Çiler Çilingiroğlu*
Ege halkları 30 Ekim 2020’de dünyada yılın en ölümcül zelzele felaketini yaşadı. Kandilli Rasathanesi’ne bakılırsa, 6.9 şiddetindeki sarsıntı, bizim için bitmek bilmeyen bir 16 saniye boyunca sürdü. İzmir ve Samos’ta yüzden çok insan ne yazık ki hayatını kaybetti. Felaket, 3 bin 550 artçısıyla kendini hatırlatmaya haftalarca devam etti.
hayatın alışılagelmiş ritmini ve sürekliliğini bir anda kesintiye uğratan bir tabiat olayı olarak zelzele, insanın kendini pek küçük, güçsüz ve savunmasız hissettiği anları yaratma kudretine sahip. Yeryüzünün tabanlarından çatırtıyla, uğultuyla, birtakım kimi bir volkan patlamasına eşlik ederek gelen bu hareketin kaynağı olağan olarak eski toplumları da meşgul etmiş. Dünyanın dört bir yanında mitler, söylenceler yahut kutsal metinler zelzeleye ait açıklamalar getirerek onu ömrün ortasında rasyonalize etmeye çalışmış. Tarih öncesi toplumlarda sarsıntıya ait inanışları ne yazık ki bilemiyoruz. Lakin eski yazılı toplumlardan ve yeryüzünün “ilkel” olarak nitelenen klasik topluluklarından edindiğimiz antropolojik bilgiler bize tarih öncesi insanın zelzeleye ait fikirlerinin ne olabileceği istikametinde bir görü sağlıyor.
ÇAĞDAŞ BEŞERE KADAR UZANAN ‘AŞKIN’ HİSLER
Zelzeleye dair mitler ve söylencelerde dünya genelinde kimi ortak temalar bulmak, çağdaş öncesi toplumların kozmik dizaynına ait benzerlikleri göstermesi açısından dikkate bedel. Dahası, bilimsel açıklamasını ne kadar içselleştirmiş olsak da, zelzele üzere yıkıcı bir tabiat olayını içimizde tuhaf bir alçakgönüllülük uyandıran aşkın bir endişeyle anmamak güçtür. Ünlü dinler tarihçisi Mircea Eliade “Kutsal ve Kutsal-Dışı” kitabında, laik, rasyonel ve bilime tabi çağdaş beşerde bile kökleri tarih öncesine uzanan aşkın nitelikli bir hissin varlığını şöyleki vurgular:
“Dinsizliğinin derecesi ne olursa olsun, tabiatın ‘büyüleri’ne hassas olmayan bir çağdaş insan çıkmaz. Yalnızca tabiata atfedilen estetik, sportif yahut hijyenik bedeller değil, beraberinde karmaşık ve tanımlanması güç bir his kelam konusudur; bu histe vakit içinde bozulmuş bir dinî tecrübenin anısı hâlâ sezilmektedir.”
SARI ÖKÜZE MUSALLAT OLAN SİNEK
Eski toplumlara ilişkin biroldukça sarsıntı mitinde dünyanın bir hayvanın üzerinde olduğu ve hayvanın hareketiyle yeryüzünün sallandığı inancı yaygındır. Eski Türk mitolojileri buna bir örnektir. Dünyanın sarı bir öküz üzerinde olduğu inancı, öküzün bir sineği kovmak için yaptığı silkinme hareketiyle açıklanır. Aşık Ruhsatî, bir şiirinde bu inanca atıf yapar:
Yer altında sarı öküz
Yüz on dört bin yaşındadır.
Mevlâm anı güzel yaratmış
Bütün dünya başındadır.
Kendi sarı alnı sakar
Dünü günü Hak’ka bakar
Silkince âlemi yıkar
Bir büğelek (sinek) peşindedir.
Dünyadaki sismik hareketlerin en sık gerçekleştiği Japonya’da sarsıntılarla bağlı özel mitler vardır.16. yüzyıldan itibaren tanınan olan bir inanışa göre, sarsıntıya niye olan şey yerin altında yaşayan dev bir kedi balığıdır. ‘Namazu’ olarak isimlendirilen bu dev kedi balığı kimi vakit kendisini zapt eden ‘Takemikazuçi’ isimli allahın elinden kurtulur. Namazu’nun bu hareketiyle kuvvetli sarsıntılar meydana gelir.
Yeni Zelanda yerli halkları Maoriler, sarsıntıların ‘Ruaumoko’ isimli bir ilah yüzünden olduğuna inanır. Yeryüzü ve gökyüzü rablerinin çocuğu olan Ruaumoko, annesinin rahminde kalmıştır ve kimi vakit hareket eder. Bu hareketler zelzeleleri, volkan patlamalarını ve mevsimleri oluşturur.
Sibirya yerli halklarına nazaran, dünya Tuli isimli bir rabbin sürdüğü bir kızağın üzerindedir. Kızaktaki köpekleri, pireler rahatsız edip de köpekler bu yüzden silkelendiğinde sarsıntılar meydana gelir.
Görüldüğü üzere, dünya üstündeki biroldukca farklı coğrafyada dünyanın yaşayan bir varlık olduğu yahut bir hayvanın üzerinde durduğu fikri yaygındır. Sarsıntıların varlığı insanların ahlakıyla yahut hayat biçimiyle bağdaştırılmaz. Zelzeleler, ilahların bir uyarısı yahut cezalandırma sistemi değildir. Zelzeleler olmaktadır, zira dünya bu türlü yaratılmıştır. İnsanların bu hususta yapabileceği bir şey yoktur. Beşeri hayat, tabiat olaylarıyla birlikte, lakin ondan bağımsız bir patikada devam eder.
DİNİ İDEOLOJİDE ‘KEFARET’ DUYGUSU
Tek ilahlı dinlerde ise farklı bir yorumla karşılaşırız. Tanrısal iradenin bir tecellisi olarak tabiat olayları insanın ahlaki hayatıyla yakın bağ ortasındadır. örneğin, İslam’a bakılırsa, zina artınca zelzele olur. Berbat ahlak artınca sel, tufan, kasırga olur. Musevi, Hıristiyan ve İslam ideolojilerinde bu niçinle sarsıntıyla bağlı olarak “kefaret” vurgusu ağır basar. Doğal felaketler, insanları uyarmak, makûs ahlaki yoldan döndürmek ve cezalandırmak için ilah iradesiyle yeryüzüne gönderilmektedir. Kutsal kitaplarda anlatıldığı üzere, Mısır’a gönderilen veba salgınları yahut “Büyük Tufan” yaradanın düşük insan ahlakı karşısında aldığı uyarıcı tedbirlerdir.
Eski Japon kültüründe sarsıntıları oluşturduğuna inanılan kedi balığı Namazu. 19. yy. ahşap baskı.
Anımsamakta yarar var ki, “cezalandırıcı ilah ve tanrıça” imgeleri Eski Yakın Doğu’nun İslam öncesi inançlarında kökenlerini bulur. Yaradanlara atfedilen cezalandırıcı niteliklerin binseneler boyunca bizim coğrafyamızda sürekliliğini koruduğunu söyleyebiliriz. Sümer, Akkad, Assur ve Babil mitolojilerinde bu temalar ufak değişikliklerle yeniden tekrar işlenir. Nippur’da bulunan M.Ö. 1600’lere ilişkin bir tablet Büyük Tufan öyküsünün en eski anlatımına sahiptir. Bu anlatıda, rabler insan soyunu ortadan kaldırmaya karar verirler ve yedi gün yedi gece sürecek bir tufanı yeryüzüne gönderirler. Büyük Tufan öyküsü binseneler boyunca bir daha ve bir daha kelamlı ve yazılı aktarılarak günümüze kadar gelir. Görüldüğü üzere, tanrısal iradenin tabiat olayları yoluyla insan hayatını etkilemesi yahut bitmiş oldurmesi fikri üniversal değildir. İçinde yaşadığımız coğrafyanın kadim kültürlerinin ahlaki bir öğretisidir.
Türkiye’de, zelzeleleri, Allah’ın yozlaşan ahlaka karşı bir çeşit ihtar ve cezalandırma düzeneği olarak gönderdiğini savunan görüşleri her zelzele daha sonrasında ibretle okuyoruz. “Gâvur İzmir” de bu hususta daima hissesine düşeni almıştır. Tarihi insanın yaptığına bir türlü inanamayan halkların coğrafyasında, tektonik hareketlerle bozulan ahlakın düzeleceğine inanmak daha kolay sanırım. Kadercilikle örtüşen ve –normal olarak- siyaseten daha elverişli olan bu tavrın tasfiyesi için daha kaç bin yıl geçecek? Merak etmeden duramıyor insan.
Arkeolojinin bence en faydalı istikametlerinden birisi, tarihselliğimizin derin şuuruna varmamızı sağlaması. Benimsediğimiz kimliğin, inanışın yahut hayat üslubunun geçmişin belli bir uzamına ve vaktine ilişkin olduğunu göstermesi. Üniversal, tarih üstü zannettiğimiz birtakım his ve fikirlerin aslında binlerce yıl evvel üretilmiş ideolojilerin tortuları olduğunu bize bir ayna tutarak göstermesi. Arkeolojinin sunduğu bu derin tarihi şuuru nasıl, hangi gayeyle kullanacağımız bizim elimizde. kimi vakit ideolojik kopuş için bu biçimdesi bir tarih şuuru gereklidir. Tektonizma üzerinden ahlakçılık yapmaya gerek olmadan, uygun ahlakın mümkün olduğunu artık biliyoruz ne de olsa.
* Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi
Ege halkları 30 Ekim 2020’de dünyada yılın en ölümcül zelzele felaketini yaşadı. Kandilli Rasathanesi’ne bakılırsa, 6.9 şiddetindeki sarsıntı, bizim için bitmek bilmeyen bir 16 saniye boyunca sürdü. İzmir ve Samos’ta yüzden çok insan ne yazık ki hayatını kaybetti. Felaket, 3 bin 550 artçısıyla kendini hatırlatmaya haftalarca devam etti.
hayatın alışılagelmiş ritmini ve sürekliliğini bir anda kesintiye uğratan bir tabiat olayı olarak zelzele, insanın kendini pek küçük, güçsüz ve savunmasız hissettiği anları yaratma kudretine sahip. Yeryüzünün tabanlarından çatırtıyla, uğultuyla, birtakım kimi bir volkan patlamasına eşlik ederek gelen bu hareketin kaynağı olağan olarak eski toplumları da meşgul etmiş. Dünyanın dört bir yanında mitler, söylenceler yahut kutsal metinler zelzeleye ait açıklamalar getirerek onu ömrün ortasında rasyonalize etmeye çalışmış. Tarih öncesi toplumlarda sarsıntıya ait inanışları ne yazık ki bilemiyoruz. Lakin eski yazılı toplumlardan ve yeryüzünün “ilkel” olarak nitelenen klasik topluluklarından edindiğimiz antropolojik bilgiler bize tarih öncesi insanın zelzeleye ait fikirlerinin ne olabileceği istikametinde bir görü sağlıyor.
ÇAĞDAŞ BEŞERE KADAR UZANAN ‘AŞKIN’ HİSLER
Zelzeleye dair mitler ve söylencelerde dünya genelinde kimi ortak temalar bulmak, çağdaş öncesi toplumların kozmik dizaynına ait benzerlikleri göstermesi açısından dikkate bedel. Dahası, bilimsel açıklamasını ne kadar içselleştirmiş olsak da, zelzele üzere yıkıcı bir tabiat olayını içimizde tuhaf bir alçakgönüllülük uyandıran aşkın bir endişeyle anmamak güçtür. Ünlü dinler tarihçisi Mircea Eliade “Kutsal ve Kutsal-Dışı” kitabında, laik, rasyonel ve bilime tabi çağdaş beşerde bile kökleri tarih öncesine uzanan aşkın nitelikli bir hissin varlığını şöyleki vurgular:
“Dinsizliğinin derecesi ne olursa olsun, tabiatın ‘büyüleri’ne hassas olmayan bir çağdaş insan çıkmaz. Yalnızca tabiata atfedilen estetik, sportif yahut hijyenik bedeller değil, beraberinde karmaşık ve tanımlanması güç bir his kelam konusudur; bu histe vakit içinde bozulmuş bir dinî tecrübenin anısı hâlâ sezilmektedir.”
SARI ÖKÜZE MUSALLAT OLAN SİNEK
Eski toplumlara ilişkin biroldukça sarsıntı mitinde dünyanın bir hayvanın üzerinde olduğu ve hayvanın hareketiyle yeryüzünün sallandığı inancı yaygındır. Eski Türk mitolojileri buna bir örnektir. Dünyanın sarı bir öküz üzerinde olduğu inancı, öküzün bir sineği kovmak için yaptığı silkinme hareketiyle açıklanır. Aşık Ruhsatî, bir şiirinde bu inanca atıf yapar:
Yer altında sarı öküz
Yüz on dört bin yaşındadır.
Mevlâm anı güzel yaratmış
Bütün dünya başındadır.
Kendi sarı alnı sakar
Dünü günü Hak’ka bakar
Silkince âlemi yıkar
Bir büğelek (sinek) peşindedir.
Dünyadaki sismik hareketlerin en sık gerçekleştiği Japonya’da sarsıntılarla bağlı özel mitler vardır.16. yüzyıldan itibaren tanınan olan bir inanışa göre, sarsıntıya niye olan şey yerin altında yaşayan dev bir kedi balığıdır. ‘Namazu’ olarak isimlendirilen bu dev kedi balığı kimi vakit kendisini zapt eden ‘Takemikazuçi’ isimli allahın elinden kurtulur. Namazu’nun bu hareketiyle kuvvetli sarsıntılar meydana gelir.
Yeni Zelanda yerli halkları Maoriler, sarsıntıların ‘Ruaumoko’ isimli bir ilah yüzünden olduğuna inanır. Yeryüzü ve gökyüzü rablerinin çocuğu olan Ruaumoko, annesinin rahminde kalmıştır ve kimi vakit hareket eder. Bu hareketler zelzeleleri, volkan patlamalarını ve mevsimleri oluşturur.
Sibirya yerli halklarına nazaran, dünya Tuli isimli bir rabbin sürdüğü bir kızağın üzerindedir. Kızaktaki köpekleri, pireler rahatsız edip de köpekler bu yüzden silkelendiğinde sarsıntılar meydana gelir.
Görüldüğü üzere, dünya üstündeki biroldukca farklı coğrafyada dünyanın yaşayan bir varlık olduğu yahut bir hayvanın üzerinde durduğu fikri yaygındır. Sarsıntıların varlığı insanların ahlakıyla yahut hayat biçimiyle bağdaştırılmaz. Zelzeleler, ilahların bir uyarısı yahut cezalandırma sistemi değildir. Zelzeleler olmaktadır, zira dünya bu türlü yaratılmıştır. İnsanların bu hususta yapabileceği bir şey yoktur. Beşeri hayat, tabiat olaylarıyla birlikte, lakin ondan bağımsız bir patikada devam eder.
DİNİ İDEOLOJİDE ‘KEFARET’ DUYGUSU
Tek ilahlı dinlerde ise farklı bir yorumla karşılaşırız. Tanrısal iradenin bir tecellisi olarak tabiat olayları insanın ahlaki hayatıyla yakın bağ ortasındadır. örneğin, İslam’a bakılırsa, zina artınca zelzele olur. Berbat ahlak artınca sel, tufan, kasırga olur. Musevi, Hıristiyan ve İslam ideolojilerinde bu niçinle sarsıntıyla bağlı olarak “kefaret” vurgusu ağır basar. Doğal felaketler, insanları uyarmak, makûs ahlaki yoldan döndürmek ve cezalandırmak için ilah iradesiyle yeryüzüne gönderilmektedir. Kutsal kitaplarda anlatıldığı üzere, Mısır’a gönderilen veba salgınları yahut “Büyük Tufan” yaradanın düşük insan ahlakı karşısında aldığı uyarıcı tedbirlerdir.
Eski Japon kültüründe sarsıntıları oluşturduğuna inanılan kedi balığı Namazu. 19. yy. ahşap baskı.
Anımsamakta yarar var ki, “cezalandırıcı ilah ve tanrıça” imgeleri Eski Yakın Doğu’nun İslam öncesi inançlarında kökenlerini bulur. Yaradanlara atfedilen cezalandırıcı niteliklerin binseneler boyunca bizim coğrafyamızda sürekliliğini koruduğunu söyleyebiliriz. Sümer, Akkad, Assur ve Babil mitolojilerinde bu temalar ufak değişikliklerle yeniden tekrar işlenir. Nippur’da bulunan M.Ö. 1600’lere ilişkin bir tablet Büyük Tufan öyküsünün en eski anlatımına sahiptir. Bu anlatıda, rabler insan soyunu ortadan kaldırmaya karar verirler ve yedi gün yedi gece sürecek bir tufanı yeryüzüne gönderirler. Büyük Tufan öyküsü binseneler boyunca bir daha ve bir daha kelamlı ve yazılı aktarılarak günümüze kadar gelir. Görüldüğü üzere, tanrısal iradenin tabiat olayları yoluyla insan hayatını etkilemesi yahut bitmiş oldurmesi fikri üniversal değildir. İçinde yaşadığımız coğrafyanın kadim kültürlerinin ahlaki bir öğretisidir.
Türkiye’de, zelzeleleri, Allah’ın yozlaşan ahlaka karşı bir çeşit ihtar ve cezalandırma düzeneği olarak gönderdiğini savunan görüşleri her zelzele daha sonrasında ibretle okuyoruz. “Gâvur İzmir” de bu hususta daima hissesine düşeni almıştır. Tarihi insanın yaptığına bir türlü inanamayan halkların coğrafyasında, tektonik hareketlerle bozulan ahlakın düzeleceğine inanmak daha kolay sanırım. Kadercilikle örtüşen ve –normal olarak- siyaseten daha elverişli olan bu tavrın tasfiyesi için daha kaç bin yıl geçecek? Merak etmeden duramıyor insan.
Arkeolojinin bence en faydalı istikametlerinden birisi, tarihselliğimizin derin şuuruna varmamızı sağlaması. Benimsediğimiz kimliğin, inanışın yahut hayat üslubunun geçmişin belli bir uzamına ve vaktine ilişkin olduğunu göstermesi. Üniversal, tarih üstü zannettiğimiz birtakım his ve fikirlerin aslında binlerce yıl evvel üretilmiş ideolojilerin tortuları olduğunu bize bir ayna tutarak göstermesi. Arkeolojinin sunduğu bu derin tarihi şuuru nasıl, hangi gayeyle kullanacağımız bizim elimizde. kimi vakit ideolojik kopuş için bu biçimdesi bir tarih şuuru gereklidir. Tektonizma üzerinden ahlakçılık yapmaya gerek olmadan, uygun ahlakın mümkün olduğunu artık biliyoruz ne de olsa.
* Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi