Akın Ersoy*
İnsanlık var olduğundan beri doğal afetler ve çeşitli salgın hastalıklarla yüzleşti. Beşerler daima bilmedikleri şeylerden korktular, olacaklardan ve geleceklerinden korku duydular. Bu manada ortaya çıkan mitoslar insan topluluklarının, kozmosu, dünyayı ve tabiat olaylarını kişileştirerek ‘canlı varlıklar’ ya da ‘tanrılar’ olarak tasarlayıp çabucak hemen sırrını çözemedikleri kainatın çeşitli imaj ve olaylarını bir mana kolaylığına bağlamak gereksiniminden doğmuş öykülerdir. Biroldukça ulusun ve coğrafyanın farklı ayrı mitolojileri vardır. İçinde bulunduğumuz coğrafya niçiniyle bütün öteki ulusların birinci çağ efsanelerindilk evvel akla Yunan ve Roma hikayeleri gelmektedir.
Üç bin yıl kadar evvel hasta olanlar için başvurulan göksel varlık Apollon idi. Apollon isminin “defetmek, berbatlığı önlemek, korumak” manasına gelen fiillerden türemiş olabileceği kıymetlendirilir. Fakat isminin kökü nereden gelirse gelsin yaradanın ismine sıfatlar eklenmiştir. Bunlardan en bilineni ‘ApollonPhoibos’dur. Phoibos “parlak yahut yaradanın ışık saçan aydınlığı” manasındadır. Homeros, İlyada’da ApollonPhoibos’u “okçu, gayesi vuran, gümüş yaylı” olarak söylemektedir.
Tıpkı destanda Apollon’un Smintheus sıfatı ile de anıldığını görmekteyiz. Smintheus “fare ve sıçan kovan” manasına gelmekte ve allahın “aleksikakos” yani “kötülükleri defetme” gücünü söylemektedir. Burada Apollon’un Anadolu kökenli olduğunu ve Troya Savaşı’nda Yunanistan’dan gelen Akhaların değil Anadolulu Troyalıların safında olduğunu belirtelim. İlyada’da, Troya’ya yakın bir kent olan Khryse’de bulunan Apollon Tapınağı’nın rahibi Khryses’in Akha Hükümdarı Agamemnon tarafınca tutsak edilen kızı Khryseis’in kurtarılması için ApollonSmintheus’a yakarışını okuyalım:
“Ey Khryse’yi, kutsal Killa’yı koruyan, gümüş yaylı / Tenedos’un (Bozcaada) kuvvetli Hükümdarı, Smintheus, dinle beni, / bir gün sana yaraşır bir tapınak yaptıysam / boğaların, keçilerin yağlı butlarını yaktıysam senin uğruna, / şu dileğimi tez elden yerine getiriver. / Gözyaşlarımın öcünü al Danaolardan (Akhalar), oklarınla.”
‘CANLILARIN SALDIRDIKLARI YER’DEN GELEN VEBA…
Aslında bu kıssa Anadolu kıyılarına göç eden Giritlilerle başlamaktadır. Klâsik olarak göçmenler, göç edecekleri yeri Yunanistan’da Delphoi ve Ege Denizi’nde Delos Adası’nda bulunan Apollon’un kehanet merkezleri başta olmak üzere, Apollon’un el verdiği ‘Mantis’ ismi verilen bilicilere danışırlardı. Bir anlatıya bakılırsa Girit’ten yola çıkan Teukros liderliğindeki göçmenler de yola çıkmadan evvel bu biçimde bir ‘bilici’ye nerede yurt kurmaları gerektiğini danışmışlar ve ondan “canlıların saldırdıkları yerde” yanıtını almışlardı. Teukros ve birlikteindekiler de Troas Bölgesi’nde Hamaksitos (Babakale) olarak isimlendirilen yere gelerek gecelediler. Onlar yorgunlukla uyuya dursunlar hayli sayıda tarla faresi, sürüler halinde gelerek silah ve öbür donatılarının deriden yapılma kısımlarını yemişlerdi. Teukros ve arkadaşları sabah uyanınca Bilici’nin belirttiği üzere canlıların saldırdıkları yerde olduklarını düşünerek buraya yerleştiler ve ApollonSmintheus (fare öldüren / fare kovucu Apollon) ismine Khryse’de (Gürpınar) bir tapınak inşa ettiler. Akha ordularının lideri Kral Agamemnon işte bu tapınağın rahibinin kızı Khryseis’i alıkoymuştu.
Öykünün sonunda ApollonSmintheus tapınak rahibinin dileğini yerine getirdi ve Akha ordusu üzerine gayesini şaşmaz oklarıyla dokuz gün boyunca sürecek fecî bir veba saldı. Ordusuna büyük felaket getiren bu salgın karşısında diz çöken Kral Agamemnon rahibin kızı Khyrseis’i babasına göndermek zorunda kaldı. Buradan anladığımız, Tanrı’nın kötülükleri kovması kadar ordulara veba, kıran salarak da cezalandırıcı olabildiğidir. Gerçekten Khryse Kenti’nin “fare kovucu” ilah ApollonSmintheus Tapınağı o günden bugüne üç bin yıldır ayakta durmaktadır. Tapınağına sığınan, vebadan mağdur beşerler ona kendilerini güzelleştirmesi, sıkıntılarına derman olması için yalvardılar, yakardılar, armağanlarda bulundular. Apollon uygunlaştırıcı, kaygılara deva olan, kötülükleri kovan kimliği ile beraberinde ‘hekim allah’ idi ve ‘Paian’ sıfatına da sahipti. Bu sıfatla Homeros’un destanlarında tüm tabipler Paian yaradanın oğulları ve öğrencileri sayılırdı. Hakikaten tabip ilah Asklepios, Apollon’un oğlu, Hygieia da Asklepios’un hem kızı birebir vakitte yardımcısı idi.
Asklepios’un ayrıyeten Makhaon isimli bir oğlu vardı. ötürüsıyla o da bir tabipti ve Troya Savaşı’na katılan Akha hükümdarlarından Philoktetes’i tedavi etmesi ile bilinir. Philoktetes kendisinin koruyucusu olan Herakles’in ona verdiği ok ve yay ile Troya Savaşı’nın başlamasına niye olan Paris’i ölümcül bir biçimde yaralamıştı. Onu yaralayan, Herakles’in Lerne Ejderi’nin kanına batırılmış zehirli oklardan bir tanesiydi. Paris’in şifası aslında eşi Oinone’deydi. İlacı ona Apollon vermişti. Lakin Oinone kendisini Helene için bırakıp giden Paris’i sevse de ona şifalı ilacı vermeyerek öcünü aldı.
SIRA DEMİR SOYLULARLA GELİNCE GİDEN GÜZELLİK
Hesiodos’un İşler ve Günler (Ergakai Hemerai) isimli yapıtında Soylar Efsanesi’nin sonunda altın, gümüş ve bakır soylarının akabinde sıra Demir Soylular’a gelince yeterlilik ilahları dünyadan ayrılmış, yerlerini utanç yani Aidos ve vicdan azabı yani Nemesis’e bırakmışlar ve bütün belalar (hastalık, sarsıntı, sel, kıtlık) insanların üstüne üşüşmüşlerdi. Aslında Nemesis insanların ölçüsüzlüğünü, kendilerine olan çok inancı cezalandıran fakat öteki yandan da öç alan tanrıça idi. Bu manada eşinden öç alan Oinone’nin vicdan azabı tam da buradan kaynaklanıyordu. Her şeye karşın Oinone aksisini yapıp eşini kurtarsaydı da bir ölümlü için başta yazılmış olan alın yazısından yani bahttan de aslına bakarsanız kaçılamazdı. Birebir baht, Troya surları önünde Akhilleus ile savaşan Hektor ve Habeşistan Hükümdarı Memnon’un vefatlarında de yaşandı ve Zeus vicdanı kabul etmese de kahramanları Hades’e gönderdi.
Hesiodos kendisinin de ortasında bulunduğu Demir Soylular vaktinde kötülüklerin daha da çoğaldığını ve çoğalacağını, ne kadar cürüm ve günah var ise hepsinin yeryüzüne yerleştiğini ve yerleşeceğini anlatır, okuyalım:
“Keşke o soydakilerden biri olmasaydım ben, / Keşke daha evvel ölsem ya da doğmasaydım! / Zira bu beşinci soy demir soyudur./ Onlar gündüzleri didinir ezilirler, / Geceleri kıvranır dururlar / İlahların yolladığı türlü kederlerle. / Belalarla karışık birkaç sevinçtir bulabildikleri. / Fakat bir gün gelecek Zeus, Kronos’un oğlu / Bu ölümlü insan soyunu da yok ediverecek.”
Hesiodos dizelerinde rablerin cezalandırıcı istikametine vurgu yaparken birden teğe bir diğer tanrısal kavram olan Adalet’i yani Dike’yi ‘felaketlere çare’ olarak işaret eder ve kardeşi Perses’e seslenerek, kardeşinin üzerinden adalete övgü düzmeye başlar, okuyalım:
“Ama sen Perses, doğruluktan yana ol, / Aşırılığa kaptırma kendini. / Biz zavallılara gelmez aşırılık, / ….. / Haklı kazanır önünde sonunda, / ….. / Ölçüyü kaçıran, makus yola sapan bireyleriyse, / Cezalandırır engin bakışlı Zeus, / Bütün bir kent yıkılır kimi vakit / Bir tek kişinin işlediği cürüm yüzünden. / Bela, veba, kıtlık iner göklerden…”
Hesiodos’un anlatısı veba üzere her konuta uğrayan salgınların rabler tarafınca bir cezalandırma aracı olarak kullandıklarını açıkça göstermektedir.
Pompei’de bulunan ve M.S. 45-79 senelerına tarihlenen bu duvar fotoğrafında bir doktor elindeki
pense ya da neşter ile Aeneas’ın yarasına müdahale ediyor. Fotoğrafta tanrıça Aphrodite’nin
huzurunda gösterilen kahramana, ağlayan oğlu Ascanius ve arkadaşları
Achates ile Mnesteo da refakat ediyor.
RABLERİN FECÎ KARARI
İlahlar tarafınca hastalık ve felaketlerin bir cezalandırma aracı olarak kullanılmasına ait inanışı Mezopotamya ve Mısır kültürlerinde de görmekteyiz. Örneğin Mezopotamya’da Sümer kaynaklı Tufan Miti’nde insanı dünyadan silmek için ilahlar katında tufan çıkmasına karar verilmiştir. Lakin içlerinden Su Yaradanı Enki, Nuh Peygamber’in öncü rolünü oynayarak dindar ve ortasında ilah korkusu olan Kral Ziusudra’ya rablerin bu dehşetli sonucunı bildirir ve hayli büyük bir gemi yapmasını önerir. Kral buna uyacak ve kurtulacaktır. Okuyalım:
“fevkalade güçlü bütün fırtınalar, bir olup saldırdı. / Tufan yeryüzünü kapladı, yedi gün, yedi gece boyunca, / Tufan ülkeyi kasıp kavurdu, / Koca gemi azametli sulara çarpıp dururken, / Işığını yere göğe saçan Utu çıktı. / Kral Ziusudra, Utu’nun önünde yerlere kapandı, / Bir öküz kesti Kral, bir koyun kesti. / ….. / Kral, Ziusudra, An (Gök Tanrısı) ve Enlil’in (Hava Tanrısı) önünde yerlere kapandı, / Ona tanrılarınki üzere bir hayat verdiler, / Tanrılarınki üzere ebedi soluğu onun için yere indirdiler.”
MEZOPOTAMYA’DA GÜNAHIN KEFARETİ: HASTALIK
Mezopotamya’da ömrün özünün su olduğuna inanıldığından suyun sihirde ve kehanette değerli rolü vardı ve tüm bu niçinlerle doktorlar, “suyu / suları tanıyan kimse” ve bir başka manası ile “rüyaları yorumlayabilen” manasına gelen A-zu yahut A-su sözcükleriyle adlandırılıyorlardı. Doğal olarak Su İlahı Enki hem de hekimliğin yaradanı idi. İnanışa nazaran; doğan bir çocuğa hayat soluğunu veren ilah, hem de o çocuğun hayat uzunluğu şahsi ilahı oluyordu. Lakin ilahın koruyuculuğunu sürdürebilmesi için buyruklarına alışılmamış davranışlarda bulunulmaması gerekiyordu. Aksi biçimde tanrısal muhafaza kaldırılırsa onu tehlikelere ve kötülüklere karşı açık bırakırdı ve bunlardan biri de hastalıklardı. Bu manada hastalık bir günahın kefaretinin ödenmesi manasını taşıyordu.
Mezopotamya’da, periyodun dünya görüşüne bakılırsa, bir böcek yahut akrep ısırmasında dahi bu ısırma ve sokmanın rastlantısal olmadığı, o insanın davranış ve hareketlerinden ileri geldiği inanışı vardı. Babil Hükümdarı Hammurabi vaktine ilişkin mektuplarda “Şamaş ve Gula sana sıhhatler ihsan etsinler” cümlesi ile sık sık karşılaşılırken, bir daha Asur vaktinde hükümdara yazılan mektuplarda ise “Ninip ve Gula hünkarım efendime sıhhat ve saadet bahşetsinler” tabirleri bu inancı yansıtmaktadır. bir daha Aydın Sayılı’dan alıntı ile Asur Hükümdarı Assurbanipal’in yazılı tabletlere yansıyan “Sana yalvardım, seni kutladım. Sana ellerimi kaldırarak yaptığım niyazı kabul et. Duama kulak ver. Bana yapılan büyüyü sarfiyat, günahımı kaldır. Ömrümü bitmiş oldurecek her türlü musibeti benden uzaklaştır” duasında, felaket ve musibetlerin ilahlardan geldiğine olan inanışı görmekteyiz.
Mezopotamya’da büyülenmiş, kendilerine cin ya da şeytan çarpmış olan şahıslara dokunmak, bunların yatağında yatmak, tabağından yemek yemek tehlikeli ve yasaktı. Salgın hastalıklarda hastalar karantinaya alınıyor yahut tecrit ediliyorlardı. Yani anlaşıldığı üzere günümüzün tecrit ve karantina tedbirleri birkaç bin yıl önceye dayanmaktadır.
Mezopotamya ve Mısır kültürlerinde olduğu üzere Türkiye kültüründe de su hayat ve varlığın temel ögelerinden biri olarak görülür. Bugün kullandığımız su sözcüğü, Bahaeddin Ögel’den (Türk Mitolojisi) alıntılayarak, Göktürklerde su yahut ‘sub’, Uygurlarda ‘sug’ yahut ‘suv’ söyleniş ve yazılışı ile ve kimi Türk ağızlarında ‘suu’ deyişi ile karşımıza çıkar. Su, ömrün kaynağı olarak Uygur yazıtlarında ‘edgütiarıtı’ yani “iyileşme ve arınılma” manasında kullanılmaktaydı. bir daha Göktürk yazıtlarında ıdukYer-sub yani “mukaddes yer ve su” deyişi vardır ki, bu deyiş “su, ilah tarafınca gönderilmiştir” manasında bedellendirilmektedir.
‘TANRISAL’ HASTALIK, ‘TANRISAL’ TEDAVİ
Mezopotamya’da hekimlik sadece tapınak ve onu temsil eden rahiplere ilişkin bir meslek iken cerrahlık ise farklı pozisyondaydı ve bir zanaat olarak görülüyordu. ötürüsıyla onların mesleksel çalışmaları daha objektif ve bilimsel niteliklere sahipti. Fakat tapınağa bağlı rahip-hekimlerden farklı olarak yaptıkları operasyonlar ödül ve ceza olarak kendilerine dönüyordu. Örneğin Hammurabi Kanunları’ndan anlaşılacağı üzere bir cerrah özgür beşerler statüsündeki bir kişiyi ameliyat eder, hayatını kurtarır, sıhhatine kavuşturursa 10 şekel gümüş kazanırken, şayet başaramaz, ameliyat daha sonrasında ölürse cerrahın elinin kesileceği yazılıydı. Cerrahın aldığı risk karşısında kazandığı gelir de çok yüksek idi. Günümüz cerrahları ne durumdadır bilinmez lakin bu kar ile o devirde bir konut, bir köle ve bir tarla rahatlıkla alınabilmekteydi.
Mısır’da da doktorlar insanlara hem hastalık birebir vakitte şifa veren Güneş Yaradanı Ra’nın kızı Tanrıça Sekhmet’e bağlı rahiplerdi. Sekhmet acımasız, kana susamış, insanları yok etmek isteyen, veba üzere hastalıkları yayan bir tanrıça idi. Ra, kızının insanları felakete sürükleyen aksiyonlarından rahatsızdı, o kendisine insanlara hükmetmeyi ve yönetmeyi hak biliyordu. Birebir hakkı Yunan Mitolojisi’nde Zeus’un iktidarında da görmekteyiz. Zeus, Asklepios‘un ölümsüzlük ilacını bulması ve kendi elinde bulunan insanın hayat ve mevt hakkına meydan okuması üzerine, kızacak ve yıldırımı ile Asklepios’u yere serecektir. O denli ki, anlatıya göre, elindeki ölümsüzlük reçetesi otların üzerine düşmüş ve yağmur suyu ile yazının mürekkebi ota karışmış ve orada bütün kaygılara deva sarımsak bitkisi bitmişti.
Mitlerdeki biroldukça paralellikler ile birlikte hastalık ve felaketlerin bir cezalandırma aracı olması inanışı Doğu Akdeniz ve Ortadoğu coğrafyasında ortak inanç bedelleri olarak yayıldı. Bunun bir tesadüf olmadığı, Mısır’da Tel el Amarna’da ele geçen ve ‘Amarna Mektupları’ olarak anılan 4. Amenofis (MÖ 1335-1353) vaktine ilişkin arşiv dokümanlarından bu coğrafyadaki çeşitli kral sarayları içinde tabip, astrolog ve sihir adamı değiş tokuşu yapıldığı bilinmektedir. Yani ‘ceza’ olan hastalıkların tedavisi de tanrısaldı…
Tüm bu örneklerden hareketle, anlatımızın çerçevesini oluşturan coğrafyada ve periyot için denilebilir ki salgınlar da, hastalıklar da, tedaviler de aslında ‘tanrısal’dır. Pagan devir dünyası için özetlemeye çalıştığımız bu inanç ve bakış açısının semavi dinlerde de benzerleriyle karşılaşılması hiç şaşırtan değildir.
Kur’an-ı Kerim’den bir alıntı ile yazımızı bitirelim;
“Andolsun ki sizi biraz dehşet ve açlıkla; mallardan, canlardan ve eserlerden eksiltmekle sınayacağız. Sabredenleri müjdele! Onlar, başlarına bir musibet geldiğinde, ‘Doğrusu biz Allah’a aidiz ve sonunda O’na döneceğiz’ derler” (Bakara 155-156).
* Doç. Dr. / İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Türk-İslam Arkeolojisi Kısmı
İnsanlık var olduğundan beri doğal afetler ve çeşitli salgın hastalıklarla yüzleşti. Beşerler daima bilmedikleri şeylerden korktular, olacaklardan ve geleceklerinden korku duydular. Bu manada ortaya çıkan mitoslar insan topluluklarının, kozmosu, dünyayı ve tabiat olaylarını kişileştirerek ‘canlı varlıklar’ ya da ‘tanrılar’ olarak tasarlayıp çabucak hemen sırrını çözemedikleri kainatın çeşitli imaj ve olaylarını bir mana kolaylığına bağlamak gereksiniminden doğmuş öykülerdir. Biroldukça ulusun ve coğrafyanın farklı ayrı mitolojileri vardır. İçinde bulunduğumuz coğrafya niçiniyle bütün öteki ulusların birinci çağ efsanelerindilk evvel akla Yunan ve Roma hikayeleri gelmektedir.
Üç bin yıl kadar evvel hasta olanlar için başvurulan göksel varlık Apollon idi. Apollon isminin “defetmek, berbatlığı önlemek, korumak” manasına gelen fiillerden türemiş olabileceği kıymetlendirilir. Fakat isminin kökü nereden gelirse gelsin yaradanın ismine sıfatlar eklenmiştir. Bunlardan en bilineni ‘ApollonPhoibos’dur. Phoibos “parlak yahut yaradanın ışık saçan aydınlığı” manasındadır. Homeros, İlyada’da ApollonPhoibos’u “okçu, gayesi vuran, gümüş yaylı” olarak söylemektedir.
Tıpkı destanda Apollon’un Smintheus sıfatı ile de anıldığını görmekteyiz. Smintheus “fare ve sıçan kovan” manasına gelmekte ve allahın “aleksikakos” yani “kötülükleri defetme” gücünü söylemektedir. Burada Apollon’un Anadolu kökenli olduğunu ve Troya Savaşı’nda Yunanistan’dan gelen Akhaların değil Anadolulu Troyalıların safında olduğunu belirtelim. İlyada’da, Troya’ya yakın bir kent olan Khryse’de bulunan Apollon Tapınağı’nın rahibi Khryses’in Akha Hükümdarı Agamemnon tarafınca tutsak edilen kızı Khryseis’in kurtarılması için ApollonSmintheus’a yakarışını okuyalım:
“Ey Khryse’yi, kutsal Killa’yı koruyan, gümüş yaylı / Tenedos’un (Bozcaada) kuvvetli Hükümdarı, Smintheus, dinle beni, / bir gün sana yaraşır bir tapınak yaptıysam / boğaların, keçilerin yağlı butlarını yaktıysam senin uğruna, / şu dileğimi tez elden yerine getiriver. / Gözyaşlarımın öcünü al Danaolardan (Akhalar), oklarınla.”
‘CANLILARIN SALDIRDIKLARI YER’DEN GELEN VEBA…
Aslında bu kıssa Anadolu kıyılarına göç eden Giritlilerle başlamaktadır. Klâsik olarak göçmenler, göç edecekleri yeri Yunanistan’da Delphoi ve Ege Denizi’nde Delos Adası’nda bulunan Apollon’un kehanet merkezleri başta olmak üzere, Apollon’un el verdiği ‘Mantis’ ismi verilen bilicilere danışırlardı. Bir anlatıya bakılırsa Girit’ten yola çıkan Teukros liderliğindeki göçmenler de yola çıkmadan evvel bu biçimde bir ‘bilici’ye nerede yurt kurmaları gerektiğini danışmışlar ve ondan “canlıların saldırdıkları yerde” yanıtını almışlardı. Teukros ve birlikteindekiler de Troas Bölgesi’nde Hamaksitos (Babakale) olarak isimlendirilen yere gelerek gecelediler. Onlar yorgunlukla uyuya dursunlar hayli sayıda tarla faresi, sürüler halinde gelerek silah ve öbür donatılarının deriden yapılma kısımlarını yemişlerdi. Teukros ve arkadaşları sabah uyanınca Bilici’nin belirttiği üzere canlıların saldırdıkları yerde olduklarını düşünerek buraya yerleştiler ve ApollonSmintheus (fare öldüren / fare kovucu Apollon) ismine Khryse’de (Gürpınar) bir tapınak inşa ettiler. Akha ordularının lideri Kral Agamemnon işte bu tapınağın rahibinin kızı Khryseis’i alıkoymuştu.
Öykünün sonunda ApollonSmintheus tapınak rahibinin dileğini yerine getirdi ve Akha ordusu üzerine gayesini şaşmaz oklarıyla dokuz gün boyunca sürecek fecî bir veba saldı. Ordusuna büyük felaket getiren bu salgın karşısında diz çöken Kral Agamemnon rahibin kızı Khyrseis’i babasına göndermek zorunda kaldı. Buradan anladığımız, Tanrı’nın kötülükleri kovması kadar ordulara veba, kıran salarak da cezalandırıcı olabildiğidir. Gerçekten Khryse Kenti’nin “fare kovucu” ilah ApollonSmintheus Tapınağı o günden bugüne üç bin yıldır ayakta durmaktadır. Tapınağına sığınan, vebadan mağdur beşerler ona kendilerini güzelleştirmesi, sıkıntılarına derman olması için yalvardılar, yakardılar, armağanlarda bulundular. Apollon uygunlaştırıcı, kaygılara deva olan, kötülükleri kovan kimliği ile beraberinde ‘hekim allah’ idi ve ‘Paian’ sıfatına da sahipti. Bu sıfatla Homeros’un destanlarında tüm tabipler Paian yaradanın oğulları ve öğrencileri sayılırdı. Hakikaten tabip ilah Asklepios, Apollon’un oğlu, Hygieia da Asklepios’un hem kızı birebir vakitte yardımcısı idi.
Asklepios’un ayrıyeten Makhaon isimli bir oğlu vardı. ötürüsıyla o da bir tabipti ve Troya Savaşı’na katılan Akha hükümdarlarından Philoktetes’i tedavi etmesi ile bilinir. Philoktetes kendisinin koruyucusu olan Herakles’in ona verdiği ok ve yay ile Troya Savaşı’nın başlamasına niye olan Paris’i ölümcül bir biçimde yaralamıştı. Onu yaralayan, Herakles’in Lerne Ejderi’nin kanına batırılmış zehirli oklardan bir tanesiydi. Paris’in şifası aslında eşi Oinone’deydi. İlacı ona Apollon vermişti. Lakin Oinone kendisini Helene için bırakıp giden Paris’i sevse de ona şifalı ilacı vermeyerek öcünü aldı.
SIRA DEMİR SOYLULARLA GELİNCE GİDEN GÜZELLİK
Hesiodos’un İşler ve Günler (Ergakai Hemerai) isimli yapıtında Soylar Efsanesi’nin sonunda altın, gümüş ve bakır soylarının akabinde sıra Demir Soylular’a gelince yeterlilik ilahları dünyadan ayrılmış, yerlerini utanç yani Aidos ve vicdan azabı yani Nemesis’e bırakmışlar ve bütün belalar (hastalık, sarsıntı, sel, kıtlık) insanların üstüne üşüşmüşlerdi. Aslında Nemesis insanların ölçüsüzlüğünü, kendilerine olan çok inancı cezalandıran fakat öteki yandan da öç alan tanrıça idi. Bu manada eşinden öç alan Oinone’nin vicdan azabı tam da buradan kaynaklanıyordu. Her şeye karşın Oinone aksisini yapıp eşini kurtarsaydı da bir ölümlü için başta yazılmış olan alın yazısından yani bahttan de aslına bakarsanız kaçılamazdı. Birebir baht, Troya surları önünde Akhilleus ile savaşan Hektor ve Habeşistan Hükümdarı Memnon’un vefatlarında de yaşandı ve Zeus vicdanı kabul etmese de kahramanları Hades’e gönderdi.
Hesiodos kendisinin de ortasında bulunduğu Demir Soylular vaktinde kötülüklerin daha da çoğaldığını ve çoğalacağını, ne kadar cürüm ve günah var ise hepsinin yeryüzüne yerleştiğini ve yerleşeceğini anlatır, okuyalım:
“Keşke o soydakilerden biri olmasaydım ben, / Keşke daha evvel ölsem ya da doğmasaydım! / Zira bu beşinci soy demir soyudur./ Onlar gündüzleri didinir ezilirler, / Geceleri kıvranır dururlar / İlahların yolladığı türlü kederlerle. / Belalarla karışık birkaç sevinçtir bulabildikleri. / Fakat bir gün gelecek Zeus, Kronos’un oğlu / Bu ölümlü insan soyunu da yok ediverecek.”
Hesiodos dizelerinde rablerin cezalandırıcı istikametine vurgu yaparken birden teğe bir diğer tanrısal kavram olan Adalet’i yani Dike’yi ‘felaketlere çare’ olarak işaret eder ve kardeşi Perses’e seslenerek, kardeşinin üzerinden adalete övgü düzmeye başlar, okuyalım:
“Ama sen Perses, doğruluktan yana ol, / Aşırılığa kaptırma kendini. / Biz zavallılara gelmez aşırılık, / ….. / Haklı kazanır önünde sonunda, / ….. / Ölçüyü kaçıran, makus yola sapan bireyleriyse, / Cezalandırır engin bakışlı Zeus, / Bütün bir kent yıkılır kimi vakit / Bir tek kişinin işlediği cürüm yüzünden. / Bela, veba, kıtlık iner göklerden…”
Hesiodos’un anlatısı veba üzere her konuta uğrayan salgınların rabler tarafınca bir cezalandırma aracı olarak kullandıklarını açıkça göstermektedir.
Pompei’de bulunan ve M.S. 45-79 senelerına tarihlenen bu duvar fotoğrafında bir doktor elindeki
pense ya da neşter ile Aeneas’ın yarasına müdahale ediyor. Fotoğrafta tanrıça Aphrodite’nin
huzurunda gösterilen kahramana, ağlayan oğlu Ascanius ve arkadaşları
Achates ile Mnesteo da refakat ediyor.
RABLERİN FECÎ KARARI
İlahlar tarafınca hastalık ve felaketlerin bir cezalandırma aracı olarak kullanılmasına ait inanışı Mezopotamya ve Mısır kültürlerinde de görmekteyiz. Örneğin Mezopotamya’da Sümer kaynaklı Tufan Miti’nde insanı dünyadan silmek için ilahlar katında tufan çıkmasına karar verilmiştir. Lakin içlerinden Su Yaradanı Enki, Nuh Peygamber’in öncü rolünü oynayarak dindar ve ortasında ilah korkusu olan Kral Ziusudra’ya rablerin bu dehşetli sonucunı bildirir ve hayli büyük bir gemi yapmasını önerir. Kral buna uyacak ve kurtulacaktır. Okuyalım:
“fevkalade güçlü bütün fırtınalar, bir olup saldırdı. / Tufan yeryüzünü kapladı, yedi gün, yedi gece boyunca, / Tufan ülkeyi kasıp kavurdu, / Koca gemi azametli sulara çarpıp dururken, / Işığını yere göğe saçan Utu çıktı. / Kral Ziusudra, Utu’nun önünde yerlere kapandı, / Bir öküz kesti Kral, bir koyun kesti. / ….. / Kral, Ziusudra, An (Gök Tanrısı) ve Enlil’in (Hava Tanrısı) önünde yerlere kapandı, / Ona tanrılarınki üzere bir hayat verdiler, / Tanrılarınki üzere ebedi soluğu onun için yere indirdiler.”
MEZOPOTAMYA’DA GÜNAHIN KEFARETİ: HASTALIK
Mezopotamya’da ömrün özünün su olduğuna inanıldığından suyun sihirde ve kehanette değerli rolü vardı ve tüm bu niçinlerle doktorlar, “suyu / suları tanıyan kimse” ve bir başka manası ile “rüyaları yorumlayabilen” manasına gelen A-zu yahut A-su sözcükleriyle adlandırılıyorlardı. Doğal olarak Su İlahı Enki hem de hekimliğin yaradanı idi. İnanışa nazaran; doğan bir çocuğa hayat soluğunu veren ilah, hem de o çocuğun hayat uzunluğu şahsi ilahı oluyordu. Lakin ilahın koruyuculuğunu sürdürebilmesi için buyruklarına alışılmamış davranışlarda bulunulmaması gerekiyordu. Aksi biçimde tanrısal muhafaza kaldırılırsa onu tehlikelere ve kötülüklere karşı açık bırakırdı ve bunlardan biri de hastalıklardı. Bu manada hastalık bir günahın kefaretinin ödenmesi manasını taşıyordu.
Mezopotamya’da, periyodun dünya görüşüne bakılırsa, bir böcek yahut akrep ısırmasında dahi bu ısırma ve sokmanın rastlantısal olmadığı, o insanın davranış ve hareketlerinden ileri geldiği inanışı vardı. Babil Hükümdarı Hammurabi vaktine ilişkin mektuplarda “Şamaş ve Gula sana sıhhatler ihsan etsinler” cümlesi ile sık sık karşılaşılırken, bir daha Asur vaktinde hükümdara yazılan mektuplarda ise “Ninip ve Gula hünkarım efendime sıhhat ve saadet bahşetsinler” tabirleri bu inancı yansıtmaktadır. bir daha Aydın Sayılı’dan alıntı ile Asur Hükümdarı Assurbanipal’in yazılı tabletlere yansıyan “Sana yalvardım, seni kutladım. Sana ellerimi kaldırarak yaptığım niyazı kabul et. Duama kulak ver. Bana yapılan büyüyü sarfiyat, günahımı kaldır. Ömrümü bitmiş oldurecek her türlü musibeti benden uzaklaştır” duasında, felaket ve musibetlerin ilahlardan geldiğine olan inanışı görmekteyiz.
Mezopotamya’da büyülenmiş, kendilerine cin ya da şeytan çarpmış olan şahıslara dokunmak, bunların yatağında yatmak, tabağından yemek yemek tehlikeli ve yasaktı. Salgın hastalıklarda hastalar karantinaya alınıyor yahut tecrit ediliyorlardı. Yani anlaşıldığı üzere günümüzün tecrit ve karantina tedbirleri birkaç bin yıl önceye dayanmaktadır.
Mezopotamya ve Mısır kültürlerinde olduğu üzere Türkiye kültüründe de su hayat ve varlığın temel ögelerinden biri olarak görülür. Bugün kullandığımız su sözcüğü, Bahaeddin Ögel’den (Türk Mitolojisi) alıntılayarak, Göktürklerde su yahut ‘sub’, Uygurlarda ‘sug’ yahut ‘suv’ söyleniş ve yazılışı ile ve kimi Türk ağızlarında ‘suu’ deyişi ile karşımıza çıkar. Su, ömrün kaynağı olarak Uygur yazıtlarında ‘edgütiarıtı’ yani “iyileşme ve arınılma” manasında kullanılmaktaydı. bir daha Göktürk yazıtlarında ıdukYer-sub yani “mukaddes yer ve su” deyişi vardır ki, bu deyiş “su, ilah tarafınca gönderilmiştir” manasında bedellendirilmektedir.
‘TANRISAL’ HASTALIK, ‘TANRISAL’ TEDAVİ
Mezopotamya’da hekimlik sadece tapınak ve onu temsil eden rahiplere ilişkin bir meslek iken cerrahlık ise farklı pozisyondaydı ve bir zanaat olarak görülüyordu. ötürüsıyla onların mesleksel çalışmaları daha objektif ve bilimsel niteliklere sahipti. Fakat tapınağa bağlı rahip-hekimlerden farklı olarak yaptıkları operasyonlar ödül ve ceza olarak kendilerine dönüyordu. Örneğin Hammurabi Kanunları’ndan anlaşılacağı üzere bir cerrah özgür beşerler statüsündeki bir kişiyi ameliyat eder, hayatını kurtarır, sıhhatine kavuşturursa 10 şekel gümüş kazanırken, şayet başaramaz, ameliyat daha sonrasında ölürse cerrahın elinin kesileceği yazılıydı. Cerrahın aldığı risk karşısında kazandığı gelir de çok yüksek idi. Günümüz cerrahları ne durumdadır bilinmez lakin bu kar ile o devirde bir konut, bir köle ve bir tarla rahatlıkla alınabilmekteydi.
Mısır’da da doktorlar insanlara hem hastalık birebir vakitte şifa veren Güneş Yaradanı Ra’nın kızı Tanrıça Sekhmet’e bağlı rahiplerdi. Sekhmet acımasız, kana susamış, insanları yok etmek isteyen, veba üzere hastalıkları yayan bir tanrıça idi. Ra, kızının insanları felakete sürükleyen aksiyonlarından rahatsızdı, o kendisine insanlara hükmetmeyi ve yönetmeyi hak biliyordu. Birebir hakkı Yunan Mitolojisi’nde Zeus’un iktidarında da görmekteyiz. Zeus, Asklepios‘un ölümsüzlük ilacını bulması ve kendi elinde bulunan insanın hayat ve mevt hakkına meydan okuması üzerine, kızacak ve yıldırımı ile Asklepios’u yere serecektir. O denli ki, anlatıya göre, elindeki ölümsüzlük reçetesi otların üzerine düşmüş ve yağmur suyu ile yazının mürekkebi ota karışmış ve orada bütün kaygılara deva sarımsak bitkisi bitmişti.
Mitlerdeki biroldukça paralellikler ile birlikte hastalık ve felaketlerin bir cezalandırma aracı olması inanışı Doğu Akdeniz ve Ortadoğu coğrafyasında ortak inanç bedelleri olarak yayıldı. Bunun bir tesadüf olmadığı, Mısır’da Tel el Amarna’da ele geçen ve ‘Amarna Mektupları’ olarak anılan 4. Amenofis (MÖ 1335-1353) vaktine ilişkin arşiv dokümanlarından bu coğrafyadaki çeşitli kral sarayları içinde tabip, astrolog ve sihir adamı değiş tokuşu yapıldığı bilinmektedir. Yani ‘ceza’ olan hastalıkların tedavisi de tanrısaldı…
Tüm bu örneklerden hareketle, anlatımızın çerçevesini oluşturan coğrafyada ve periyot için denilebilir ki salgınlar da, hastalıklar da, tedaviler de aslında ‘tanrısal’dır. Pagan devir dünyası için özetlemeye çalıştığımız bu inanç ve bakış açısının semavi dinlerde de benzerleriyle karşılaşılması hiç şaşırtan değildir.
Kur’an-ı Kerim’den bir alıntı ile yazımızı bitirelim;
“Andolsun ki sizi biraz dehşet ve açlıkla; mallardan, canlardan ve eserlerden eksiltmekle sınayacağız. Sabredenleri müjdele! Onlar, başlarına bir musibet geldiğinde, ‘Doğrusu biz Allah’a aidiz ve sonunda O’na döneceğiz’ derler” (Bakara 155-156).
* Doç. Dr. / İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Türk-İslam Arkeolojisi Kısmı