“Yazmak hani söylenemez ortası
Ve gerçekler vurur kaleme
Çürük köprüleri yıkar sular…”
Kimse bilmez, siz, o “söylenemez” olanda bir isyan büyütürsünüz. Kaleme vuran gerçekler hakikatin lisanını ağır kılar. Çürük köprüleri yıkan suların dalgaları hem kendiyle, hem kıyıyla çarpışır. Vardır bir şiir: vakit içinde yarışır. Vakitse ipi göğüslemeye gönlü olmayana tahammül edemez. Vaktin hafızasında, yalnız, direnenler kalır. Ne güzel! Ancak bize göğüslenen ip değil, ıstıraba direnenler, yüreği buzullara sürüldükçe yolu içselleştirenler lâzım.
Ne var ki içselleşenin değil, leitmotifin, personanın tanınan kılındığı bir çağda yaşıyoruz. Leitmotifine, personasına hapsettiğimiz sanatkarlarla, şairlerle algının sıradan yanıyla sınıyoruz estetik derinliği. Hazır kalıplarımız, kalıpçılarımız var. Kalıpların cazibesi, cazibenin magazini, magazinin kolay tüketimi var. Tüketime sunulmayan, piyasası olmayan, umumun sofrasına ulaşmayan, ulaştırılmayan eserler ise kendi köşesinde, meyvesinin posa olma vasatından uzak, delicesine.
Yayımlanan birinci şiir kitabının isminin “Taşra Kızının Deliceleri” olması, bu kitaptaki, birinci ve birebir isimli şiirin “Sakınmalar gereksiz…” kelamıyla başlaması Türkan İldeniz’in, hakkında yazılan tenkit ve incelemelerde vurgulanan “Havva” motifinden çok, varoluş tasasını sakınmaksızın yol alan bir “delice” ile, hatta delicelerle başlatan ve bu başlangıç ile o senelera kadar alışılmış bayan şiirine iktidar tersi bir telaffuz eklediğini, en başında, vurgulamakta fayda var diye düşünüyorum.
Lûgatın deminde “Delice”, bugünkü metropol hayatında, bağların, tarlaların, ormanların külüne, betonun harcına inat ve hâlâ doğayı, doğalı anlatan; o tuhaf, o kayayı, duvarı, taşı, tabanı delip çıkan; ekilenden, dikilenden değil, rüzgarda savrulandan, bilerek yere atılandan, yani yok sayılandan, meyyit sanılandan, dışlanandan bir daha hayat bulan. İktidarın açtığı, tüm gelişleri- gidişleri- duruşları denetim ettiği asfaltı da delen, delip kendine yol açan deliceler. Ve bu yol açışa inanç, gelenek, kıymet yargıları, toplum, taşra, kent, çağ tecrübelerini de ekleyerek kendi ortasındaki o yaban delicenin sarsıntısını çağdaş Havva lisanıyla karşılayan şair bayan.
Bakışımızı temel izleği modüller üzerinden denetlenemez olana yani şairin şiirlerine yönelttiğimizde birinci dikkatimizi çeken, tohumdan kök yapısına, daha sonra da gövdeden ağaca, kollara uzanan tek esaslı bir yazım biçiminden çok, tıpkı deliceler üzere yayılmacı ve serpilen bir yapı sergilediğidir. Şiirlerdeki bu yapı, his niyet ve vücutlar ( bireyler) üzerinden soyağacı üzere esaslı bir yapıyı dışlar bir tıp, nizamlı gelişim eğrisini takip etmeyerek dizelerde birbirini sistematik olarak takip eden stabil şiir kurulumundan ve tabirlerinden uzaklaşıyor, çoğul bireyler (kadınlar) biçiminden ağır olarak öteki bayanlarla ilişik kuran dizelerle karşılaştırıyor bizi.
“Yetmiş iki farklı bayan yetmiş iki birebir adım
Diyelim çağdaş bir çarpı çizmek alnına senin
çamaşır, bulaşık, konut tozu dört duvardan”
Havva’yı da okumanın pek hayli formu var. Alışkın politik fikir onu çabucak inançlara bağlayabilir, ondan dini sonuçlar çıkarmak tuzağına düşebilir ( değişiktir Lilith denen yerde bu tuzağın olmadığını var saymak). İnsan denen varlığın “oluş” sorununun fiyasko sonuçlarla eşitlenmesi ile başlayan “bir daha oluş”, kendini bir daha yapmak isteyenin her şeyi isimlendirmesiyle başlayan güçsüzlük tecrübesi. Bizi “Havva’ yı okumanın kaç formu vardır?” sorusundan epey “Havva’ yı okuyamamanın kaç hali vardır?” sorusuyla sınayan. Türkan İldeniz’ de “İlkel çıplaklığında örtülü Havva” imgesiyle karşımıza çıkan, sakın, ona birtakım isimler, sıfatlar yükleyerek, ahlâk maddeleri, yasaklarla sonlandıran, kuşatan çağdaş dünyanın bu örtüsünü atmış, iki yüzlü bir daha oluşa baş kaldıran Havva olmasın?
Dünyanın ayrıcalıklı varlıklarını öbür varlıklardan ayıran, vitrinde olan ile vitrinin haricinde kalan birebir felâket ikliminin kurguladığı değil midir? Varlık ve hiçlik içindeki uçurumlarda da var olanlar yok mudur? “Ta uçurumların tabanına dek taşıyorum bu kutsayan evetleyişi” derken, her türlü hayatı üst seviyede olumlayan Nietzsche, uçurumun kenarından eğilip bakan mıdır, yoksa uçurumda varlığını sürdüren, varlığını sürdürürken yaşamak bayağılığının ötesine geçen bir delice mi?
“Delice” olmak ile “ deli” olmak içindeki uçurum, bilinmeyen bir bölgenin o karanlık alanı. Tahminen Foucault ezberlerinin de bozulduğu, rastgele bir kimliğin öznesi olmayı kabul etmeyenin, edilmeyenin alanı. “Her iktidar kendi öznesini yaratır” dan hareketle, öbürleri tarafınca oluşturulmuş, sonları çizilmiş, denetim edilen bir kalıbı kabullenen, bağlayıcı bir kimlik olan “delilik” ile bu kimliğin sonlarını kabul etmiş “deli” sözcüğü, iktidarın kendine tabi kılmak için özneleştirdiği olarak kabul edilen ve kapatılmaya maruz olan, ıslaha mecbur nitelendirilen ile bütün bu saptamaların ötesinde kalan “delice”. Kendini sonlandıran her tabanı, “hayal gücünün ayarının bozulması” na ait isimlendirilen meczupluk kavramını da delip geçen ve kendine her şartta yeşerecek, hayat bulacak bir yer bulan, tali yol açan “delice”. Bizi meczupluk şuurundan mecnunluk şuuruna yönelten.
Tam da burada, saptanmış, kataloğa girmiş meczupların ötesinde, bu sonlandırmanın haricinde kalan meczuplardan kelam eden Antonin Artaud’ ya katılmamak mümkün değil. İktidar telaffuzunun cinsel tabanlı şiir siyasetlerinde hiç bir kataloğa girmeyenler… Havva ya da delice ne fark eder? Bir küçük gezinti diye yola çıkan kaybolabilir bir çıkmazda da.
“öylesine sürüldü ki yüreğim buzullara
öğrendim ateş yakmasını suda…”
Kadın şiiri, şair bayan tarafınca inşa edilen bir kelam okyanusu olmanın yanında, hanımın bayan olarak yaşadığı tecrübelerin de kısıtlı sunumunun yükünü taşımıştır.
Yerleşik hiyerarşi hanımı ve şairliği uzun vakit, yalnızca şiirde değil, başka edebiyat cinslerinde de yan yana getirmekten uzak kalmıştır. Kelam gelimi edebiyatımızdaki romanlara baktığımızda sıklıkla mesken işleri, aile, çalışma ömrü yanında günlük tutan, hatıra, mektup yazan, müzikle uğraşan, fotoğraf yapan bayan kahramanlardan kaçı şiir yazarken betimlenir?
Türkan İldeniz şiiri, yerleşik hiyerarşiyi dışlayan, bayan şiirini kalıp yargılara monte eden bir anlayış haricinde okunmayı, incelenmeyi hak eden bir şiir. Cinsiyetçi kabulde eril sanat, sıklıkla bayan sanatının üstünde konumlandırılır. Bu bağlamda kelamın, ruhun kadınsı yanına erilden şikayet eden genellemelerle, vücuduyla ilgili gerçekleri lisana getirmekten çekinen, daima anne oluşla eşitlenen köhne algıların, kuralların normları içinde bir yer açar. Şiirde de şair bayan üzerinden yapılan yorumlar madun ile mağdur içindeki oksitlenmeden öte geçmeyen, şair bayan dünyasında boşluklar bırakan, bu boşlukları tokenist anlayışla doldurmaya çalışan tenkitlerin mutlak ölçüleriyle kaplanır, kalıplanır.
Kalıplara sokularak değerlendirilenler, kalıpta kalmaya istekli mutlular olabilir, zira “kalıp” birden fazla vakit, yerleşik hiyerarşiyi kabulün en kestirme, en sıkıntısız, sorgusuz yoludur.
Müstesna olma, şiir üzerinde düşünmeyi sevmeyenler için ve birbirine referans olma şiir gerçeğini ötelerken edebiyat kanonları da oluşturur. İktidar kanonu bir yana, şair bayan kanonu da elindeki bir avuca -ki bu da daha öncesinde eril incelemelerin sunduğu isim tarif ve açıklamaya dayanır- inanıp öykünür. Bu durum bayanların, şair bayanların da bir fazlaca şair bayandan bihaber oluşu gerçeğini ortaya çıkarır ve dahi asıl dengesizliğin başladığı, bayan şiirinin güdüklük noktasıdır bu. Köhne birlik kuralına nazaran selefler belirleyen bu anlayış – ki bu kuraldan bağımsız selefler de vardır- bir fazlaca şair bayanı ve şiirini gölgeleyen unutuşu da bu biçimde başlatır. Türkan İldeniz de bu gölgelenmeden hissesini alan şair kadınlarımızdandır.
Bu genelleştirilmiş itaat sistemi ortasında tahminen de asıl sıkıntı ile hem de birinci şart, hanımı bayana anlatmak ve duyurmaktır.
“Kadın bayan nasıl duyurmalı seni sana
Sen dur ben geçeyim yarışmasında
Hiçliği her şeye başlangıç yani nasıl yeterli
Lakin Meryemler Âmineler niye habersiz kendinden”
Bu transferlerdeki yapıyı da niyetteki rastgele transferlerin yansımaları olarak gorebilmek mümkün, zira rizomatik yayılmacı şiirin özü dağınık kesimler sonları belirlenmiş olandır. Bayan sorgusu üzerinde çapraz ilgiler kurulmuş, kompleks karşılaştırmalar yapılmış ve ikili yapı ile düşünmemiz istenmiştir.
Birebir hususta eser verilmesi birden fazla bayan şiirinde tematik sonların darlığı Türkan İldeniz’ in kendisiyle hemhâl cesaretli seslenişlerini, bayan, erkek, çocuk, toplum, baskı, gelenek, şiddet, mobing, katliam, ahlâk bağlamında o güne kadarki bayan şiirimizin yazdığı senaryoyu reddederek kendisinden beklenen rolü oynamaması, feminen sözcükler eşliğinde maskülen dizeler lisana getirişi, dikkatli bir okumayla, onlarda, kurallara teslim olmamış, başkaldıran, isyancı bayan kimliğini vermeye çalıştığını gösteriyor.
“Duramadım dayanılmaz isteklere
bütün bağlardan kurtulup bir an
gözlerinin büyüsüne geldim
ellerinin ateşine
Yak beni.”
gibi ve bir fazlaca dizede erkeğe “yiğidim, şehzadem, aslanım, yakışıklım, çapkınım, bıçkınım, delifişek zıpkınım, Fenikeli, Kaçak, Kaptan “ seslenişleri bir yandan, iktidar edimi, erkek hakkında toplumun oluşturduğu özerk sıfatlara takılıp kalma biçiminde yorumlanabileceği üzere, İldeniz şiirlerindeki ataerkile isyana baktığımızda, mevzu bir karşı cinse geldiğinde ima maskesiyle yazmak zorunda bırakılan bayan şiirinin bu maskeyi attığı, hanımı nesneleştiren okuma- yazma alışkanlığını da denetim altına aldığı formunda de yorumlanabilir. Maskeyi atış bu bağlamda heyetime karşı çıkış, bayan olmayı “tören” ritüeli zorlamasıyla belirleyen liminal alanın, cinsiyet belirleyen etkilerin, o kurumun kaçaklara hudutta, o “Yitikler Çıkmazı” nda durdurup sorduğu “Quo Vadis?” sorusuna karşılık, heyetim öznesinin tek karşılığı: pes etmemek için, her şeye bir daha kavuşmak için “Kendimi bulmaya”, doğumdan daha sonra iktidar kodlarıyla üstü örtülen, görünmez hale getirilen öz’ ü, ruhun hakikatini kavramaya…
ÇAĞIN YÖNSÜZLÜĞÜNDE, ‘KAÇAK’ HALLERİNDE BİR TELAŞ: KENDİNİ BULMAK
yaşamın, kadınlığın bilinmeyen imkanına ulaşmak için kendini bir daha yaratan, Havva oluşu, Delice oluşu, Kaçak oluşu bütünleyen bir deney olarak kendini zenginleşme tarafında değişimi çabalayan ve bunu daima yolda olma gerçeğiyle hanımı, içkin-aşkın bütün katmanlarda, düşünsel detaylardan kopmadan kuşatan o şiir…
İlk dört kısmı “Taşra Kızının Deliceleri”, beşinci kısmı “Havva Çıkmazı”, altı, yedi, sekizinci kısımları “Buz Altında Yanardağ” kitaplarında olan “Kaçak” şiiri.
Nedir İldeniz için kaçmak?
Bir şeylerin peşine takılarak oluşturulan gelecek de kanıksananın ortasına hapsolmuş geçmiş de şiir için yabancılaştırıcı, mana azlığını davet eden ögelerdir, denilse de, geçmişin de geleceğin de şimdinin görünümleri üzerinde oluşturduğu tansiyonların, kaçışların tecrübesi, üreteni olduğunu da unutmamak gerekir. Birebir anda hem “hayatış”, hem ”yaşanılan”, birebir vakitte “yaşanılacak” olmak. “ Kendi içinin kendindeyle oburunun mevcudiyeti karşısında bağı vardır” der, Sarte “ Varlık ve Hiçlik” in “ Diğeriyle Somut İlişkiler” kısmında. Geçmişi, şimdiyi, geleceği ve daima olabiliri ima eden şiirin alışık imalarımızı sarsma gücü daima keşfeden “ben” in her imgede varlığını bir daha edinme macerası olduğunu da söyleyebiliriz.
Dışımızdakilerin bize şimdiki gerçeklik ortasında göründüğünü var sayacak olursak elbette edebiyatımızda “Kaptan” Attila İlhan çağrışımıdır, fakat bunu tek manalı bir sentetik belirleyişle sonlandırmak “Kaçak”ın mekansızlığını da “Kaptan”ın mekansızlığını da ihtimal vasfı ile sığlaştırmak olur. halbuki “delice” de de “kaçak” ta da “kaptan” da da yerden mekansızlığa sonsuz ara koyuşlar vardır, ancak toplaşma yoktur.
“Soranlara selam Kaptan, selamımı söyle
Bir deney bu, bir deneyim kendimi yenilemek üzre
Anlamak için katiyetle kaçmak kurtulmak mıdır diye”
“Kaçak” şiirinin birinci kısımlarında maddeyi örgütleyen şema haricinde kalan, eril kodlama aygıtına bir karşı duruş ve bu şemaya uymadığı için “itilmiş” i, o “ sen de gezemesen sokaklarda sere serpe/ yedi rengin yokluğunda konuttan hiç çıkmasan…” yakınışındaki “Havva” yı görürüz.
Teorematik özün haricinde sorunsalı oluşturan yıkıntıyı kabul, sonunda bu kabul dışına hakikat bir kaçış başlatır. İlgili şiire dikkatle eğildiğimizde bu kaçışın klasik bir yol izlemesi açısından yer yer bir göç edişe evrildiğini de fark ederiz. Bir çıkmazdan denize yol alış. İki durak içinde Kaptanı ve gemisini bir konaklama yeri olarak belirlemektedir. Göçebe Delice’ nin bir diğer göçebe olan Kaptan’ a göç etmesi, yolun (deniz) temsiliyetinden epey Kaptan figürüne teslim olması… ki hatırlayalım karşımızda “ anamdan yolcu doğmuşum/ bağlasalar duramam”, “yola bir düşüldü mü ömür uzunluğu gidilir…” diyen bir Kaptan var, onun tanımlanmamış bir yolu var. Delice ile Kaptan içinde yük ve yer farkı var, kaygan bir yolun “denizin” yolcusu olmak var.
“ Ben bir gece meskenden çıkacağım
kolumda çantam, peşimde yalnızlığım olacak.
…
Daima kendimi buldum şimdiye dek nereye vardımsa
içimdeki sızıyı buldum, derin düşünceleri
harcanmamış gücüm varken taşkın gücüm
ellerim kendi üstüne kenetliydi bunu buldum
çağımız armağanı yönsüzlüğümü- bunaltımı- korkumu
her şeye bedel hiçliğimi…”
Attila İlhan ile Türkan İldeniz’ den sembolik bu alıntılarda Kaptan, maceranın hudutlarına yüklenen bir özne, her türlü terk edişle tecrübelenen bir seyahatin öznesi, beraberinde “biz” sonlarından bize, seyahat bağlamında tahrik edici kimi işaretler sunmaktayken İldeniz’ de bu olgu, yola çıkarken maceranın hudutlarını da yüklenip çıkan bir özne olarak görülmekte.
“Kaçak” nitelemesinde “kaç!” buyruğunun hareketi, genişleyen bir hareket, vücudun, fikrin nazarance karakterini belirleyen, muhakkak yerlerde yersiz yurtsuzlaşan, genelde tek bir yol edinmeyen, duraktan durağa parçalanmış, tahminen yara almış bir biçimde, kılık kıyafet değiştirmiş, tanınmamak için manzara değiştirmiş, tüm bağlarını koparmış bir biçimde yol alış, yerini belirli etmeme… formunda ortaya konurken tam da burada sorulmaz mı, “kaçmayı anladık da kolundaki o çanta niçin?” Bunu “kadın olmak” yaklaşımıyla kestirip atmak istemiyorum.
Bütün ihtilallerin, esaslı değişimlerin, isyanların ya da ilahi dinlerin intibak evresinde ya uzun süren kapatılmalar ya da bir hicret devresi olduğu bilgisinden feyz alarak belirteyim ki değişimini başlatan şairin de kendisi ve etrafı ile savaşını, mutlak iktidara sırtını dönüşünü fakat bir hicretle başlatması kaçınılmazdır. Bu bağlamda kutsal toprağa, kaptana, karşı kıyıya vs. ulaşma işin mazeretidir. Ortadaki fark ihtilal yapanın, isyancının, yalvacın nereye gittiği muhakkak iken şairin yolunun belirsizliğidir.
Ki “Kaçak” şiirinin VI., VII., VIII. (Buz Altında Yanardağ) kısımlarında, yolda olmaktan yorulmamış, farklı coğrafyaları da öğrenmeye çalışan (Roma, Münih, Hayfa…) arayış ortasında bir bayan ile bu bayan imgesi karşısında “hıncından gemileri batıran Kaptan”ı, kaptan sözcüğünün “yenilgiye uğratılmış rastlantı”sını görüyoruz.
Arzu gerçeğiyle analiz edebileceğimiz “admiratio” yani “ diğer dünyanın zarafeti” kaptan imajını da oluşturan bu algısal düzlem hareket- imaj alakasıyla şiirin birinci kısımlarında kuvvetli tutkular potansiyeli taşırken tıpkı şiirin son kısmında Kaçak’taki diğer dünyaya hayranlık değişmeye mahkum, gelip süreksiz, dünyevi şeylere olan bağımlılıktan bengi olana yönelerek var oluşla bağlantılı bir mutluluğa dönüşüyor ve Kaptan geçmişteki bir iz-model izlenimi olarak kalıyor. Şiirin birinci kısımlarına hakim tahayyül ve tutku “yetkinleşme arzusu”na yenik düşüyor. Zira “deniz” klasik algının haricinden bakıldığında bir kıyıdan başkasına gidilen değil, bu biçimde düşünecek olursak denize saplanıp kalınan bir mesken manasını yüklemiş oluruz ki hangi deniz bunu kabul eder derinindeki telaş varken?!
“O beni bana aratan istek
Sürdürsün bakalım buyruğunu
Umudum büyük, gücüm tam
Bugün bulmazsam yarın
Burda değilse orda
Lakin bir gün mutlaka
Ben aramaktan yorulmam
Zira bilirim ki yalnız
Saplandığı yerde tükenir insan”
Son Kelam Yerine Telaşın Karşılığı “Yok”: Bir gün bir telaş deliceyle müsabaka vakti, bir delice denize inen çıkmazda zirveden tırnağa Havva, Havva nereye yol alsa çıkmaz ve telaş ona yanlışsız, çıkmazın karmaşıklığı yok, delicenin düzensizliği epey, yeşerdikçe biçilir, biçildikçe yeşerir, bakılırsanler umursamaz, kimi vakit umursamamaya çalışır tam da goren, zira telaşın karşılığı: “Yok”.
Ve gerçekler vurur kaleme
Çürük köprüleri yıkar sular…”
Kimse bilmez, siz, o “söylenemez” olanda bir isyan büyütürsünüz. Kaleme vuran gerçekler hakikatin lisanını ağır kılar. Çürük köprüleri yıkan suların dalgaları hem kendiyle, hem kıyıyla çarpışır. Vardır bir şiir: vakit içinde yarışır. Vakitse ipi göğüslemeye gönlü olmayana tahammül edemez. Vaktin hafızasında, yalnız, direnenler kalır. Ne güzel! Ancak bize göğüslenen ip değil, ıstıraba direnenler, yüreği buzullara sürüldükçe yolu içselleştirenler lâzım.
Ne var ki içselleşenin değil, leitmotifin, personanın tanınan kılındığı bir çağda yaşıyoruz. Leitmotifine, personasına hapsettiğimiz sanatkarlarla, şairlerle algının sıradan yanıyla sınıyoruz estetik derinliği. Hazır kalıplarımız, kalıpçılarımız var. Kalıpların cazibesi, cazibenin magazini, magazinin kolay tüketimi var. Tüketime sunulmayan, piyasası olmayan, umumun sofrasına ulaşmayan, ulaştırılmayan eserler ise kendi köşesinde, meyvesinin posa olma vasatından uzak, delicesine.
Yayımlanan birinci şiir kitabının isminin “Taşra Kızının Deliceleri” olması, bu kitaptaki, birinci ve birebir isimli şiirin “Sakınmalar gereksiz…” kelamıyla başlaması Türkan İldeniz’in, hakkında yazılan tenkit ve incelemelerde vurgulanan “Havva” motifinden çok, varoluş tasasını sakınmaksızın yol alan bir “delice” ile, hatta delicelerle başlatan ve bu başlangıç ile o senelera kadar alışılmış bayan şiirine iktidar tersi bir telaffuz eklediğini, en başında, vurgulamakta fayda var diye düşünüyorum.
Lûgatın deminde “Delice”, bugünkü metropol hayatında, bağların, tarlaların, ormanların külüne, betonun harcına inat ve hâlâ doğayı, doğalı anlatan; o tuhaf, o kayayı, duvarı, taşı, tabanı delip çıkan; ekilenden, dikilenden değil, rüzgarda savrulandan, bilerek yere atılandan, yani yok sayılandan, meyyit sanılandan, dışlanandan bir daha hayat bulan. İktidarın açtığı, tüm gelişleri- gidişleri- duruşları denetim ettiği asfaltı da delen, delip kendine yol açan deliceler. Ve bu yol açışa inanç, gelenek, kıymet yargıları, toplum, taşra, kent, çağ tecrübelerini de ekleyerek kendi ortasındaki o yaban delicenin sarsıntısını çağdaş Havva lisanıyla karşılayan şair bayan.
Bakışımızı temel izleği modüller üzerinden denetlenemez olana yani şairin şiirlerine yönelttiğimizde birinci dikkatimizi çeken, tohumdan kök yapısına, daha sonra da gövdeden ağaca, kollara uzanan tek esaslı bir yazım biçiminden çok, tıpkı deliceler üzere yayılmacı ve serpilen bir yapı sergilediğidir. Şiirlerdeki bu yapı, his niyet ve vücutlar ( bireyler) üzerinden soyağacı üzere esaslı bir yapıyı dışlar bir tıp, nizamlı gelişim eğrisini takip etmeyerek dizelerde birbirini sistematik olarak takip eden stabil şiir kurulumundan ve tabirlerinden uzaklaşıyor, çoğul bireyler (kadınlar) biçiminden ağır olarak öteki bayanlarla ilişik kuran dizelerle karşılaştırıyor bizi.
“Yetmiş iki farklı bayan yetmiş iki birebir adım
Diyelim çağdaş bir çarpı çizmek alnına senin
çamaşır, bulaşık, konut tozu dört duvardan”
Havva’yı da okumanın pek hayli formu var. Alışkın politik fikir onu çabucak inançlara bağlayabilir, ondan dini sonuçlar çıkarmak tuzağına düşebilir ( değişiktir Lilith denen yerde bu tuzağın olmadığını var saymak). İnsan denen varlığın “oluş” sorununun fiyasko sonuçlarla eşitlenmesi ile başlayan “bir daha oluş”, kendini bir daha yapmak isteyenin her şeyi isimlendirmesiyle başlayan güçsüzlük tecrübesi. Bizi “Havva’ yı okumanın kaç formu vardır?” sorusundan epey “Havva’ yı okuyamamanın kaç hali vardır?” sorusuyla sınayan. Türkan İldeniz’ de “İlkel çıplaklığında örtülü Havva” imgesiyle karşımıza çıkan, sakın, ona birtakım isimler, sıfatlar yükleyerek, ahlâk maddeleri, yasaklarla sonlandıran, kuşatan çağdaş dünyanın bu örtüsünü atmış, iki yüzlü bir daha oluşa baş kaldıran Havva olmasın?
Dünyanın ayrıcalıklı varlıklarını öbür varlıklardan ayıran, vitrinde olan ile vitrinin haricinde kalan birebir felâket ikliminin kurguladığı değil midir? Varlık ve hiçlik içindeki uçurumlarda da var olanlar yok mudur? “Ta uçurumların tabanına dek taşıyorum bu kutsayan evetleyişi” derken, her türlü hayatı üst seviyede olumlayan Nietzsche, uçurumun kenarından eğilip bakan mıdır, yoksa uçurumda varlığını sürdüren, varlığını sürdürürken yaşamak bayağılığının ötesine geçen bir delice mi?
“Delice” olmak ile “ deli” olmak içindeki uçurum, bilinmeyen bir bölgenin o karanlık alanı. Tahminen Foucault ezberlerinin de bozulduğu, rastgele bir kimliğin öznesi olmayı kabul etmeyenin, edilmeyenin alanı. “Her iktidar kendi öznesini yaratır” dan hareketle, öbürleri tarafınca oluşturulmuş, sonları çizilmiş, denetim edilen bir kalıbı kabullenen, bağlayıcı bir kimlik olan “delilik” ile bu kimliğin sonlarını kabul etmiş “deli” sözcüğü, iktidarın kendine tabi kılmak için özneleştirdiği olarak kabul edilen ve kapatılmaya maruz olan, ıslaha mecbur nitelendirilen ile bütün bu saptamaların ötesinde kalan “delice”. Kendini sonlandıran her tabanı, “hayal gücünün ayarının bozulması” na ait isimlendirilen meczupluk kavramını da delip geçen ve kendine her şartta yeşerecek, hayat bulacak bir yer bulan, tali yol açan “delice”. Bizi meczupluk şuurundan mecnunluk şuuruna yönelten.
Tam da burada, saptanmış, kataloğa girmiş meczupların ötesinde, bu sonlandırmanın haricinde kalan meczuplardan kelam eden Antonin Artaud’ ya katılmamak mümkün değil. İktidar telaffuzunun cinsel tabanlı şiir siyasetlerinde hiç bir kataloğa girmeyenler… Havva ya da delice ne fark eder? Bir küçük gezinti diye yola çıkan kaybolabilir bir çıkmazda da.
“öylesine sürüldü ki yüreğim buzullara
öğrendim ateş yakmasını suda…”
Kadın şiiri, şair bayan tarafınca inşa edilen bir kelam okyanusu olmanın yanında, hanımın bayan olarak yaşadığı tecrübelerin de kısıtlı sunumunun yükünü taşımıştır.
Yerleşik hiyerarşi hanımı ve şairliği uzun vakit, yalnızca şiirde değil, başka edebiyat cinslerinde de yan yana getirmekten uzak kalmıştır. Kelam gelimi edebiyatımızdaki romanlara baktığımızda sıklıkla mesken işleri, aile, çalışma ömrü yanında günlük tutan, hatıra, mektup yazan, müzikle uğraşan, fotoğraf yapan bayan kahramanlardan kaçı şiir yazarken betimlenir?
Türkan İldeniz şiiri, yerleşik hiyerarşiyi dışlayan, bayan şiirini kalıp yargılara monte eden bir anlayış haricinde okunmayı, incelenmeyi hak eden bir şiir. Cinsiyetçi kabulde eril sanat, sıklıkla bayan sanatının üstünde konumlandırılır. Bu bağlamda kelamın, ruhun kadınsı yanına erilden şikayet eden genellemelerle, vücuduyla ilgili gerçekleri lisana getirmekten çekinen, daima anne oluşla eşitlenen köhne algıların, kuralların normları içinde bir yer açar. Şiirde de şair bayan üzerinden yapılan yorumlar madun ile mağdur içindeki oksitlenmeden öte geçmeyen, şair bayan dünyasında boşluklar bırakan, bu boşlukları tokenist anlayışla doldurmaya çalışan tenkitlerin mutlak ölçüleriyle kaplanır, kalıplanır.
Kalıplara sokularak değerlendirilenler, kalıpta kalmaya istekli mutlular olabilir, zira “kalıp” birden fazla vakit, yerleşik hiyerarşiyi kabulün en kestirme, en sıkıntısız, sorgusuz yoludur.
Müstesna olma, şiir üzerinde düşünmeyi sevmeyenler için ve birbirine referans olma şiir gerçeğini ötelerken edebiyat kanonları da oluşturur. İktidar kanonu bir yana, şair bayan kanonu da elindeki bir avuca -ki bu da daha öncesinde eril incelemelerin sunduğu isim tarif ve açıklamaya dayanır- inanıp öykünür. Bu durum bayanların, şair bayanların da bir fazlaca şair bayandan bihaber oluşu gerçeğini ortaya çıkarır ve dahi asıl dengesizliğin başladığı, bayan şiirinin güdüklük noktasıdır bu. Köhne birlik kuralına nazaran selefler belirleyen bu anlayış – ki bu kuraldan bağımsız selefler de vardır- bir fazlaca şair bayanı ve şiirini gölgeleyen unutuşu da bu biçimde başlatır. Türkan İldeniz de bu gölgelenmeden hissesini alan şair kadınlarımızdandır.
Bu genelleştirilmiş itaat sistemi ortasında tahminen de asıl sıkıntı ile hem de birinci şart, hanımı bayana anlatmak ve duyurmaktır.
“Kadın bayan nasıl duyurmalı seni sana
Sen dur ben geçeyim yarışmasında
Hiçliği her şeye başlangıç yani nasıl yeterli
Lakin Meryemler Âmineler niye habersiz kendinden”
Bu transferlerdeki yapıyı da niyetteki rastgele transferlerin yansımaları olarak gorebilmek mümkün, zira rizomatik yayılmacı şiirin özü dağınık kesimler sonları belirlenmiş olandır. Bayan sorgusu üzerinde çapraz ilgiler kurulmuş, kompleks karşılaştırmalar yapılmış ve ikili yapı ile düşünmemiz istenmiştir.
Birebir hususta eser verilmesi birden fazla bayan şiirinde tematik sonların darlığı Türkan İldeniz’ in kendisiyle hemhâl cesaretli seslenişlerini, bayan, erkek, çocuk, toplum, baskı, gelenek, şiddet, mobing, katliam, ahlâk bağlamında o güne kadarki bayan şiirimizin yazdığı senaryoyu reddederek kendisinden beklenen rolü oynamaması, feminen sözcükler eşliğinde maskülen dizeler lisana getirişi, dikkatli bir okumayla, onlarda, kurallara teslim olmamış, başkaldıran, isyancı bayan kimliğini vermeye çalıştığını gösteriyor.
“Duramadım dayanılmaz isteklere
bütün bağlardan kurtulup bir an
gözlerinin büyüsüne geldim
ellerinin ateşine
Yak beni.”
gibi ve bir fazlaca dizede erkeğe “yiğidim, şehzadem, aslanım, yakışıklım, çapkınım, bıçkınım, delifişek zıpkınım, Fenikeli, Kaçak, Kaptan “ seslenişleri bir yandan, iktidar edimi, erkek hakkında toplumun oluşturduğu özerk sıfatlara takılıp kalma biçiminde yorumlanabileceği üzere, İldeniz şiirlerindeki ataerkile isyana baktığımızda, mevzu bir karşı cinse geldiğinde ima maskesiyle yazmak zorunda bırakılan bayan şiirinin bu maskeyi attığı, hanımı nesneleştiren okuma- yazma alışkanlığını da denetim altına aldığı formunda de yorumlanabilir. Maskeyi atış bu bağlamda heyetime karşı çıkış, bayan olmayı “tören” ritüeli zorlamasıyla belirleyen liminal alanın, cinsiyet belirleyen etkilerin, o kurumun kaçaklara hudutta, o “Yitikler Çıkmazı” nda durdurup sorduğu “Quo Vadis?” sorusuna karşılık, heyetim öznesinin tek karşılığı: pes etmemek için, her şeye bir daha kavuşmak için “Kendimi bulmaya”, doğumdan daha sonra iktidar kodlarıyla üstü örtülen, görünmez hale getirilen öz’ ü, ruhun hakikatini kavramaya…
ÇAĞIN YÖNSÜZLÜĞÜNDE, ‘KAÇAK’ HALLERİNDE BİR TELAŞ: KENDİNİ BULMAK
yaşamın, kadınlığın bilinmeyen imkanına ulaşmak için kendini bir daha yaratan, Havva oluşu, Delice oluşu, Kaçak oluşu bütünleyen bir deney olarak kendini zenginleşme tarafında değişimi çabalayan ve bunu daima yolda olma gerçeğiyle hanımı, içkin-aşkın bütün katmanlarda, düşünsel detaylardan kopmadan kuşatan o şiir…
İlk dört kısmı “Taşra Kızının Deliceleri”, beşinci kısmı “Havva Çıkmazı”, altı, yedi, sekizinci kısımları “Buz Altında Yanardağ” kitaplarında olan “Kaçak” şiiri.
Nedir İldeniz için kaçmak?
Bir şeylerin peşine takılarak oluşturulan gelecek de kanıksananın ortasına hapsolmuş geçmiş de şiir için yabancılaştırıcı, mana azlığını davet eden ögelerdir, denilse de, geçmişin de geleceğin de şimdinin görünümleri üzerinde oluşturduğu tansiyonların, kaçışların tecrübesi, üreteni olduğunu da unutmamak gerekir. Birebir anda hem “hayatış”, hem ”yaşanılan”, birebir vakitte “yaşanılacak” olmak. “ Kendi içinin kendindeyle oburunun mevcudiyeti karşısında bağı vardır” der, Sarte “ Varlık ve Hiçlik” in “ Diğeriyle Somut İlişkiler” kısmında. Geçmişi, şimdiyi, geleceği ve daima olabiliri ima eden şiirin alışık imalarımızı sarsma gücü daima keşfeden “ben” in her imgede varlığını bir daha edinme macerası olduğunu da söyleyebiliriz.
Dışımızdakilerin bize şimdiki gerçeklik ortasında göründüğünü var sayacak olursak elbette edebiyatımızda “Kaptan” Attila İlhan çağrışımıdır, fakat bunu tek manalı bir sentetik belirleyişle sonlandırmak “Kaçak”ın mekansızlığını da “Kaptan”ın mekansızlığını da ihtimal vasfı ile sığlaştırmak olur. halbuki “delice” de de “kaçak” ta da “kaptan” da da yerden mekansızlığa sonsuz ara koyuşlar vardır, ancak toplaşma yoktur.
“Soranlara selam Kaptan, selamımı söyle
Bir deney bu, bir deneyim kendimi yenilemek üzre
Anlamak için katiyetle kaçmak kurtulmak mıdır diye”
“Kaçak” şiirinin birinci kısımlarında maddeyi örgütleyen şema haricinde kalan, eril kodlama aygıtına bir karşı duruş ve bu şemaya uymadığı için “itilmiş” i, o “ sen de gezemesen sokaklarda sere serpe/ yedi rengin yokluğunda konuttan hiç çıkmasan…” yakınışındaki “Havva” yı görürüz.
Teorematik özün haricinde sorunsalı oluşturan yıkıntıyı kabul, sonunda bu kabul dışına hakikat bir kaçış başlatır. İlgili şiire dikkatle eğildiğimizde bu kaçışın klasik bir yol izlemesi açısından yer yer bir göç edişe evrildiğini de fark ederiz. Bir çıkmazdan denize yol alış. İki durak içinde Kaptanı ve gemisini bir konaklama yeri olarak belirlemektedir. Göçebe Delice’ nin bir diğer göçebe olan Kaptan’ a göç etmesi, yolun (deniz) temsiliyetinden epey Kaptan figürüne teslim olması… ki hatırlayalım karşımızda “ anamdan yolcu doğmuşum/ bağlasalar duramam”, “yola bir düşüldü mü ömür uzunluğu gidilir…” diyen bir Kaptan var, onun tanımlanmamış bir yolu var. Delice ile Kaptan içinde yük ve yer farkı var, kaygan bir yolun “denizin” yolcusu olmak var.
“ Ben bir gece meskenden çıkacağım
kolumda çantam, peşimde yalnızlığım olacak.
…
Daima kendimi buldum şimdiye dek nereye vardımsa
içimdeki sızıyı buldum, derin düşünceleri
harcanmamış gücüm varken taşkın gücüm
ellerim kendi üstüne kenetliydi bunu buldum
çağımız armağanı yönsüzlüğümü- bunaltımı- korkumu
her şeye bedel hiçliğimi…”
Attila İlhan ile Türkan İldeniz’ den sembolik bu alıntılarda Kaptan, maceranın hudutlarına yüklenen bir özne, her türlü terk edişle tecrübelenen bir seyahatin öznesi, beraberinde “biz” sonlarından bize, seyahat bağlamında tahrik edici kimi işaretler sunmaktayken İldeniz’ de bu olgu, yola çıkarken maceranın hudutlarını da yüklenip çıkan bir özne olarak görülmekte.
“Kaçak” nitelemesinde “kaç!” buyruğunun hareketi, genişleyen bir hareket, vücudun, fikrin nazarance karakterini belirleyen, muhakkak yerlerde yersiz yurtsuzlaşan, genelde tek bir yol edinmeyen, duraktan durağa parçalanmış, tahminen yara almış bir biçimde, kılık kıyafet değiştirmiş, tanınmamak için manzara değiştirmiş, tüm bağlarını koparmış bir biçimde yol alış, yerini belirli etmeme… formunda ortaya konurken tam da burada sorulmaz mı, “kaçmayı anladık da kolundaki o çanta niçin?” Bunu “kadın olmak” yaklaşımıyla kestirip atmak istemiyorum.
Bütün ihtilallerin, esaslı değişimlerin, isyanların ya da ilahi dinlerin intibak evresinde ya uzun süren kapatılmalar ya da bir hicret devresi olduğu bilgisinden feyz alarak belirteyim ki değişimini başlatan şairin de kendisi ve etrafı ile savaşını, mutlak iktidara sırtını dönüşünü fakat bir hicretle başlatması kaçınılmazdır. Bu bağlamda kutsal toprağa, kaptana, karşı kıyıya vs. ulaşma işin mazeretidir. Ortadaki fark ihtilal yapanın, isyancının, yalvacın nereye gittiği muhakkak iken şairin yolunun belirsizliğidir.
Ki “Kaçak” şiirinin VI., VII., VIII. (Buz Altında Yanardağ) kısımlarında, yolda olmaktan yorulmamış, farklı coğrafyaları da öğrenmeye çalışan (Roma, Münih, Hayfa…) arayış ortasında bir bayan ile bu bayan imgesi karşısında “hıncından gemileri batıran Kaptan”ı, kaptan sözcüğünün “yenilgiye uğratılmış rastlantı”sını görüyoruz.
Arzu gerçeğiyle analiz edebileceğimiz “admiratio” yani “ diğer dünyanın zarafeti” kaptan imajını da oluşturan bu algısal düzlem hareket- imaj alakasıyla şiirin birinci kısımlarında kuvvetli tutkular potansiyeli taşırken tıpkı şiirin son kısmında Kaçak’taki diğer dünyaya hayranlık değişmeye mahkum, gelip süreksiz, dünyevi şeylere olan bağımlılıktan bengi olana yönelerek var oluşla bağlantılı bir mutluluğa dönüşüyor ve Kaptan geçmişteki bir iz-model izlenimi olarak kalıyor. Şiirin birinci kısımlarına hakim tahayyül ve tutku “yetkinleşme arzusu”na yenik düşüyor. Zira “deniz” klasik algının haricinden bakıldığında bir kıyıdan başkasına gidilen değil, bu biçimde düşünecek olursak denize saplanıp kalınan bir mesken manasını yüklemiş oluruz ki hangi deniz bunu kabul eder derinindeki telaş varken?!
“O beni bana aratan istek
Sürdürsün bakalım buyruğunu
Umudum büyük, gücüm tam
Bugün bulmazsam yarın
Burda değilse orda
Lakin bir gün mutlaka
Ben aramaktan yorulmam
Zira bilirim ki yalnız
Saplandığı yerde tükenir insan”
Son Kelam Yerine Telaşın Karşılığı “Yok”: Bir gün bir telaş deliceyle müsabaka vakti, bir delice denize inen çıkmazda zirveden tırnağa Havva, Havva nereye yol alsa çıkmaz ve telaş ona yanlışsız, çıkmazın karmaşıklığı yok, delicenin düzensizliği epey, yeşerdikçe biçilir, biçildikçe yeşerir, bakılırsanler umursamaz, kimi vakit umursamamaya çalışır tam da goren, zira telaşın karşılığı: “Yok”.