş geldiğini bakılırsarek, olanca gücüyle arabayı durdurmaya çalıştıysa da çabucak hemen, 13–14 yaşlarında olup gücü yetmediğinden başaramamıştır. Aşağıda zincir takmakla nazaranvli bulunan Ahmet, hızla gelen otomobilden kurtulamayıp sıkışarak ölmüştür.
Mütalaa; Varagelede dümenci görevi 13–14 yaşlarında çocuğa verilmiş. Bu işi, kuvvetli ve bilgili amelelere yaptırmak gerekir. 5 Haziran 1900 Tarih sırasına bakılırsa iş kazalarında ölen çocuk emekçilerden birkaçını yansıttım. Madenlerde 1893–1907 yılları içinde 222 kaza olmuş, bu kazalar kararında 121 vefat, 102 faydalanma gerçekleşmiştir. Emekçi vefatına yahut faydalanmasına yol açan kazalar ise, grizu infilakları, göçükler ve kömür nakliyatından meydana geliyordu.
Özellikle, 10 Temmuz 1908’ de Meşrutiyetin ilanından daha sonra kâfi olmasa da madenlerle ilgili toplumsal siyasetlerin kısmen de olsa geliştiğini, bilhassa madende çalışma yaş hududunu 16’ ya çıkartıp, bunun için uğraş sarf edildiğini dokümanlardan nazaranbiliyoruz. Elbet hususa yalnızca, madenlerde çalışan çocukların iş cinayetlerine uğrayıp ölmesi yahut sakat kalması açısıyla bakmak kâfi değildir. Olayın sosyolojik ve ruhsal boyutları da çok kıymetlidir. Bu bahis, ayrıyeten tartışılması gereken bir bahistir.
‘HİÇ KİMSE EMEKÇİ SINIFI AYAĞA KALKACAK DİYE HAYAL KURMASIN’
İşçi sınıfı hareketinin husus edildiği bir görüşmede “bizim personelimizin oturduğu minder yanacak; yoksa kalkmaz” diyorsunuz. Ancak hem de yazdığınız kitaplarla personel sınıfı hareketi konusunda beslediğiniz umutları da ortaya koyuyorsunuz. Pekala, personel sınıfının durumunun her geçen gün berbata gitmesine karşın sizce oturduğu minder hiç yanmayacak mı?
“Sınıf mücadelesi” ya da “sınıf savaşımı” kavramını birinci vakit içinderda Karl Marx ele almış ve 1848 yılında Friedrich Engels’le birlikte kaleme aldığı Komünist Manifesto isimli yapıtta “Şimdiye kadarki bütün toplumların tarihi, sınıf savaşımları tarihidir” demiştir. Marx’a bakılırsa, kapitalizmde üretici konumda bulunan ama- bu durumuna karşın- üretim araçlarının burjuvazinin özel mülkiyetinde olmasından dolayı sömürülen personel sınıfının, bu sömürüden kurtulması için, burjuvazinin iktidarına son vermesi ve üretim araçlarını kamulaştırması gerekmektedir. İşte bütün çaba bunun için yapılır.
Gelmiş geçmiş personel sınıfı ayaklanmaları bugünkü toplumsal siyasetlerin ve sair hakların sermaye sınıfı devletinden gayretle alındığının bir göstergesidir. O niçinle bütün uğraşlar boyunca mahpus yatanlara, ölenlere, zulüm çekenlere hürmet duymak, onların bizlere bıraktığı mirasa sahip çıkıp bu hakları geliştirmek ve nihayetinde burjuva devlet yapısını yok etmek temel görevimizdir. Natürel ki sermaye sınıfı da sömürünün sürekliliği yani kendi sınıfının egemenliği için biroldukça önlemler yaratmıştır. Bütün çekincesi top yekûn bir ayaklanmayla iktidarı kaybedip üretim araçlarının elinden alınmasıdır. Bilhassa Proletarya Enternasyonalizmi en çok dikkat etmemiz gereken bir mevzudur. Manifestoda bu husus, “Bütün ülkelerin personelleri birleşin” cümlesiyle yansıtılmıştır.
Bütün bunların yanında sorunuza dönecek olursak; 1990 grevi ve yürüyüşünün bil fiil ortasındaydım. 100 binlerle tabir edilen grev ve Ankara yürüyüşü hala daha anlaşılamadı. Aylar boyunca kent merkezinde her gün 10 binleri aşan büyük bir kararlılıkla yürüyen çalışanların hareketi olarak başlayan grev, sayısal olarak emekçi haricinden insanların iştirakiyle güçlendi. Emekçi ve halk hareketi bir görünüm kazandı. Havzada ve şimdi Türkiye’de o periyotta Zonguldak’a gelmeyen solcu tek bir örgüt kalmadı. Sloganlar vakit içinde demokratik istemlerden, Özal düşmanlığına dönüştü. daha sonra da Şemsi Denizer ve Turgut Özal’ın karizma yarışına…
Ankara’ya yürüyeceğiz dedi lider, zira Zonguldak’ta kent ortasında yürürken dışardan gelenler gitgide çoğalıyordu. Beşerler kalabalıktan güç alarak daha epey hırslanıyor daha kararlı oluyordu. İşte bu biçimde Zonguldak’tan dışarı çıkmamalıydık lakin çıktık. Yürüyerek Mengen’e geldiğimizde dozerleri gördük; Şemsi Denizer’in bir işaretiyle geri döndük. halbuki dönmememiz gerekirdi.
İşte bugün de hiç kimse “işçi ayağa kalkacak, biz de öncülük yaparız” diye hayal kurmasın. Evvel sosyalist, devrimci, öncü yahut kendini diğer biçimde söz eden beşerler kendilerini değiştirmelidir. daha sonra diğerlerinin değişimine faydalı olmalıdır. Bu da bir iki kitap okumakla yahut bir iki bildiri dağıtmakla, üç kişi bir ortaya gelerek çadır kurar üzere parti kurmakla olacak şeyler değildir.
‘TESLİM OLMAK YOK DİYORLARDI’
Yoldaşlarınızla birlikte direngen ve ısrarlı bir çaba sürdürüyorsunuz. Bu çetin seyahatte Soma’ya dönüş yolunda Ali Faik ve Tahir Çetin’i kaybettiniz. Bu gayretin ortasında verdiğiniz kayıplar size neler hissettirdi? Hayata bakışınızı, direnme isteğinizi nasıl etkiledi?
Madenlerde biroldukça akrabam ve arkadaşım öldü. hayatınızı sınıfı çabasına vermiş bir dostunuzı iş cinayetinde kaybederseniz, yıkılırsınız, uzun vakit sürer bunun acısı. Öteki ölümlere benzemez bu vefatlar, bir diğer olur yoldaşların, dava arkadaşlarının vefat acısı.
Soma grizusunun mahkeme seyrini dâhil oradaki çabayı takip ettiğim üzere, dört sene evvelki anma yıl dönümünde de gitmiştim Somaya. Soma emekçileri Ankara’ya yürüyecek denilince saniye saniye dinledim haberleri. Liderin dönüş açıklamasını yaptığı anı hatırlıyorum. İki yiğit emekçi sınıfı başkanının mevt haberlerini sabaha karşı medya alt yazı ile verdi. Üç-dört günden beri uykusuz kalmışlar ve yorgundular. Kolay değil 17 kez gidip gelmişlerdi Ankara’ya. Bir sonuç alamamışlardı. Lakin onlar her kezinde sınıfsal tutumlarını açık açık koyuyorlardı, teslim olmak yok diyorlardı.
Tahir Çetin ve Ali Faik’in mevtini duyar duymaz güya bir arada madene girmişiz, birlikte örgütlenmişiz üzere sarsıldım. Bütün hayatım ve uğraşım gözlerimin önünden geçti. Bilhassa 1980’ den daha sonra birçok sendikacının, endişeden pustuğu yahut kendini ve emekçiyi sattığı, personelin aidatlarını çalıp milyoner olduğu periyotta kolay yetişmiyor bu biçimde emekçi sınıfı liderleri.
Onların gayreti ve mevti bana; senelerca sınıf uğraşı yaptığımızı söylesek de bu işin sandığımızdan ne kadar önemli bir çaba olduğunu hatırlattı. Daha yeterli örgütlenmeliyiz, hiç emsalsiz emekçi sınıfını birleştirmek için olağan üstü çalışmalar yapmalıyız. Alışılmış ki bunu becerebilmek için Tahir Çetin ve Ali Faik üzere kişilikli bir personel başkanı olabilmeliyiz.
Soma’ya dönüş yolunda geçirdikleri trafik kazasında vefat eden Tahir Çetin ve Ali Faik’in vefatını duyduğunda “sanki bir arada madene girmişiz, bir arada örgütlenmişiz üzere sarsıldım.” diyen Çatma, “Bütün hayatım ve gayretim gözlerimin önünden geçti. Bilhassa 1980’ den daha sonra birden fazla sendikacının, dehşetten pustuğu yahut kendini ve emekçiyi sattığı, personelin aidatlarını çalıp milyoner olduğu devirde kolay yetişmiyor bu biçimde personel sınıfı önderleri” diyor.
‘EMEKLİ OLDUKTAN daha sonra YAZMAYA BAŞLADIM’
Maden işçiliğinden milletlerarası makalelerde kaynak olarak gösterilen kitap yazarlığına uzanan farklı bir hikayeniz var. Hangi şartlarda yazmaya karar verdiğinizi sizden dinleyelim…
Babam madene birinci kez 1930 yılında gelmiş. Ben de 1951 yılında Dere Mahallesi’nde dördüncü çocuk olarak doğmuşum. Küçükken elimizde bir su ibriği, bir de bardak olur, beş bardağı beş kuruşa su satardık. Büyüklerimiz derme çatma tahtalardan boya sandığı yapar, beş kuruşa amele postallarını boyardık. kimi vakit de annemle Dilaver taş tumbasına kömür toplamaya giderdik.
1963-64 yılları bize ekonomik olarak ağır gelmeye başladı. İstanbul’da okuyan ağabeylerim niçiniyle babamın aylığı yetmiyordu. Annemle tabip, avukat ofislerini paklığa gidiyorduk. Okulda yalnızca edebiyat dersim epeyce başarılıydı. Bu niçinlerle lise ikinci sınıfta okumayı bıraktım. 1970 yılının birinci ayında tesviyeci olarak bir atölyede çalışmaya başladım.
bu vakitte kitap okumayı fazlaca seviyordum. Cumhuriyet, Milliyet gazetelerini takip ediyordum. Bütün bu öykünün ortasında benim için dönüm noktası 21 Nisan 1976 tarihidir. O gün bir tesadüf kararı DİSK’e bağlı bir sendikaya gittim. Türkiye’de birinci sefer kutlanacak “1
Mayıs” afişlemesinde bakılırsav aldım. Gece yarısı Kilimli maden bölgesinin ortasında önümüzü polisler kesti, bizi karakola götürdüler. Bu benim için bir başlangıç oldu. Baş komiser afişin manasını sorunca, bir arkadaşımız izah etti. “Dünyanın emeğin gücü yardımıyla döndüğünü” birinci kez orada duymuş ve kabullenmiştim. Sabahleyin atölyeye gidince arkadaşlarımın bana bakışlarının değiştiğini gördüm. Bütün çalışanlar afişleri görmüş ve benim de ortasında olduğum gurup tarafınca yapıştırıldığını öğrenmişlerdi. Diğer bir Erol Çatma olup çıkmıştım, emek
adına düzgün bir iş yapmanın ne olduğunu o gün öğrendim. Ölünceye kadar devam edecek emek hengamesi sürecim bu biçimdece başlamış oldu.
1976 ile 1984 yılları ortası fırtına üzere geçti, faşizmin şiddetinden biz de nasibimizi aldık. Yöneticilerimiz 12 Eylül faşist darbesini ‘askersel devirme’ darbeyi yapanları da ‘demokrat’ olarak tanımladılar! daha sonra topluca tutuklandık ve mahpus yattık. Mahpustan çıkınca bir devir şaşkınlıkla geçtikten daha sonra her şeyi açığa vurmayı onurumuza yediremediğimiz için çıkış yolu aradık. Bu yaklaşım, bizi ruhsal çöküntüye sürüklemekle kalmadı, gelecek jenerasyonlara karşı da ağır bir sorumluluk ve töhmet altına soktu. Bu durum, bizim gelişmemizi ve değişmemizi de engelliyordu. O bakımdan önüme koyduğum birinci maksadı gelişme ve yenilenme olarak belirledim. Emekli olduktan daha sonra yazmaya başladım. Osmanlıca yüklü evraklarla çalıştım. Bunun için muazzam bir alt yapı ve bilgi donanımı gerekiyor. Olağan ki
yazdığınız coğrafyanın geçirdiği ekonomik ve toplumsal süreci de güzel anlamanız gerekiyor.
‘NİZAMNAME İLE ERKEK NÜFUSU ZORLA MADENE SOKULDU’
Zonguldak madencilerinin tarihini kaleme alan bir personel olarak, emekçilerin ve bölgenin tarihini Osmanlıca dokümanlardan yararlanarak anlatıyorsunuz. Yeni bilgiler içeren “Asker İşçiler” kitabınızın bir kısmı da Osmanlıca evraklardan oluşuyor. Bu dokümanlar ışığında çocuk işçiliğin Osmanlı’daki tarihçesini bize anlatır mısınız?
Akademisyen Ahmet Makal’ın, havzadaki çocuk işçiliğin tarihi boyutu konusunda büyük eksiklikler olduğunu söylemesi, bana kıymetli bir bakılırsav yükledi. Osmanlı’da havzadaki taşkömürü üretimindilk evvel madenlerde çocukların çalışma şartlarını araştırmaya başladım.
Osmanlı Hukukuna nazaran çocuk ve rüşt kavramı kelam konusu olduğu vakit bir köydeki on üç yaşından büyük olan adamların tümü mükellef olarak madenlerde çalıştırılabiliyor. On üç yaşın minimum hudut bulunmasına karşın, Osmanlı için hayati ehemmiyet taşıyan madenlerde çocuk işgücünün taban yaş altında da geçerli olabileceğini düşünmek hiç de abartı olmaz.
Bahriye Nezareti’nin buharlı gemileri başta olmak üzere, askeri fabrikalar, gitgide artan demiryolları, gazhaneler, Osmanlı’nın kömür gereksinimini artırıyordu. ötürüsıyla kömür üretiminin bir disiplin altına alınması gerekiyordu. Bu niçinle Dilaver Paşa Nizamname’sini yürürlüğe koydular.
Nizamnamenin mevzumuzla ilgili 21. hususu şöyledir: Maden ocaklarında çalıştırılacak emekçi (Kazmacı-Küfeci- Direkçiler) Ereğli Sancağı’nda bulunan 14 ilçe halkına hastır. Bu ilçelerin yeni nüfus kayıtlarına nazaran 13 yaşından 50 yaşına kadar olan erkeklerden hasta ve sakatların ayrılarak, sağlamları kayda geçirilip, aşağıdaki tekniğe bakılırsa işe alınırlar.
Bu nizamnameyle erkek nüfusun zorla madene sokulma periyodu başlamıştır. Doğal olarak firarlar süreklilik kazanmış, bunu durdurabilmek için bütün personelleri asker statüsüne sokmuşlar, askeri kanunlarla tutuklamışlar, prangaya vurmuşlardır. Bunlar da yetmeyince firar edenleri yakalamak için özel zaptiye birlikleri devreye sokulmuştur. İşin en berbatı on üç yaşında ve daha küçük yaşta, amele diye tanımladıkları personellerin çocuk olduklarını
görmezden gelmişlerdir. Aşar vergisinin ve başka vergilerin vakit zaman artırılmasıyla
kadınların en az madendeki çalışanlar kadar sömürüldüğü, baskı gördüğünü ve zaptiye baskılarına maruz kaldığını da belirtmeden geçmeyelim. Çocuklar havzada 1840-1865 periyodunda, son derece ağır şartlar altında, dar yerlerde çalışmış ve küfecilik yapmışlardır. Çalışma şartlarının son derece berbat olduğu madenler, diz uzunluğuna kadar çamurlu sularla kaplıydı. İşletmeler, maliyetleri düşürmek telaşıyla hiç bir emekçi sıhhati, iş güvenliği tedbiri almıyordu.
‘OLAYIN SOSYOLOJİK VE RUHSAL SONUÇLARI ÖNEMLİ’
Peki, çalışmalarınızda çocukların maden ocaklarında çalıştırılmasıyla ilgili ne tıp somut evraklara ulaştınız?
Havza tutanaklarında; iş kazalarında ölenlerin isimleri, köyleri ve kısmen de yaşlarına ulaşabiliyoruz. 16 yaşından küçük olan emekçilerle ilgili birkaç tutanak meselai size aktarayım:
99 numaralı Abdurrahim ocağında, eylülün üçüncü pazar gecesi, saat 11’de, perşembe nahiyesi amelelerinden, Sakaoğlu Nuri ve Veli’nin ellerindeki kandilden grizunun ateş almasıyla Veli, ocak ortasında kalmış, tahminen 20 yaşında olan Nuri Bin Ali, bedeninin açık olan yerleri çeşitli derecelerde yandığından hayatı tehlikededir.
Aynı divandan Dedeoğlu Recep Bin Hasan tahminen (14) yaşında olup, açık yerlerinin yanmasıyla yaralı, Bostancıoğlu Hasan Bin Hasan (14) yaşında olup, çenesinde ve bedeninin sol cihetinde, ikinci ve üçüncü derecelerde yanık olduğu, Sakaoğlu Durmuş Bin Hasan tahminen (14) yaşında, açık yerlerinden yaralı olup tedavi için hastaneye alındı.
Mahmut Çelebioğlu İbrahim, tahminen 15 yaşında olup ocaktan dışarıya çıkarıldığında, muayyen yerlerinde yaraları vardı, ocak ortasında karbon monoksit gazından boğularak vefat ettiği anlaşılmakla, ocak ortasında kalmış olan Veli’yi çıkartmak için, ocağın havasının temizlenmesine çalışılmaktadır. 3 Eylül 1895.
Eylül’ün 16. perşembe gecesi saat 10’da Karamanyan şirketinin 280 numaralı kuyu ocağında grizu infilakıyla 6 amele türlü derecelerde yanarak Mevkii Hastanesi’ne getirilmiş, muayene ve tedavileri arz kılınmış idi. Bunlardan, Bartın Kazası Arfunda divanından; Molla Salih oğlu Veli bin Ömer, Zerzene karyesinden Nizam oğlu Osman, Hamit oğlu Şaban Bin Musa, Karahüseyin oğlu Ali Bin Osman, Hamidiye kazası, Kumtarla divanından Hatiboğlu
Mustafa bin Durmuş, Bartın Kazası, Uluköy nahiyesinden, Salih Oğlu Yusuf Bin Salih’in 1–2–3–4 derecede yanık olduğu müşahede olundu.
Buna sebep ise, gece saat 10’da yanlarındaki, Kandilci Hatipoğlu Mustafa Bin Durmuş’un, taşıdıkları direkler için “daha ileri getirin” diye talimat vermesi üzerine, üstte isimleri yazılı altı kişi, iki otomobil direği daha ileriye yani nefeslik olmayan mahalle götürmüşlerdir. O mabiçimde nefeslik olmadığı üzere hava pervanesinin dahi işletilmemekte olduğundan, amelelerin ellerindeki açık kandilden grizunun ateş almasıyla altı amelenin çeşitli derecelerde faydalanmasına niye olduğu tabirlerinden anlaşılmıştır.
Bu amelelerden; Uluköy nahiyesinden, tahminen 13 yaşında Salih oğlu Yusuf Bin Salih, Ekim’in 18’inci cumartesi günü vefat etmiştir. Öteki dört kişi Merkez Hastanesine gönderilmekle, bunlardan; 16 yaşında Mustafa Bin Durmuş 24 Kasım 1905’ de, 14 yaşında Ali Bin Osman 3 Aralık 1905 de, 12 yaşında Nizam oğlu Osman, 4 Aralık 1905 de, 12 yaşında Veli Bin Ömer 18 Aralık 1905 de vefat eyledikleri, başkaları, Zerzene nahiyesinden Hüseyin Oğlu Ali Osman Çavuş ile Hamitoğlu Şaban amelelerin hanelerine gönderildiğine dair rapor tanzim edildi. 25 Ocak 1895
“Ölümlü nakliyat kazası- yaşı küçük amele” başlıklı bir öbür kayıtta ise şu biçimde denilmektedir:
Cuma günü saat 10’da Şirketi Osmaniye’nin Damağılı ocağında Zonguldak kazası Kurt Karyesinden amele Hasan Bin Hüseyin’in vefat ettiği arz olunur. İtalyan Petro Kavanni, varagele başına gelerek 14 yaşında Samsunlu dümenci Ahmet’e “aşağıda otomobiller boş duruyor, neden çekmiyorsun” diyerek baskı yapmıştır.
Dümenci şaşırarak, aşağıdaki otomobillerin durumunu düşünmeden dümeni açmış, arabayı salıvermiştir. Oburlarının tabirine nazaran, Dümenci Ahmet, halatın boş geldiğini bakılırsarek, olanca gücüyle arabayı durdurmaya çalıştıysa da çabucak hemen, 13–14 yaşlarında olup gücü yetmediğinden başaramamıştır. Aşağıda zincir takmakla nazaranvli bulunan Ahmet, hızla gelen otomobilden kurtulamayıp sıkışarak ölmüştür.
Mütalaa; Varagelede dümenci görevi 13–14 yaşlarında çocuğa verilmiş. Bu işi, kuvvetli ve bilgili amelelere yaptırmak gerekir. 5 Haziran 1900 Tarih sırasına bakılırsa iş kazalarında ölen çocuk emekçilerden birkaçını yansıttım. Madenlerde 1893–1907 yılları içinde 222 kaza olmuş, bu kazalar kararında 121 vefat, 102 faydalanma gerçekleşmiştir. Emekçi vefatına yahut faydalanmasına yol açan kazalar ise, grizu infilakları, göçükler ve kömür nakliyatından meydana geliyordu.
Özellikle, 10 Temmuz 1908’ de Meşrutiyetin ilanından daha sonra kâfi olmasa da madenlerle ilgili toplumsal siyasetlerin kısmen de olsa geliştiğini, bilhassa madende çalışma yaş hududunu 16’ ya çıkartıp, bunun için uğraş sarf edildiğini dokümanlardan nazaranbiliyoruz. Elbet hususa yalnızca, madenlerde çalışan çocukların iş cinayetlerine uğrayıp ölmesi yahut sakat kalması açısıyla bakmak kâfi değildir. Olayın sosyolojik ve ruhsal boyutları da çok kıymetlidir. Bu bahis, ayrıyeten tartışılması gereken bir bahistir.
‘HİÇ KİMSE EMEKÇİ SINIFI AYAĞA KALKACAK DİYE HAYAL KURMASIN’
İşçi sınıfı hareketinin husus edildiği bir görüşmede “bizim personelimizin oturduğu minder yanacak; yoksa kalkmaz” diyorsunuz. Ancak hem de yazdığınız kitaplarla personel sınıfı hareketi konusunda beslediğiniz umutları da ortaya koyuyorsunuz. Pekala, personel sınıfının durumunun her geçen gün berbata gitmesine karşın sizce oturduğu minder hiç yanmayacak mı?
“Sınıf mücadelesi” ya da “sınıf savaşımı” kavramını birinci vakit içinderda Karl Marx ele almış ve 1848 yılında Friedrich Engels’le birlikte kaleme aldığı Komünist Manifesto isimli yapıtta “Şimdiye kadarki bütün toplumların tarihi, sınıf savaşımları tarihidir” demiştir. Marx’a bakılırsa, kapitalizmde üretici konumda bulunan ama- bu durumuna karşın- üretim araçlarının burjuvazinin özel mülkiyetinde olmasından dolayı sömürülen personel sınıfının, bu sömürüden kurtulması için, burjuvazinin iktidarına son vermesi ve üretim araçlarını kamulaştırması gerekmektedir. İşte bütün çaba bunun için yapılır.
Gelmiş geçmiş personel sınıfı ayaklanmaları bugünkü toplumsal siyasetlerin ve sair hakların sermaye sınıfı devletinden gayretle alındığının bir göstergesidir. O niçinle bütün uğraşlar boyunca mahpus yatanlara, ölenlere, zulüm çekenlere hürmet duymak, onların bizlere bıraktığı mirasa sahip çıkıp bu hakları geliştirmek ve nihayetinde burjuva devlet yapısını yok etmek temel görevimizdir. Natürel ki sermaye sınıfı da sömürünün sürekliliği yani kendi sınıfının egemenliği için biroldukça önlemler yaratmıştır. Bütün çekincesi top yekûn bir ayaklanmayla iktidarı kaybedip üretim araçlarının elinden alınmasıdır. Bilhassa Proletarya Enternasyonalizmi en çok dikkat etmemiz gereken bir mevzudur. Manifestoda bu husus, “Bütün ülkelerin personelleri birleşin” cümlesiyle yansıtılmıştır.
Bütün bunların yanında sorunuza dönecek olursak; 1990 grevi ve yürüyüşünün bil fiil ortasındaydım. 100 binlerle tabir edilen grev ve Ankara yürüyüşü hala daha anlaşılamadı. Aylar boyunca kent merkezinde her gün 10 binleri aşan büyük bir kararlılıkla yürüyen çalışanların hareketi olarak başlayan grev, sayısal olarak emekçi haricinden insanların iştirakiyle güçlendi. Emekçi ve halk hareketi bir görünüm kazandı. Havzada ve şimdi Türkiye’de o periyotta Zonguldak’a gelmeyen solcu tek bir örgüt kalmadı. Sloganlar vakit içinde demokratik istemlerden, Özal düşmanlığına dönüştü. daha sonra da Şemsi Denizer ve Turgut Özal’ın karizma yarışına…
Ankara’ya yürüyeceğiz dedi lider, zira Zonguldak’ta kent ortasında yürürken dışardan gelenler gitgide çoğalıyordu. Beşerler kalabalıktan güç alarak daha epey hırslanıyor daha kararlı oluyordu. İşte bu biçimde Zonguldak’tan dışarı çıkmamalıydık lakin çıktık. Yürüyerek Mengen’e geldiğimizde dozerleri gördük; Şemsi Denizer’in bir işaretiyle geri döndük. halbuki dönmememiz gerekirdi.
İşte bugün de hiç kimse “işçi ayağa kalkacak, biz de öncülük yaparız” diye hayal kurmasın. Evvel sosyalist, devrimci, öncü yahut kendini diğer biçimde söz eden beşerler kendilerini değiştirmelidir. daha sonra diğerlerinin değişimine faydalı olmalıdır. Bu da bir iki kitap okumakla yahut bir iki bildiri dağıtmakla, üç kişi bir ortaya gelerek çadır kurar üzere parti kurmakla olacak şeyler değildir.
‘TESLİM OLMAK YOK DİYORLARDI’
Yoldaşlarınızla birlikte direngen ve ısrarlı bir çaba sürdürüyorsunuz. Bu çetin seyahatte Soma’ya dönüş yolunda Ali Faik ve Tahir Çetin’i kaybettiniz. Bu gayretin ortasında verdiğiniz kayıplar size neler hissettirdi? Hayata bakışınızı, direnme isteğinizi nasıl etkiledi?
Madenlerde biroldukça akrabam ve arkadaşım öldü. hayatınızı sınıfı çabasına vermiş bir dostunuzı iş cinayetinde kaybederseniz, yıkılırsınız, uzun vakit sürer bunun acısı. Öteki ölümlere benzemez bu vefatlar, bir diğer olur yoldaşların, dava arkadaşlarının vefat acısı.
Soma grizusunun mahkeme seyrini dâhil oradaki çabayı takip ettiğim üzere, dört sene evvelki anma yıl dönümünde de gitmiştim Somaya. Soma emekçileri Ankara’ya yürüyecek denilince saniye saniye dinledim haberleri. Liderin dönüş açıklamasını yaptığı anı hatırlıyorum. İki yiğit emekçi sınıfı başkanının mevt haberlerini sabaha karşı medya alt yazı ile verdi. Üç-dört günden beri uykusuz kalmışlar ve yorgundular. Kolay değil 17 kez gidip gelmişlerdi Ankara’ya. Bir sonuç alamamışlardı. Lakin onlar her kezinde sınıfsal tutumlarını açık açık koyuyorlardı, teslim olmak yok diyorlardı.
Tahir Çetin ve Ali Faik’in mevtini duyar duymaz güya bir arada madene girmişiz, birlikte örgütlenmişiz üzere sarsıldım. Bütün hayatım ve uğraşım gözlerimin önünden geçti. Bilhassa 1980’ den daha sonra birçok sendikacının, endişeden pustuğu yahut kendini ve emekçiyi sattığı, personelin aidatlarını çalıp milyoner olduğu periyotta kolay yetişmiyor bu biçimde emekçi sınıfı liderleri.
Onların gayreti ve mevti bana; senelerca sınıf uğraşı yaptığımızı söylesek de bu işin sandığımızdan ne kadar önemli bir çaba olduğunu hatırlattı. Daha yeterli örgütlenmeliyiz, hiç emsalsiz emekçi sınıfını birleştirmek için olağan üstü çalışmalar yapmalıyız. Alışılmış ki bunu becerebilmek için Tahir Çetin ve Ali Faik üzere kişilikli bir personel başkanı olabilmeliyiz.