Bugün Louvre Müzesi’nde bulunan, 1631’de yapılmış, 148 cmx198 cm ölçülerindeki “Aşdod Vebası” isimli fotoğraf, salgın hastalıkların toplumu nasıl etkilediğini anlatan az yapıtlardan biridir. Yapıtta anlatılan salgın, Eski Ahit’te bahsedilen bir ‘epidemi’ olsa da yapıldığı tarih, bir daha İtalya’daki bir veba salgını devrine denk gelir.
İtalya’da 1630’daki veba salgını, en çok Milano’yu vurur. Bu esnada, “Aşdod Vebası” fotoğrafını yapan Fransız ressam Nicolas Poussin (1594-1665) Roma’dadır ve kamu sıhhati tedbirlerinin alınması yardımıyla veba salgını kente ulaşamaz. Poussin’in resmi, Sicilyalı tüccar Fabrizio Valguarnera’nın siparişi üzerine yaptığı bilinmektedir. Fotoğraftaki kıssayı ressamın mı yoksa müşterisinin mi seçtiğini bilmesek de eser, Poussin’in periyodunda vebanın nasıl algılandığına dair ürkütücü ayrıntılar içerir.
Poussin’in resimlediği Aşdod salgını, Eski Ahit’te Samuel I kitabının beşinci kısmında anlatılır. Veba (pestilence), başrahip Eli vaktinde yapılan savaşta rabbin ahit sandığını (ark of the covenant) çalan Filistinlilerden öç almak için gönderilir. Filistinliler, savaştan daha sonra bu sandığı, kendi rableri Dagon’un Aşdod kentindeki tapınağına getirmişlerdir. Ahit sandığının Aşdod’da kaldığı yedi ay boyunca Aşdodlular ‘urlarla vurulur’. Dagon’un heykeli ise sandığın karşısında kendi kendine yere düşüp kırılır.
HASTALIĞA ‘DOKUNAN’ RESSAM
Poussin, “Aşdod Vebası” fotoğrafında hem Dagon’un heykelinin yıkımını tıpkı vakitte salgını birlikte anlatır. Fotoğrafın sol tarafında Dagon’un tapınağının önünde toplananlar, ahit sandığı yüzünden Dagon’un heykelinin başının ve ellerinin kırıldığını görmektedir. Tapınağın önü sıçanlarla doludur. Ön planda, burnunu örten bir adam, ölen annesinin göğsünden hâlâ süt emmeye çalışan bir bebeği ayırmaya çalışmaktadır. Ölen annenin yanında yatan öbür çocuğu da ölmüştür. Ölülerin kokusundan yahut vebanın hastaların nefesiyle bulaştığı inancı yüzünden burunlarını örten figürler, kompozisyonun bir salgını anlattığını gösteren ayrıntılardır. Art planda cenazeler taşınmaktadır. Birileri dehşet ortasında balkonlarından dışarıyı seyretmekte, bir küme ise art planda kentten kaçmaya çalışmaktadır. Fotoğraftaki figürlerin birbirlerine dokunma pozları dikkat caziptir. Mavi togalı adamın ardındaki biri ona sırtından hafifçeçe dokunmuştur. Başına türban sarılı olan adam, ölen annesinden bebeği uzaklaştırmak için bebeğe dokunmuştur. Sağ tarafta sarı tunikli adam, gerisindeki çocuğa parmaklarının ucuyla dokunmuştur. Tüm bu dokunma hareketleri, her insanın birbirini uyarmaya çalışmasını anlatmak hedefiyle yapılmış olabilir ya da Poussin, bu hareket dizisiyle, hastalığın dokunarak bulaştığını anlatmak istemiş olabilir.
Asensi ve Fierier (2018), Aşdod Vebası anlatısının hıyarcıklı (bubonik) veba olduğunu savunur zira Xenopsylla cheopis pirelerinin ve R. rattus tipi siyah farelerin fosilleşmiş kalıntılarının Nil Vadisi’nde keşfedilmesi, veba taşıyıcısı cinslerin Ortadoğu’ya ulaşma tarihini milattan evvel 1350’ye kadar geriye götürmemizi sağlar.
Bunun yanında, Kutsal Kitap’ta bu salgının anlatımında iki sözcük kullanılmış olması da hastalığın patolojisi hakkında ipucu verir. ‘Techorim’ (tümör) ve ‘ophel’ (çıban) sözcüklerinin kullanılması, Asensi ve Fierier’e (2018) nazaran, Aşdod Vebası’nın bubonik veba olması ihtimalini güçlendirir.
niye FARELER VAR?
Poussin’in fotoğrafında tıp tarihi araştırmacılarının dikkatini en epeyce çeken ayrıntı, farelerdir zira farelerin veba taşıyıcısı oldukları fakat 19. yüzyılın sonunda anlaşılmıştır. 1894’te Üçüncü Bubonik Veba Pandemisi sırasında Alexandre Yersin ve Kitasato Shibasaburo, buna yol açan bakteriyi izole etmeyi başarırlar. Yersin, veba salgınları esnasında beşerlerle bir arada farelerin de hastalandığını fark etmiştir. Bilhassa fazlaca sayıda meyyit farenin bulunduğu yerlerde, kısa bir süre daha sonra veba salgınının baş gösterdiğini gözlemlemiştir. Poussin, ömrü boyunca birkaç kere veba salgınına şahit olduğu için, birebir müşahedesi, bu fotoğrafına aktarmış olabilir.
NOT: Nil Vadisi’nde bulunan fosillerin, vebanın Ortadoğu’ya ulaşma tarihlendirmesini değiştirmesi hakkında:
Asensi, V., & Fierer, J. (2018). Of Rats and Men: Poussin’s Plague at Ashdod. Emerging Infectious Diseases, 24(1), 186-187. https://dx.doi.org/10.3201/eid2401.ac2401.
İtalya’da 1630’daki veba salgını, en çok Milano’yu vurur. Bu esnada, “Aşdod Vebası” fotoğrafını yapan Fransız ressam Nicolas Poussin (1594-1665) Roma’dadır ve kamu sıhhati tedbirlerinin alınması yardımıyla veba salgını kente ulaşamaz. Poussin’in resmi, Sicilyalı tüccar Fabrizio Valguarnera’nın siparişi üzerine yaptığı bilinmektedir. Fotoğraftaki kıssayı ressamın mı yoksa müşterisinin mi seçtiğini bilmesek de eser, Poussin’in periyodunda vebanın nasıl algılandığına dair ürkütücü ayrıntılar içerir.
Poussin’in resimlediği Aşdod salgını, Eski Ahit’te Samuel I kitabının beşinci kısmında anlatılır. Veba (pestilence), başrahip Eli vaktinde yapılan savaşta rabbin ahit sandığını (ark of the covenant) çalan Filistinlilerden öç almak için gönderilir. Filistinliler, savaştan daha sonra bu sandığı, kendi rableri Dagon’un Aşdod kentindeki tapınağına getirmişlerdir. Ahit sandığının Aşdod’da kaldığı yedi ay boyunca Aşdodlular ‘urlarla vurulur’. Dagon’un heykeli ise sandığın karşısında kendi kendine yere düşüp kırılır.
HASTALIĞA ‘DOKUNAN’ RESSAM
Poussin, “Aşdod Vebası” fotoğrafında hem Dagon’un heykelinin yıkımını tıpkı vakitte salgını birlikte anlatır. Fotoğrafın sol tarafında Dagon’un tapınağının önünde toplananlar, ahit sandığı yüzünden Dagon’un heykelinin başının ve ellerinin kırıldığını görmektedir. Tapınağın önü sıçanlarla doludur. Ön planda, burnunu örten bir adam, ölen annesinin göğsünden hâlâ süt emmeye çalışan bir bebeği ayırmaya çalışmaktadır. Ölen annenin yanında yatan öbür çocuğu da ölmüştür. Ölülerin kokusundan yahut vebanın hastaların nefesiyle bulaştığı inancı yüzünden burunlarını örten figürler, kompozisyonun bir salgını anlattığını gösteren ayrıntılardır. Art planda cenazeler taşınmaktadır. Birileri dehşet ortasında balkonlarından dışarıyı seyretmekte, bir küme ise art planda kentten kaçmaya çalışmaktadır. Fotoğraftaki figürlerin birbirlerine dokunma pozları dikkat caziptir. Mavi togalı adamın ardındaki biri ona sırtından hafifçeçe dokunmuştur. Başına türban sarılı olan adam, ölen annesinden bebeği uzaklaştırmak için bebeğe dokunmuştur. Sağ tarafta sarı tunikli adam, gerisindeki çocuğa parmaklarının ucuyla dokunmuştur. Tüm bu dokunma hareketleri, her insanın birbirini uyarmaya çalışmasını anlatmak hedefiyle yapılmış olabilir ya da Poussin, bu hareket dizisiyle, hastalığın dokunarak bulaştığını anlatmak istemiş olabilir.
Asensi ve Fierier (2018), Aşdod Vebası anlatısının hıyarcıklı (bubonik) veba olduğunu savunur zira Xenopsylla cheopis pirelerinin ve R. rattus tipi siyah farelerin fosilleşmiş kalıntılarının Nil Vadisi’nde keşfedilmesi, veba taşıyıcısı cinslerin Ortadoğu’ya ulaşma tarihini milattan evvel 1350’ye kadar geriye götürmemizi sağlar.
Bunun yanında, Kutsal Kitap’ta bu salgının anlatımında iki sözcük kullanılmış olması da hastalığın patolojisi hakkında ipucu verir. ‘Techorim’ (tümör) ve ‘ophel’ (çıban) sözcüklerinin kullanılması, Asensi ve Fierier’e (2018) nazaran, Aşdod Vebası’nın bubonik veba olması ihtimalini güçlendirir.
niye FARELER VAR?
Poussin’in fotoğrafında tıp tarihi araştırmacılarının dikkatini en epeyce çeken ayrıntı, farelerdir zira farelerin veba taşıyıcısı oldukları fakat 19. yüzyılın sonunda anlaşılmıştır. 1894’te Üçüncü Bubonik Veba Pandemisi sırasında Alexandre Yersin ve Kitasato Shibasaburo, buna yol açan bakteriyi izole etmeyi başarırlar. Yersin, veba salgınları esnasında beşerlerle bir arada farelerin de hastalandığını fark etmiştir. Bilhassa fazlaca sayıda meyyit farenin bulunduğu yerlerde, kısa bir süre daha sonra veba salgınının baş gösterdiğini gözlemlemiştir. Poussin, ömrü boyunca birkaç kere veba salgınına şahit olduğu için, birebir müşahedesi, bu fotoğrafına aktarmış olabilir.
NOT: Nil Vadisi’nde bulunan fosillerin, vebanın Ortadoğu’ya ulaşma tarihlendirmesini değiştirmesi hakkında:
Asensi, V., & Fierer, J. (2018). Of Rats and Men: Poussin’s Plague at Ashdod. Emerging Infectious Diseases, 24(1), 186-187. https://dx.doi.org/10.3201/eid2401.ac2401.