Seher Altunkaynak Duğan*
İnsanlık, tarih boyunca tabiat olayları, gökyüzü, hastalık, mevt üzere gerçeklikler karşısında korkmuş ve bunları açıklamakta zorlanmıştır. Günümüzden on binlerce yıl evvel kayalara, kemiklere, boynuzlara kazıdığı simgeler ya da yaptığı heykelcikler, bugünkü niyet yapımızla açıklamaya çalıştığımız biçimde bir totem, tılsım ve büyü gayesi da taşımış, kimileri ise bilhassa bu maksatla yapılmıştır. İnsanların endişe ile baş edebilmeye çalıştığını gösteren bu durum, Osmanlı Dönemi’nde de çeşitli uygulamalarla kendisini gösterir.
Osmanlı toplumsal hayatında dehşet ile baş etmek için İslam dini en esas ögedir fakat bu biçimlerin hiç birisi Kuran’da yoktur. Hatta bu hallerin birçoğu din âlimlerince reddedilmesine karşın halk inanışlarında yaşatılmıştır. Kuran’da sırf bu üzere vakit içinderda Allah’ın hatırlanması beğenilen görülmese de “Beni hatırlayın ki ben de sizi hatırlayayım” mealindeki kimi ayetler, insanların bu metotlara ilgi duymasının dini desteğini oluşturur. Gerçeklik ve inançla yoğrularak yapılan nesne ve ritüeller, Osmanlı İmparatorluğu çatısı altında yaşayan halkların da dehşetle başa çıkma sistemi olmuştur. ötürüsıyla toplumda hastalığı, kaygısı, isteği ve bunlara dayanan korkusu olanların tılsım, muska, vefk ile ebediyen bir ilgisi oluyordu.
NAZARA KARŞI: KURŞUN DÖKME
Osmanlı İmparatorluğu’nda Müslüman olmayan toplumların endişe ile baş etme formlarının de Müslümanlarla misal yanları vardır. Tılsım üzere objelerin ise tüm dünyada kozmik bir anlayış ve algılayış biçimi olduğunu söyleyebiliriz. Tılsım, birtakım semavi ve manevî kuvvetlerin, olağanüstü bir biçimde beklenen etkiyi sağlamasıdır. Bunun için kimi maddi ögeler vardır. Bunlar beklenen tesire nazaran; yazı, sembol, işaretler, figürler, prosedürlerin olduğu maddi olgular ve bunların destekleyicisi tütsüleme, dua okuma üzere ritüellerdir.
Hz. Meryem ve Hz. Fatıma’nın eli, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Çok eski vakit içinderdan beri nazardan, yani makûs gözlerden korkulduğu ve bundan korunmak için çeşitli objelerin kullanıldığını biliyoruz. Osmanlı Dönemi’nde nazardan korunmak ve nazarın ziyanlarını yok etmek için kullanılan Hz. Meryem yahut Hz. Fatıma’nın eli, hamsa üzere farklı isimlere sahip el figürü halinde nazarlıklar, kurşun dökme üzere usuller Müslüman, Hıristiyan ve Museviler tarafınca da kullanılıyordu. Örneğin konutların girişlerine asılan maşallah yazıları, ibrikler, ölmüş büyük baş hayvan yahut at başı, geyik boynuzu, at nalı, nazar boncuğu üzere objeler, yapıların görünen yerlerine -genellikle giriş cephesine- kapı üstlerine asılırdı.
Kütahya’da bir konutun giriş cephesindeki “Maşallah” yazılı çini karo.
Kayseri Germir’deki Rum konutlarının giriş cephesinde “MAΣAΛAΧ” formunda yazılan maşallahlar. (Fotoğraf: Ayşe Budak)
“Allah’ın istediği olur” manasına gelen “Maşallah”, “Allah korusun, esirgesin” manasında Müslümanların hem konuşma lisanında yaygın olarak kullanılmış tıpkı vakitte gözetici bir öge olarak meskenlerin giriş cephelerinde, muska, tılsım olarak değişik form ve çizgi biçimlerinde, epeyce geniş bir alanda karşımıza çıkar.
PADİŞAHIN ‘TILSIMLI’ GÖMLEĞİ
Örneğin Osmanlı padişahları savaşlarda düşmandan korunmak hedefiyle, üzerinde değişik duaların ve Kuran’dan mühletlerin yazılı olduğu tılsımlı gömlekler giyerlerdi. Tılsım nesneleri; gömlek formunda giyilebilen, hamail halinde taşınabilen, “maşallah” üzere hem taşınan tıpkı vakitte sabit bir yere yerleştirilen çeşitli hallerde kullanılırdı.
Hamail, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Maşallah yazılı nazarlık 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Osmanlı Dönemi’nde harf ve sayıların birtakım manalar taşıdığı niyetine dayanan vefk, kutucuklar içine aşikâr kurallarla sayılar, sayı pahasındaki harfler, sözler ya da hepsinin birlikte yazılmasıyla elde edilen isim, söz, ayet yahut mühletin yazılı olduğu küçük levhalardır. Bu harf ve sayıların kıymetleri toplamı ve bunların yenidenlanmasıyla olayları yahut şahısları etkileyen bir gücün ortaya çıktığı kabul edilirdi. İnsanların umut ve isteklerine uygun olarak hazırlanan vefklere, istenilene kavuşma, kötülüklerden korunma, hastalıklardan ve felaketlerden kurtulma üzere emellerle başvurulurdu. Vefklerde daha hayli Allah’ın 99 ismi ve yaşadıkları mağara hadisesi ile yıllar daha sonra mağaradan çıktıkları için sorunlardan, felaketlerden kurtulmanın göstergesi olan Ashab-ı Kehf’in isimlerinin yer aldığı görülür.
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
bir daha büyü ile alakası ve Kuran’da cinler ile irtibata geçme vasfı bulunan, İslamiyet’te “Süleyman Mührü” olarak isimlendirilen altı kollu yıldızın; kollayıcı bir sembol olarak yapıların cephelerinde, çeşme taşlarında, kılıçlarda, takılarda, mutfak kaplarında, tılsım ve muskalarda; ayrıyeten güç sembolü olarak serpuş ve başlıklarda, Barbaros Hayrettin Paşa’nın sancağında olduğu üzere hem esirgeyici tıpkı vakitte güç sembolü olarak görmekteyiz.
TILSIMLARIN BAŞ AKTÖRÜ: MÜHRÜ SÜLEYMAN
Kuran’da her ne kadar Bakara Suresi’nde büyünün Hz. Süleyman’a dayandırılması reddedilse de birebir ayette büyü ile uğraşanların Hz. Süleyman’dan öğrendiklerini büyü olarak kullandıkları anlatılır. Hz. Süleyman’ın bu özelliği ve de peygamber oluşunun tesiriyle, Mührü Süleyman, Osmanlı Dönemi’nde 18. yüzyıldan itibaren bilhassa tılsımların baş aktörü olmuştur. Çoklukla pirinç, bronz üzere metallerden, damla formunda yapılan vefklerin, Osmanlı’da Hıristiyan toplumda da tıpkı biçimde damla formunda yapıldığı, lakin üzerinde hami olarak Hz. Meryem ve Hz. İsa’nın tasvirlerinin olduğu görülür.
Hz. Meryem ve Çocuk İsa’nın tasvirlerinin olduğu tılsım. 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Osmanlı Dönemi’nde bakır, gümüş ve pirinçten yapılmış ve üzerinde dua yazılı olan, şifa taslarının ortasından su içilmesi ve bu su ile yıkanılmasının da şifa tesiri yaptığına inanılırdı. Bilhassa 18. yüzyıldan itibaren pek yaygınlaşan şifa taslarının örneklerini Kudüs dâhil bir hayli müzede bakılırsabiliriz.
Kudüs İslam Yapıtları Müzesi ve Kütahya Müzesi’nden şifa tası.
Kudüs İslam Yapıtları Müzesi ve Kütahya Müzesi’nden şifa tası. (Fotoğraf: Hayrunisa Turan)
Bir tılsım ögesi olarak muska ise sıklıkla bir nesniçin, kimi vakit de yazı yahut sembollerden oluşan; taşıyan kişiyi hem kötülüklerden koruyan birebir vakitte talih ve kısmet getiren özel nesneleri söz eder. Eski Türklerde güneş, gök, ateş, su, toprak kutsal addedilir ve tumar olarak isimlendirilen muska boyna takılırdı. Toprakla irtibatlı olarak kutsal görülen yer, doğulan yerin toprağının içine konulduğu tuvma, yer/ doğulan yer, yani anavatan sözcüğünden gelir. İslamiyet ile birlikte içerisine toprak yerine dua konularak; hastalıklardan ve kem gözlerden korunmak için birebir gelenek devam eder.
MUSKALAR…
Yahudi kültüründe ise üzerine Tanrı’ya ilişkin Yahve isminin ve Tanrı’yı söz eden Şadday isminin kazındığı el formunda muskalar, üzerinde yedi kollu şamdan yahut Süleyman mührü olan metinler, eski Ahit’ten yapılan alıntılardan oluşan yazılar yer alırdı. Hıristiyan kültüründe de makus ruhların olumsuz tesirlerine karşı dua ve tütsü üzere uygulamalar yapılmıştır. Bunun yanısıra haç, berbatlığa karşı esirgeyici olarak; takı, kumaş ve mimaride hem kutsal birebir vakitte sembolik görülüp, tılsımlar üzerine de uygulanmıştır. Muskaların çok yaygın olarak kullanıldığı, hamail dediğimiz metal mahfazaların da, deri ve kumaş ortasında kullanıldığı görülür.
Bu manada Kutadgu Bilig ve Divan’ı Lügat’it Türk üzere kıymetli edebi ve tarihi kaynaklarda eski Türk toplumunun gelenek ve inanışlarına dair bilgiler bulunmaktadır. Kutadgu Bilig’de hastalıkları sihir ve muska ile tedavi eden “muazzim” denilen efsuncular hakkında öğüt verilir. Osmanlı arşivlerinde şeriyye sicilleri ve mühimme defterleri üzere kıymetli devlet kayıtlarında falcılık ve muskacılıkla ilgili Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi falcıların olduğunu öğreniyoruz. bir daha bu kayıtlardan Osmanlı Devleti’nin uygulamada bunları yasaklamasa da isimli bir olaya yansıdığında cezalandırıldıkları anlaşılıyor.
Metal mahfazalı muska,19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Osmanlı İmparatorluğu’nun 19. yüzyıldan itibaren batılılaşmaya olan yönelimi her alanda olduğu üzere bu alanda da vuku bulmuş; yönetimsel, askeri, eğitim ile ilgili ıslahatların yanında toplumsal alanda da kimi değişiklikler olmuştur. Matbaanın yaygınlaşmasıyla bir arada falcılık ve muskacılık ile ilgili yayınların artmasıyla 1857 tarihinde bu tıp yayınlara bir kontrol getirilmiştir. Fal kitapları toplatılmış lakin falcılık ve muskacılık alışılmış bir durum olduğu için tüzel bir düzenlemeye gidilmemiştir. Halkın yaşattığı bu inançlara karşı yeri geldiğinde şeyhülislamdan fetva yoluyla yardım alınarak, bu uygulamaların kaldırılması istikametinde eforlar olmuştur. Lakin falcılık ve muskacılık, Osmanlı devrinde olduğu üzere günümüzde de insanların ilgisini çekmeye devam ediyor.
*Uzman Sanat Tarihçisi, Kütahya Müzesi.
İnsanlık, tarih boyunca tabiat olayları, gökyüzü, hastalık, mevt üzere gerçeklikler karşısında korkmuş ve bunları açıklamakta zorlanmıştır. Günümüzden on binlerce yıl evvel kayalara, kemiklere, boynuzlara kazıdığı simgeler ya da yaptığı heykelcikler, bugünkü niyet yapımızla açıklamaya çalıştığımız biçimde bir totem, tılsım ve büyü gayesi da taşımış, kimileri ise bilhassa bu maksatla yapılmıştır. İnsanların endişe ile baş edebilmeye çalıştığını gösteren bu durum, Osmanlı Dönemi’nde de çeşitli uygulamalarla kendisini gösterir.
Osmanlı toplumsal hayatında dehşet ile baş etmek için İslam dini en esas ögedir fakat bu biçimlerin hiç birisi Kuran’da yoktur. Hatta bu hallerin birçoğu din âlimlerince reddedilmesine karşın halk inanışlarında yaşatılmıştır. Kuran’da sırf bu üzere vakit içinderda Allah’ın hatırlanması beğenilen görülmese de “Beni hatırlayın ki ben de sizi hatırlayayım” mealindeki kimi ayetler, insanların bu metotlara ilgi duymasının dini desteğini oluşturur. Gerçeklik ve inançla yoğrularak yapılan nesne ve ritüeller, Osmanlı İmparatorluğu çatısı altında yaşayan halkların da dehşetle başa çıkma sistemi olmuştur. ötürüsıyla toplumda hastalığı, kaygısı, isteği ve bunlara dayanan korkusu olanların tılsım, muska, vefk ile ebediyen bir ilgisi oluyordu.
NAZARA KARŞI: KURŞUN DÖKME
Osmanlı İmparatorluğu’nda Müslüman olmayan toplumların endişe ile baş etme formlarının de Müslümanlarla misal yanları vardır. Tılsım üzere objelerin ise tüm dünyada kozmik bir anlayış ve algılayış biçimi olduğunu söyleyebiliriz. Tılsım, birtakım semavi ve manevî kuvvetlerin, olağanüstü bir biçimde beklenen etkiyi sağlamasıdır. Bunun için kimi maddi ögeler vardır. Bunlar beklenen tesire nazaran; yazı, sembol, işaretler, figürler, prosedürlerin olduğu maddi olgular ve bunların destekleyicisi tütsüleme, dua okuma üzere ritüellerdir.
Hz. Meryem ve Hz. Fatıma’nın eli, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Çok eski vakit içinderdan beri nazardan, yani makûs gözlerden korkulduğu ve bundan korunmak için çeşitli objelerin kullanıldığını biliyoruz. Osmanlı Dönemi’nde nazardan korunmak ve nazarın ziyanlarını yok etmek için kullanılan Hz. Meryem yahut Hz. Fatıma’nın eli, hamsa üzere farklı isimlere sahip el figürü halinde nazarlıklar, kurşun dökme üzere usuller Müslüman, Hıristiyan ve Museviler tarafınca da kullanılıyordu. Örneğin konutların girişlerine asılan maşallah yazıları, ibrikler, ölmüş büyük baş hayvan yahut at başı, geyik boynuzu, at nalı, nazar boncuğu üzere objeler, yapıların görünen yerlerine -genellikle giriş cephesine- kapı üstlerine asılırdı.
Kütahya’da bir konutun giriş cephesindeki “Maşallah” yazılı çini karo.
Kayseri Germir’deki Rum konutlarının giriş cephesinde “MAΣAΛAΧ” formunda yazılan maşallahlar. (Fotoğraf: Ayşe Budak)
“Allah’ın istediği olur” manasına gelen “Maşallah”, “Allah korusun, esirgesin” manasında Müslümanların hem konuşma lisanında yaygın olarak kullanılmış tıpkı vakitte gözetici bir öge olarak meskenlerin giriş cephelerinde, muska, tılsım olarak değişik form ve çizgi biçimlerinde, epeyce geniş bir alanda karşımıza çıkar.
PADİŞAHIN ‘TILSIMLI’ GÖMLEĞİ
Örneğin Osmanlı padişahları savaşlarda düşmandan korunmak hedefiyle, üzerinde değişik duaların ve Kuran’dan mühletlerin yazılı olduğu tılsımlı gömlekler giyerlerdi. Tılsım nesneleri; gömlek formunda giyilebilen, hamail halinde taşınabilen, “maşallah” üzere hem taşınan tıpkı vakitte sabit bir yere yerleştirilen çeşitli hallerde kullanılırdı.
Hamail, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Maşallah yazılı nazarlık 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Osmanlı Dönemi’nde harf ve sayıların birtakım manalar taşıdığı niyetine dayanan vefk, kutucuklar içine aşikâr kurallarla sayılar, sayı pahasındaki harfler, sözler ya da hepsinin birlikte yazılmasıyla elde edilen isim, söz, ayet yahut mühletin yazılı olduğu küçük levhalardır. Bu harf ve sayıların kıymetleri toplamı ve bunların yenidenlanmasıyla olayları yahut şahısları etkileyen bir gücün ortaya çıktığı kabul edilirdi. İnsanların umut ve isteklerine uygun olarak hazırlanan vefklere, istenilene kavuşma, kötülüklerden korunma, hastalıklardan ve felaketlerden kurtulma üzere emellerle başvurulurdu. Vefklerde daha hayli Allah’ın 99 ismi ve yaşadıkları mağara hadisesi ile yıllar daha sonra mağaradan çıktıkları için sorunlardan, felaketlerden kurtulmanın göstergesi olan Ashab-ı Kehf’in isimlerinin yer aldığı görülür.
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Vefk örneği, 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
bir daha büyü ile alakası ve Kuran’da cinler ile irtibata geçme vasfı bulunan, İslamiyet’te “Süleyman Mührü” olarak isimlendirilen altı kollu yıldızın; kollayıcı bir sembol olarak yapıların cephelerinde, çeşme taşlarında, kılıçlarda, takılarda, mutfak kaplarında, tılsım ve muskalarda; ayrıyeten güç sembolü olarak serpuş ve başlıklarda, Barbaros Hayrettin Paşa’nın sancağında olduğu üzere hem esirgeyici tıpkı vakitte güç sembolü olarak görmekteyiz.
TILSIMLARIN BAŞ AKTÖRÜ: MÜHRÜ SÜLEYMAN
Kuran’da her ne kadar Bakara Suresi’nde büyünün Hz. Süleyman’a dayandırılması reddedilse de birebir ayette büyü ile uğraşanların Hz. Süleyman’dan öğrendiklerini büyü olarak kullandıkları anlatılır. Hz. Süleyman’ın bu özelliği ve de peygamber oluşunun tesiriyle, Mührü Süleyman, Osmanlı Dönemi’nde 18. yüzyıldan itibaren bilhassa tılsımların baş aktörü olmuştur. Çoklukla pirinç, bronz üzere metallerden, damla formunda yapılan vefklerin, Osmanlı’da Hıristiyan toplumda da tıpkı biçimde damla formunda yapıldığı, lakin üzerinde hami olarak Hz. Meryem ve Hz. İsa’nın tasvirlerinin olduğu görülür.
Hz. Meryem ve Çocuk İsa’nın tasvirlerinin olduğu tılsım. 19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Osmanlı Dönemi’nde bakır, gümüş ve pirinçten yapılmış ve üzerinde dua yazılı olan, şifa taslarının ortasından su içilmesi ve bu su ile yıkanılmasının da şifa tesiri yaptığına inanılırdı. Bilhassa 18. yüzyıldan itibaren pek yaygınlaşan şifa taslarının örneklerini Kudüs dâhil bir hayli müzede bakılırsabiliriz.
Kudüs İslam Yapıtları Müzesi ve Kütahya Müzesi’nden şifa tası.
Kudüs İslam Yapıtları Müzesi ve Kütahya Müzesi’nden şifa tası. (Fotoğraf: Hayrunisa Turan)
Bir tılsım ögesi olarak muska ise sıklıkla bir nesniçin, kimi vakit de yazı yahut sembollerden oluşan; taşıyan kişiyi hem kötülüklerden koruyan birebir vakitte talih ve kısmet getiren özel nesneleri söz eder. Eski Türklerde güneş, gök, ateş, su, toprak kutsal addedilir ve tumar olarak isimlendirilen muska boyna takılırdı. Toprakla irtibatlı olarak kutsal görülen yer, doğulan yerin toprağının içine konulduğu tuvma, yer/ doğulan yer, yani anavatan sözcüğünden gelir. İslamiyet ile birlikte içerisine toprak yerine dua konularak; hastalıklardan ve kem gözlerden korunmak için birebir gelenek devam eder.
MUSKALAR…
Yahudi kültüründe ise üzerine Tanrı’ya ilişkin Yahve isminin ve Tanrı’yı söz eden Şadday isminin kazındığı el formunda muskalar, üzerinde yedi kollu şamdan yahut Süleyman mührü olan metinler, eski Ahit’ten yapılan alıntılardan oluşan yazılar yer alırdı. Hıristiyan kültüründe de makus ruhların olumsuz tesirlerine karşı dua ve tütsü üzere uygulamalar yapılmıştır. Bunun yanısıra haç, berbatlığa karşı esirgeyici olarak; takı, kumaş ve mimaride hem kutsal birebir vakitte sembolik görülüp, tılsımlar üzerine de uygulanmıştır. Muskaların çok yaygın olarak kullanıldığı, hamail dediğimiz metal mahfazaların da, deri ve kumaş ortasında kullanıldığı görülür.
Bu manada Kutadgu Bilig ve Divan’ı Lügat’it Türk üzere kıymetli edebi ve tarihi kaynaklarda eski Türk toplumunun gelenek ve inanışlarına dair bilgiler bulunmaktadır. Kutadgu Bilig’de hastalıkları sihir ve muska ile tedavi eden “muazzim” denilen efsuncular hakkında öğüt verilir. Osmanlı arşivlerinde şeriyye sicilleri ve mühimme defterleri üzere kıymetli devlet kayıtlarında falcılık ve muskacılıkla ilgili Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi falcıların olduğunu öğreniyoruz. bir daha bu kayıtlardan Osmanlı Devleti’nin uygulamada bunları yasaklamasa da isimli bir olaya yansıdığında cezalandırıldıkları anlaşılıyor.
Metal mahfazalı muska,19. yüzyıl, Kütahya Müzesi.
Osmanlı İmparatorluğu’nun 19. yüzyıldan itibaren batılılaşmaya olan yönelimi her alanda olduğu üzere bu alanda da vuku bulmuş; yönetimsel, askeri, eğitim ile ilgili ıslahatların yanında toplumsal alanda da kimi değişiklikler olmuştur. Matbaanın yaygınlaşmasıyla bir arada falcılık ve muskacılık ile ilgili yayınların artmasıyla 1857 tarihinde bu tıp yayınlara bir kontrol getirilmiştir. Fal kitapları toplatılmış lakin falcılık ve muskacılık alışılmış bir durum olduğu için tüzel bir düzenlemeye gidilmemiştir. Halkın yaşattığı bu inançlara karşı yeri geldiğinde şeyhülislamdan fetva yoluyla yardım alınarak, bu uygulamaların kaldırılması istikametinde eforlar olmuştur. Lakin falcılık ve muskacılık, Osmanlı devrinde olduğu üzere günümüzde de insanların ilgisini çekmeye devam ediyor.
*Uzman Sanat Tarihçisi, Kütahya Müzesi.