Doç. Dr. Çiler Çilingiroğlu*
Bu yazıda, birinci vakit içinderda oyunun araçsal fonksiyonuna vurgu yapıp onun evrimsel ve toplumsal şartlarından bahsedeceğim. sonrasındasındasında oyunu politik hayatı saran metaforik bir imge olarak ele alacağım. Gayem, Huizinga’dan esinle, oyunun ciddiyetini göstermek ve hatta çocuk oyunlarıyla özdeşleştirdiğimiz masumane imajını tahrif etmek.
“Oyunsal rekabet, toplumsal hayat güdüsü olarak, şahsen kültürden de eskidir ve arkaik kültür biçimlerinin gelişmesinde bir maya üzere tesir etmektedir. İbadet, kutsal oyun ortasında serpilmektedir. Şiir oyundan doğmuştur ve oyunsal biçimler yardımıyla yaşamaya devam etmektedir. Müzik ve dans ortaya saf oyun olarak çıkmışlardır. Bilgelik ve bilim sözlerini kutsal yarış oyunlarında bulmuşlardır. Hukuk, toplumsal oyundan sıyrılarak ortaya çıkmak zorunda kalmıştır. Silahlı çatışmaların kurala bağlanması, aristokratik ömrün kuralları oyunsal biçimler üzerinde temellenmiştir. Sonuç olarak, kültür ilkel evrelerinde oyun olarak oynanmıştır; ana bitkiden ayrılan canlı bir meyve üzere oyundan doğmamış, oyunun ortasında ve oyun olarak serpilmiştir.” der, Johan Huizinga “Homo ludens” isimli denemesinde.
Johan Huizinga
Kültürden bile eski olduğunu kestirim ettiğimiz oyun, insanın da bir üyesi olduğu hayvanlar âleminin neredeyse kozmik bir etkinliğidir. Biyolojik evrim açısından oyunun yararı üzerine söylenecek epeyce şey var. Oyun, gerçek hayatın bir taklididir denebilir. Kedi ve köpek yavrularının oyunlarını hatırlayın. Yetişkinlikte yapılacak avlara, girişilecek arbedelere ve kaçınılacak durumlara dair hazırlıktır bu oyunlar. Çocukluk oyunlarının kişiyi gelecekteki toplumsal rollerine hazırlayan bir niteliği var örneğin. Kovalamaca, ebelemece, saklambaç, körebe, yerden yüksek üzere oyunlar hayatta kalmanın yol-yordamını tehlikesizce önden deneyimlemek için birebir. Rekabet edebilme, çevik kalma, süratli düşünme, müzakere etme, kandırma ve kaçma üzere türlü türlü marifetleri kazandırır. Öbür yandan, “evcilik” kız çocuklarına, otomobil yarışı yahut güreş üzere oyunlar ise erkek çocuklarına toplumsal cinsiyet rollerini belletir.
Bunlar, oyunun herkes tarafınca bilinen fonksiyonları. Huizinga’nın dediği üzere, oyunlar tasarlanmış dünyalardır ve bildik dünyayı süreksiz olarak iptal ederler. Oyunun ciddiyeti belirttiğimiz fonksiyonları üzerinden rahatlıkla savunulabilir. Oyun, yetişkinliğin bir provası ve taklididir.
Kavramın içeriğini esnettiğimizde görülüyor ki, bayramlar, ayinler ve kutsal hareketler de oyundan öteki bir şey değildir. Ritüellerin kendisi bir oyundur. Ve bu tarihöncesi devirden beri bu biçimdedir. Müzik, dans, içki ve uyuşturucu-uyarıcı hususlar ritüellerin şayet olmazsa olmaz ögeleridir. Şamanlar, çeşitli rollere bürünerek bir merasimi tıpkı bir tiyatro oyunu misali “performe” ederler. Ayinlerin bozulmaz kuralları, belirli bir akışı, kostümlü oyuncuları ve izleyicileri vardır. Bu kurallar az sayıda kişi tarafınca bilinir, seçilmiş şahıslara aktarılır ve bıkmaksızın yine edilir. Bu yenidenlanan töre ve değişmezlik unsuru toplumsal tertibin ezeli ve edebi olma temennisinin bir yansımasıdır. Her şeyin bu biçimde gelip bu biçimde gideceğine dair bir istikrar imgesi psişemizi rahatlatmış, hayatı örgütleyerek ve onu bir ritme sokarak omurdaki meçhullüğü, bilinmezliği ve tekinsizliği denetim altınday “-mış gibi” göstermiş olmalı.
NİZAMIN DEVAMLILIĞI İÇİN OYUN…
Oyun; zevkli, matrak ve heyecanlıdır; doğru! beraberinde, hoş, estetik, ritmik ve armoniktir. O da doğru! Ancak görülüyor ki, oyun, bununla birlikte toplum tertibini ve otoritenin kalıcılığını tesis eden bir düzenektir. Oyunun devletin bekası için kıymetini Platon’dan daha âlâ vurgulayan olmamıştır herbiçimde. “Yasalar” yapıtının VII. kitabında çocuk oyunlarına ait şu muazzam tespitte bulunur:
“…bütün devletlerde çocuk oyunlarının çıkarılan kanunların kalıcı olup olmayacağı konusunda son derece belirleyici olduğunu hiç kimse anlamış değildir. Bu oyunlar bir sefer saptandıktan daha sonra, bunları birebir çocuklar hiç değiştirmeden, birebir şartlar altında, tıpkı formda oynarlar ve tıpkı oyuncaklardan zevk alırlarsa, önemli bir emelle konmuş törelerin de olduğu üzere kalması sağlanır; lakin bunlar değiştirilir, üzerlerinde yenilik yapılır ve durmadan düzeltilirse… devlet için bundan daha büyük yıkım yoktur diyebiliriz: zira bunlar gençlerin ahlakını için için değiştirir, onların gözünde eskinin kıymetsiz, yeninin pahalı olmasını sağlar… bir dahaliyorum, bütün devletler için bu çeşit kanılardan daha büyük bir bela yoktur!”
Platon’un bu uyarısı, bize oyunun evrimsel psikolojinin araçsallaştırdığı stilde oyunun “canlının hayatta kalması” yararının ötesinde bir politik ehemmiyete sahip olduğunu gösteriyor. Devletin kutsal varlığının korunabilmesi üzere ulvi bir sorun bile çocuk oyunlarında kuralların değişmezliğine bağlıdır! Bu haliyle, oyun, dünyadaki en önemli işlerden biridir.
Bu fikir bize fazlaca uç ve radikal, hatta gülünç gelebilir; fakat şunu düşünün, birden fazla vakit, biz de dünyanın bir sahne, insanların oyuncu olduğunu söylemiyor muyuz? Oyun (Spiel, Play) yalnızca çocuk oyunlarının bununla birlikte yetişkinlerin tiyatro oyununun ismidir. Toplumsal hayatın kendisi bir “maskeli balo”, yani bir oyun. Hepimiz gerektiği yerde, gerektiği ölçüde ve gerektiği sürece rol yapmıyor muyuz? hayatın ortasında yol almak, meslek yapmak, para kazanmak, statü sahibi olmak, “kaliteli” bir eş bulmak için büründüğümüz rolleri, takındığımız yapmacık halleri, söylemiş olduğimiz palavraları ve gerisine gizlendiğimiz maskeleri düşünsenize.
Eh, Platon’a artık hak vermeye başladık sanırım.
OYUNBOZANLAR…
Oyunun zaruriliği, biyolojik ihtiyacın ötesinde, toplumsal ve politik hayatın kalıcı bir düzeneği olmasından kaynaklanır. Platon’un muhafazakar, devletçi görüşünü benimseyenler, çocukların oynadığı oyunların daima birebir kalması için ellerinden geleni yapmaya devam ediyor. Artık “eski bayramların kalmaması” bahisli ağıtın gerisinde da oyunun kurallarının değişmesinden duyulan derin tasanın büyük bir hissesi olduğunu düşünüyorum. Bu yüzden tahminen de insanı Homo ludens yerine, Homo anxius (endişeli insan) olarak tanımlamak daha uygun düşecek.
Gelelim oyunbozanlara. “Toplumculuk” oyununa uymayanları hiddetle cezalandırır otoriter, ahlakçı, ataerkil toplumlar. Rolünü reddedenleri, kuralı çiğneyip hakikati dillendirenleri oyunbozan ilan edip tecrit eder. O bireyler ki ister asi deyin, ister uyumsuz, isterse anarşist, alışılagelmiş toplum sistemini ve devletin kutsal imgesini tehdit etmiyor mu? Bal üzere de ediyor!
Kaotik ve bilinmez doğayı, nizamlı ve bilinir kıldığını zanniçin Homo anxius için en büyük tehdit oyunbozanlardır. Onlar ki statükonun bekası için ya öldürülür ya sürgüne gönderilir ya da tecrit edilirler. Bahtın cilvesine bakın ki, tarih, sadece oyunbozanları anımsar. Oyunbozan demek bir yerde feleğin çarkına çomağını sokan kişi demek. Buna yürek edenleri yüceltip onlardan ilham almıyor muyuz? Spartaküs’ten Börklüce’ye, Galileo’dan Marie-Curie’ye, Becerikli Çayan’dan Rosa Parks’a, Edward Said’den Julian Assange’a…
Sanırım artık büyük oyunu gördük: Oyun kadar, oyunbozanlık da önemli bir iştir.
* Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Protohistorya ve Ön Asya Arkeolojisi.
Bu yazıda, birinci vakit içinderda oyunun araçsal fonksiyonuna vurgu yapıp onun evrimsel ve toplumsal şartlarından bahsedeceğim. sonrasındasındasında oyunu politik hayatı saran metaforik bir imge olarak ele alacağım. Gayem, Huizinga’dan esinle, oyunun ciddiyetini göstermek ve hatta çocuk oyunlarıyla özdeşleştirdiğimiz masumane imajını tahrif etmek.
“Oyunsal rekabet, toplumsal hayat güdüsü olarak, şahsen kültürden de eskidir ve arkaik kültür biçimlerinin gelişmesinde bir maya üzere tesir etmektedir. İbadet, kutsal oyun ortasında serpilmektedir. Şiir oyundan doğmuştur ve oyunsal biçimler yardımıyla yaşamaya devam etmektedir. Müzik ve dans ortaya saf oyun olarak çıkmışlardır. Bilgelik ve bilim sözlerini kutsal yarış oyunlarında bulmuşlardır. Hukuk, toplumsal oyundan sıyrılarak ortaya çıkmak zorunda kalmıştır. Silahlı çatışmaların kurala bağlanması, aristokratik ömrün kuralları oyunsal biçimler üzerinde temellenmiştir. Sonuç olarak, kültür ilkel evrelerinde oyun olarak oynanmıştır; ana bitkiden ayrılan canlı bir meyve üzere oyundan doğmamış, oyunun ortasında ve oyun olarak serpilmiştir.” der, Johan Huizinga “Homo ludens” isimli denemesinde.
Johan Huizinga
Kültürden bile eski olduğunu kestirim ettiğimiz oyun, insanın da bir üyesi olduğu hayvanlar âleminin neredeyse kozmik bir etkinliğidir. Biyolojik evrim açısından oyunun yararı üzerine söylenecek epeyce şey var. Oyun, gerçek hayatın bir taklididir denebilir. Kedi ve köpek yavrularının oyunlarını hatırlayın. Yetişkinlikte yapılacak avlara, girişilecek arbedelere ve kaçınılacak durumlara dair hazırlıktır bu oyunlar. Çocukluk oyunlarının kişiyi gelecekteki toplumsal rollerine hazırlayan bir niteliği var örneğin. Kovalamaca, ebelemece, saklambaç, körebe, yerden yüksek üzere oyunlar hayatta kalmanın yol-yordamını tehlikesizce önden deneyimlemek için birebir. Rekabet edebilme, çevik kalma, süratli düşünme, müzakere etme, kandırma ve kaçma üzere türlü türlü marifetleri kazandırır. Öbür yandan, “evcilik” kız çocuklarına, otomobil yarışı yahut güreş üzere oyunlar ise erkek çocuklarına toplumsal cinsiyet rollerini belletir.
Bunlar, oyunun herkes tarafınca bilinen fonksiyonları. Huizinga’nın dediği üzere, oyunlar tasarlanmış dünyalardır ve bildik dünyayı süreksiz olarak iptal ederler. Oyunun ciddiyeti belirttiğimiz fonksiyonları üzerinden rahatlıkla savunulabilir. Oyun, yetişkinliğin bir provası ve taklididir.
Kavramın içeriğini esnettiğimizde görülüyor ki, bayramlar, ayinler ve kutsal hareketler de oyundan öteki bir şey değildir. Ritüellerin kendisi bir oyundur. Ve bu tarihöncesi devirden beri bu biçimdedir. Müzik, dans, içki ve uyuşturucu-uyarıcı hususlar ritüellerin şayet olmazsa olmaz ögeleridir. Şamanlar, çeşitli rollere bürünerek bir merasimi tıpkı bir tiyatro oyunu misali “performe” ederler. Ayinlerin bozulmaz kuralları, belirli bir akışı, kostümlü oyuncuları ve izleyicileri vardır. Bu kurallar az sayıda kişi tarafınca bilinir, seçilmiş şahıslara aktarılır ve bıkmaksızın yine edilir. Bu yenidenlanan töre ve değişmezlik unsuru toplumsal tertibin ezeli ve edebi olma temennisinin bir yansımasıdır. Her şeyin bu biçimde gelip bu biçimde gideceğine dair bir istikrar imgesi psişemizi rahatlatmış, hayatı örgütleyerek ve onu bir ritme sokarak omurdaki meçhullüğü, bilinmezliği ve tekinsizliği denetim altınday “-mış gibi” göstermiş olmalı.
NİZAMIN DEVAMLILIĞI İÇİN OYUN…
Oyun; zevkli, matrak ve heyecanlıdır; doğru! beraberinde, hoş, estetik, ritmik ve armoniktir. O da doğru! Ancak görülüyor ki, oyun, bununla birlikte toplum tertibini ve otoritenin kalıcılığını tesis eden bir düzenektir. Oyunun devletin bekası için kıymetini Platon’dan daha âlâ vurgulayan olmamıştır herbiçimde. “Yasalar” yapıtının VII. kitabında çocuk oyunlarına ait şu muazzam tespitte bulunur:
“…bütün devletlerde çocuk oyunlarının çıkarılan kanunların kalıcı olup olmayacağı konusunda son derece belirleyici olduğunu hiç kimse anlamış değildir. Bu oyunlar bir sefer saptandıktan daha sonra, bunları birebir çocuklar hiç değiştirmeden, birebir şartlar altında, tıpkı formda oynarlar ve tıpkı oyuncaklardan zevk alırlarsa, önemli bir emelle konmuş törelerin de olduğu üzere kalması sağlanır; lakin bunlar değiştirilir, üzerlerinde yenilik yapılır ve durmadan düzeltilirse… devlet için bundan daha büyük yıkım yoktur diyebiliriz: zira bunlar gençlerin ahlakını için için değiştirir, onların gözünde eskinin kıymetsiz, yeninin pahalı olmasını sağlar… bir dahaliyorum, bütün devletler için bu çeşit kanılardan daha büyük bir bela yoktur!”
Platon’un bu uyarısı, bize oyunun evrimsel psikolojinin araçsallaştırdığı stilde oyunun “canlının hayatta kalması” yararının ötesinde bir politik ehemmiyete sahip olduğunu gösteriyor. Devletin kutsal varlığının korunabilmesi üzere ulvi bir sorun bile çocuk oyunlarında kuralların değişmezliğine bağlıdır! Bu haliyle, oyun, dünyadaki en önemli işlerden biridir.
Bu fikir bize fazlaca uç ve radikal, hatta gülünç gelebilir; fakat şunu düşünün, birden fazla vakit, biz de dünyanın bir sahne, insanların oyuncu olduğunu söylemiyor muyuz? Oyun (Spiel, Play) yalnızca çocuk oyunlarının bununla birlikte yetişkinlerin tiyatro oyununun ismidir. Toplumsal hayatın kendisi bir “maskeli balo”, yani bir oyun. Hepimiz gerektiği yerde, gerektiği ölçüde ve gerektiği sürece rol yapmıyor muyuz? hayatın ortasında yol almak, meslek yapmak, para kazanmak, statü sahibi olmak, “kaliteli” bir eş bulmak için büründüğümüz rolleri, takındığımız yapmacık halleri, söylemiş olduğimiz palavraları ve gerisine gizlendiğimiz maskeleri düşünsenize.
Eh, Platon’a artık hak vermeye başladık sanırım.
OYUNBOZANLAR…
Oyunun zaruriliği, biyolojik ihtiyacın ötesinde, toplumsal ve politik hayatın kalıcı bir düzeneği olmasından kaynaklanır. Platon’un muhafazakar, devletçi görüşünü benimseyenler, çocukların oynadığı oyunların daima birebir kalması için ellerinden geleni yapmaya devam ediyor. Artık “eski bayramların kalmaması” bahisli ağıtın gerisinde da oyunun kurallarının değişmesinden duyulan derin tasanın büyük bir hissesi olduğunu düşünüyorum. Bu yüzden tahminen de insanı Homo ludens yerine, Homo anxius (endişeli insan) olarak tanımlamak daha uygun düşecek.
Gelelim oyunbozanlara. “Toplumculuk” oyununa uymayanları hiddetle cezalandırır otoriter, ahlakçı, ataerkil toplumlar. Rolünü reddedenleri, kuralı çiğneyip hakikati dillendirenleri oyunbozan ilan edip tecrit eder. O bireyler ki ister asi deyin, ister uyumsuz, isterse anarşist, alışılagelmiş toplum sistemini ve devletin kutsal imgesini tehdit etmiyor mu? Bal üzere de ediyor!
Kaotik ve bilinmez doğayı, nizamlı ve bilinir kıldığını zanniçin Homo anxius için en büyük tehdit oyunbozanlardır. Onlar ki statükonun bekası için ya öldürülür ya sürgüne gönderilir ya da tecrit edilirler. Bahtın cilvesine bakın ki, tarih, sadece oyunbozanları anımsar. Oyunbozan demek bir yerde feleğin çarkına çomağını sokan kişi demek. Buna yürek edenleri yüceltip onlardan ilham almıyor muyuz? Spartaküs’ten Börklüce’ye, Galileo’dan Marie-Curie’ye, Becerikli Çayan’dan Rosa Parks’a, Edward Said’den Julian Assange’a…
Sanırım artık büyük oyunu gördük: Oyun kadar, oyunbozanlık da önemli bir iştir.
* Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Protohistorya ve Ön Asya Arkeolojisi.