birlikte yaşadığımız canlılardan birisi de varlıklarını milyonlarca yıldan beri sürdüren virüsler. Bu virüsler bizden epeyce daha uzun müddettir dünyada yaşıyor ve yaşamaya devam etme konusunda bizden çok daha kararlılar!
Pekala, bugün karşı karşıya kaldığımız virüsler, yaşadığımız dünyada daima var mıydı? Erken insanın göç hareketleri, salgın hastalıkların yayılmasında nasıl bir rol oynadı? Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Antropoloji Kısmı Lideri Prof. Dr. Yılmaz Selim Erdal, erken topluluklarda pandemi izlerini anlattı.
‘İNSAN BEDENİNDE MİKROP HER VAKİT VARDIR’
Okurlarımız için evvela enfeksiyon ve hastalığın ne olduğunu özetlemek gerekirse anlatır mısınız?
Bir canlının dış dünyadan aldığı, yani öbür tıbbın diğer üyelerinden, öbür insan ya da öbür canlı kümelerinden aldığı bakteri, mantar, virüs ve öbür hastalık yapıcıların bedene girerek yayılması ve bedenin buna gösterdiği reaksiyona enfeksiyon diyoruz. İnsan bedeninde mikrop her vakit vardır, hatta bunlardan bir kısmı hayati açıdan da değerlidir. Ancak beden zayıfladığı vakit kendisini gösterir. Yani ateşimiz yükseldiğinde muhtemelen bedenin enfekte olduğunu, savunma sisteminin devreye girdiğini anlarız. Ekseriyetle immün sistem mikrobu tanımadığında ya da mikroplara karşı zayıf olduğunda hastalık yaratır, hastalanırız. Doğal bu süreç tabiplerin bilgisi dahilinde daha uygun tanımlanır.
Hastalık biyolojik bir durum. Lakin hasta olmak insanın hastalığı duyumsamasıyla ilgili. Başka bir deyişle biz hastalık yapıcılarla yüz yüze yaşıyoruz fakat her vakit bunu duyumsayamıyoruz. örneğin dişinizde küçük bir çürük var ise, siz kendinizi hasta hissetmezsiniz. Onu ne vakit duyumsarsanız -diyelim ki çay içerken dişiniz sızlamaya başladı- bu biçimde hasta olduğunuzu hissedersiniz. Yüzlerce çürük yapan bakteri diş dokularının çözülmesini sağlıyor; daha sonrasında siz bunu duyumsayarak diş çürüğünü bir hastalık olarak hissetmiş oluyorsunuz.
Pekala, pandemi ve epidemiyi nasıl ayırt edebiliriz?
Epidemi, enfeksiyonun muhakkak bir bölgedeki toplumları ilgilendiren, o bölgeyle hudutlu, o topluma has hastalıktır. örneğin Akdeniz anemisi, Kuzey Afrika ya da Akdeniz ve etrafındaki Anadolu’nun da içerisinde bulunduğu bölgede görülen endemik bir hastalık. Amerika’da bu hastalık yok. Ancak pandemi, birbirleriyle alakalı biroldukça toplumu, ülkeyi ya da bölgeyi ilgilendiren yaygın bir hastalığı temsil ediyor. Pandeminin tarifinde vakit ve yer değerli iki kavramdır. Öteki bir deyişle birbirleriyle bağlantılı biroldukca toplumda, ülkede ya da bölgede yaygınlaşan hastalıklara pandemi diyoruz.
‘SIRA DIŞI VEFATLAR ANLAMAMIZA KATKI SAĞLIYOR’
Beşerler ve bütün canlılar hastalık yapıcılarla daima yüz yüze. Geçmiş insan topluluklarında pandemi izlerini nasıl görüyoruz?
Tarih öncesi toplumlarda hastalıkların delillerini ve kalıntılarını biz iki yolla nazaranbiliriz: Birinci yol, kemiğe yansımış olanlar. Fakat bir hastalığın kemiğe yansıyabilmesi için kesinlikle o hastalığın bireyle birlikte uzun mühlet kalması, kronik olması ve kemiklerin ona reaksiyon göstermesi gerekiyor. Bu niçinle biz antropologlar, kemikler üzerine yansımış kronik hastalıkları ya da yarı akut dediğimiz yani kişiyi çabucak öldürmeyen fakat şahısla bir arada uzun müddet yaşayan hastalıkları gorebiliyoruz. Örneğin verem, cüzzam, frengi üzere kronik hastalıklar lakin uygun bir vakit geçtikten daha sonra kemiğe iz bırakır ve biz geçmişte bu hastalıkların o topluluklarda var olduğunu anlarız. Buna rağmen günümüzdeki Covid-19 ya da geçmişteki çiçek, kızamık, kabakulak üzere bireyi kısa müddette etkileyen, kişiyi hastalandıran ve hatta öldüren hastalıklar kemiğe yansımadığı için birinci bakışta onları teşhis edemeyiz; varlığı ya da yokluğu hakkında bilgi veremeyiz.
Kemiklerde bir ize rastlamasak da hastalığın ispatlarını bulabileceğimiz ikinci bir yol da arkeolojik verilerdir… Enfeksiyonlara dayalı kitlesel vefatlar olduğu vakit, ölüler başa çıkılamayacak kadar fazla olursa toplumlar, bir biçimde onlardan kurtulmaya çalışır, toplu mezarlar oluştururlar. Bu biroldukca afet için geçerli üzeredir. Şu an Türkiye’de Covid-19’dan ölen insan sayısı devletin ve toplumun başa çıkamayacağı bir seviyede değil. Yani, hastaneler, mezarlık alanları, cenaze süreçleri, araçları şu anda başa çıkmak için kâfi. Lakin 17 Ağustos sarsıntısını düşünürseniz, beşerler kitlesel biçimde öldü. Ve bir süre daha sonra artık Kocaeli’de, ölüleri soğuk hava depolarında koruyamadılar. En sonunda büyük kepçelerle mezarlar açıldı ve o mezarlıklara beşerler, dini kurallara pek de uyulmaksızın, rastgele bir biçimde gömüldü.
İşte günümüzde olduğu üzere geçmişte de bu biçimde… Toplumların baş edemeyeceği kadar ve bilhassa enfeksiyonel hastalıklar niçiniyle vefat gerçekleşirse beşerler tıpkı anda topluca gömülüyor. ötürüsıyla birden çok, olağan dışı ve geleneklere uymayan vefatlar ekseriyetle bizim anlamamıza katkı sağlıyor. Geçmişteki pandemiler bu kitlesel ölümlerle açıklanabiliyor. kimi vakit yerleşimler terk ediliyor, hastalar yerleşimlerden ya da mezarlıklardan tecrit ediliyor. Örneğin evvelden Avrupa’da, Anadolu ve Ortadoğu’da cüzzam bir pandemiye dönüşmüştü. Halk cüzzamlıları iskan alanlarında istemediği için yerleşmelerden attı; hatta ölenleri mezarlıklarına kabul etmedikleri için Avrupa, Anadolu ve öteki bölgelerde cüzzamhaneler, miskinler tekkesi kuruldu, etrafına cüzzam mezarlıkları açıldı. Bu mezarlıklar da değerli bir arkeolojik data.
Ayrılan mezarlıklar, alışılmadık gömüler ve iskeletler üstündeki makroskobik, yani gözle ya da çeşitli görüntüleme halleri ile görülemeyen enfeksiyon izleri günümüzde antik DNA çalışmaları ile tahlil edilebiliyor. Bunu da üçüncü bir yol olarak düşünebiliriz. Birtakım virüslerde RNA tahlili, bakterilerde DNA tahlilleri, şayet korundu ise mutlaka hastalık hakkında bilgi saklayabiliyor.
‘İNSANLAR HAYAT BİÇİMİNİ DEĞİŞTİRDİĞİNDE HASTALIKLAR ARTIYOR’
Erken insanın göç hareketleri salgın hastalıkların yayılmasında nasıl bir rol oynadı?
Bu soruya şöyleki karşılık verebiliriz: Bir insan topluluğu ya da canlı kümesi ömür alanlarını genişlettikçe, öbür toplumlarla ekolojik ortamlarda karşılaştıkça daha evvel hiç bilmediği bakteri, virüs ve zoonotik canlılarla yüz yüze geliyor. Örneğin, bugüne kadar hiç Afrika’ya gitmediyseniz oraya mahsus endemik hastalıklara yakalanmayabilirsiniz. Fakat Afrika’ya tatile giderseniz biroldukca enfeksiyon için aşı olmanız istenecektir. İnsanlık, ömür alanını genişlettikçe öbür canlılarla, insan toplumlarıyla, öbür dünyalarla yüz yüze geldiğinde, onları etkilemeyen çeşitli enfeksiyon yapıcılar öbürleri için tehdit oluşturmaya başlıyor. Bu tehdit de hastalığın yayılmasına niye oluyor. ötürüsıyla insanların ömür biçimini değiştirdiği, ömür alanını genişlettiği ya da öbür yerlere göç ettiği vakit hastalıkların arttığını unutmamamız gerekiyor.
‘AVCI-TOPLAYICI GÖÇER TOPLULUKLARDA ENFEKSİYON ÇOK NADİR’
Anlattıklarınızdan hareketle enfeksiyonların yayılmasında göçer ve yerleşik topluluklar içinde bir karşılaştırma yaparsak neler söylersiniz?
İnsanlık, etaplı olarak yerleşik yaşama geçti. Olasılıkla kimi topluluklar, çeşitli niçinlerle yıl uzunluğu süregelen hareketlilikten, muhakkak bir alanda yıl uzunluğu yaşamaya başladı. Ve bu dönüşüm insan topluluklarında enfeksiyon hastalıklara daha fazla rastlanılmasına niye oldu.
Yıl uzunluğu göç eden avcı-toplayıcı toplulukların hareketli oldukları için öteki kümelerle sık sık karşılaştıkları, temas ettikleri iddia ediliyordu. Ancak genetik çalışmalar hareketli avcı-toplayıcı toplulukların aslında bildiğimizden daha izole olduklarını ortaya koydu. İskeletler üzerinde yapılan tahliller, avcı-toplayıcı göçer topluluklarda enfeksiyonların epeyce az olduğunu gösteriyor. Zira daima hareket halindeler, atıklarını geride bırakıyorlar. Başka insan topluluklarıyla az karşılaşıyor; hayvanlarla beslenme dışı müsabakaları da pek hudutlu. Bu açıdan yerleşiklere nazaran, tabiatın içerisinde, fakat birbirlerinden ve enfeksiyon konakçılarından izole yaşıyorlar.
Lakin ne vakit ki insan yerleşik hayata geçiyor, bu biçimde nüfus artıyor. İnsanların birbirleriyle teması daha sık olmaya başlıyor. Evsel atıklar ortaya çıkıyor. Daima belli bir bölgede kalan evsel atıklar, bakteriler için hayat alanı oluşturuyor. İnsan kendi dışkısıyla yüz yüze kalıyor. Yalnızca evsel atık değil, kendisi de atık oluyor. Ve bu meyyit vücutların kıymetli bir kısmını ömür alanına, kendi yerinin içerisine gömüyor.
Doğal bu insanların hem kendi atıkları birebir vakitte biriktirdikleri besinler öbür canlıları da çekiyor. Köpek, fare, domuz insan hayatına giriyor. Lakin, bir daha de erken insan topluluklarında çabucak hemen pandemi diyebileceğimiz bir hastalık yok. Yani en erken hastalıkların şu an ismini koyamadığımız fakat DNA çalışmalarıyla muhtemelen değerli ipuçları elde edebileceğimiz enfeksiyonlar olduğu ve bunların da kıymetli bir kısmının yerleşik yaşama geçiş ile bağlı olduğunu söyleyebiliriz.
‘VEREM, KEMİKLERDE İZ BIRAKAN BİR HASTALIK’
Pekala, geçmişte bilinen en erken pandemi hangi hastalık? Bunu nasıl anlayabiliriz?
Bilinen tahminen de en erken pandemi, evvel epidemik olarak başlayan ancak ondan sonrasında bütün dünyaya yayılan veremdir. Veremin beşerde birinci sefer Neolitik Dönem’de, keçi ve koyunun evcilleştirilmesi ile başladığı düşünülüyor. Lakin, yapılan incelemeler ve modellemeler, Erken Tunç Çağı’yla başlayan kentleşmenin, veremin yayılmasında hayvan evcilleştirmesinden daha değerli bir tesire sahip olduğunu gösteriyor. Alışılmış evcilleştirme de beşerden hayvana ya da hayvandan beşere verem mikrobunun gelişmesinde ve yayılmasında fazlaca kıymetli bir tesire sahip üzeredir.
Benim yaptığım tahlillere göre verem, kemiklerde iz bırakan ya da her yerleşmede var olan bir hastalık. Gerçek manada pandemiye Orta Çağ’da dönüşse de insan topluluklarını bütünüyle etkilemesi Sanayi Devrimi’yle olmuştur. Sanayi Devrimi’nde bilhassa ağır çalışma şartları, makûs beslenme, uzun çalışma mühleti, kömürün endüstride kullanılmasıyla hava kirliliğinin artması, hastalığın yayılması için kıymetli niçinler oluşturuyordu. Ve milyonlarca insan Sanayi Devrimi’nde, verem niçiniyle öldü. ötürüsıyla veremin birinci sıçrayışını kentleşmeyle birlikte M.Ö. 4000’lerde, ikinci sıçrayışını Roma Dönemi’nin çabucak gerisinden Orta Çağ’da, üçüncü sıçrayışının da Sanayi Devrimi’nde olduğunu söyleyebiliriz.
İnsanlığın tarihi kadar eski olduğu düşünülen bir hastalık da cüzzam. Büyük İskender, Hindistan’a yaptığı seferden daha sonra Roma İmparatorluğu’nun bulunduğu bölgeye birinci kere cüzzamı taşıdı. Cüzzamın Uzak Doğu ve Güneydoğu Asya’da varlığına ait kıymetli ispatlar var. Hastalık bu bölgelerde epidemik biçimde. Birinci gelen hastalık batıda pek yayılmıyor. Lakin ne vakit ki İpek Yolu kıymetli bir ticaret yolu olmaya başlıyor, cüzzam hem Anadolu tıpkı vakitte Avrupa’ya süratle yayılıyor. 8. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar milyonlarca insanın ölmesine niye oluyor. Hastalığın iskelette bıraktığı izler, yaraları epeyce korkutucu gösteriyor. Parmaklar düşüyor, burun eriyor, damak deliniyor, aslana benzeyen bir yüz, pençeye benzeyen eller ortaya çıkıyor.
Bu hastalığa sahip olan bireylerin elbiselerinin üzerine cüzzamlı manasına gelen “Lepra” sözünün baş harfi olan “L” yazılarak toplum tarafınca damgalanıyor. Kilisede son yemek ve bir duayla eline bir sopa, bir çıngırak ve bir tas verip uğurlanarak, kent dışına itiliyor. ötürüsıyla toplumdan dışlanmanın acısı, hastalıktan daha ağır. Bu manada da hayli toplumsal manası olan, erken pandemilerden birisi. Anadolu, bilhassa İstanbul, cüzzamın yayılmasında, pandemide kıymetli bir merkez rolü üstleniyor.
‘KARA MEVT TAHMİNEN DE EN DEĞERLİ PANDEMİ’
Veba da insanın yakın tarihinde derin izler bırakan bir hastalık. Yazılı metinler veba salgınının tarihini ne kadar eskiye gdolayıyor?
Yazılı metinlere nazaran en eski veba salgınının Hititlerde olduğunu biliyoruz. Daha evvelki Sümer yazıtlarında da makul hastalıklardan insanların öldüğü ve yok olduğu biliniyor. Bu enfeksiyonun, Anadolu’da insan topluluklarını kitleler halinde yok ettiği ve hatta Hitit metinlerinde, savaşlardan daha hayli insanı salgında kaybettikleri için acı çektiklerini, Hitit hükümdarlarının da bu niçinle öldüğünü anlatıyorlar. Hitit iskeletleri hakkındaki sonlu bilgimizle, bu hastalığın veba olabileceğini, fakat çabucak hemen kanıtlanamadığını söyleyebiliriz.
Hititlerdeki veba salgınından daha sonra Anadolu’yu kasıp kavuran Justinian Veba salgını ise en erken kanıtlardır. 541-543’te birinci sefer görülen Justinian Vebası, 8. yy’a kadar Anadolu’da aralıklarla devam ediyor. Lakin Kara Vefat, yani Kara Veba salgını, Avrupa, Batı Asya ve Kuzey Afrika’yı saran, tahminen de en değerli pandemidir. Ve bunun Batı Avrasya’ya yayılmasının 1346-1353 içinde olduğunu biliyoruz. Bu salgın da neredeyse 18. yüzyıla kadar Anadolu’da belli bölgelerde adım adım devam edip süregeliyor.
Verem, cüzzam, frengi, veba salgınları… Bunlar, Anadolu’nun ortasında bulunduğu coğrafya ve dünyanın başka bölgeleri için ne birinci ne de son. Dünya şu anda yeni tip korona virüsüyle karşı karşıya. Sizce geçmişin izlerinin bugüne söyleyeceği neler var?
Tek ilahlı dinler, Adem’i/insanı tanımlarken ilahın siluetinden yaratılmış bir varlık; eşref-i mahlukat (bütün yaratıkların en şereflisi) formunda addeder. ötürüsıyla her şey insanın ne kadar kuvvetli, ne kadar eksiksiz yaratılmış ve ne kadar değerli bir varlık olduğu üzerinden kurgulanır. Egosantrik fikir şekli ve bunun oluşturduğu homosantrik bir dünya görüşü ile her şey onun için yaratılmıştır. Tabi bu biçimde bir algılama biçimi bu çeşit hastalıklarla karşı karşıya geldiğimizde istikrarımızı bozuyor, biraz şaşırtıyor bizleri. Lakin ben derslerimde de öğrencilerime daima şunu söylerim: “İnsan olarak kendinizi bu kadar harika yaratılmış, kuvvetli hissetmeyin. Bir mikrop, sizi alıp gdolayır”.
Bugüne kadar enfeksiyonel hastalıklar, tarih kitaplarının kirli sayfalarında, arkeolojinin katmanları içinde kaybolup gitmiş bir masal üzere düşünülürken, malumun ilanı gerçekleşti, birden bu hastalıkla yüz yüze kaldık. Pekala, bu hastalıkla baş edebilecek miyiz? Büyük olasılıkla baş edeceğiz. Tahminen tedavi yolu bulunacak, en azından insanların bir kısmı adapte olacak. Fakat bir kısmının hayatlarına da mal olacak…
Yani kıssadan pay şu: İnsanın etrafı ile evrimsel bağlantısı değiştikçe yeni hastalıkların, ortaya çıkacağını bilmemiz gerekiyor. Bu çerçevede Covid-19, bir birinci değil, son da olmayacaktır. Lakin Covid-19 pandemisinin bize öğrettiği; özgür piyasa iktisadı ve kapitalizmin, virüs karşısında diz çöküşüdür. Sosyoekonomik eşitsizliklerin hastalığa yakalanma riskindeki değerinin yansıtıcısı, en alttakilerin kaldıkları çaresizliklerin dışavurumudur, maskenin düşüşüdür. Sıcak para ile dönen nizamın üretim ve paylaşım açısından bir daha düzenlenmesi gerekliliğidir. Bu çeşit durumlarda vücudumuzun nasıl reaksiyon göstereceğinden çok, nasıl bir strateji geliştireceğimiz daha değerli üzere görünüyor…
Pekala, bugün karşı karşıya kaldığımız virüsler, yaşadığımız dünyada daima var mıydı? Erken insanın göç hareketleri, salgın hastalıkların yayılmasında nasıl bir rol oynadı? Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Antropoloji Kısmı Lideri Prof. Dr. Yılmaz Selim Erdal, erken topluluklarda pandemi izlerini anlattı.
‘İNSAN BEDENİNDE MİKROP HER VAKİT VARDIR’
Okurlarımız için evvela enfeksiyon ve hastalığın ne olduğunu özetlemek gerekirse anlatır mısınız?
Bir canlının dış dünyadan aldığı, yani öbür tıbbın diğer üyelerinden, öbür insan ya da öbür canlı kümelerinden aldığı bakteri, mantar, virüs ve öbür hastalık yapıcıların bedene girerek yayılması ve bedenin buna gösterdiği reaksiyona enfeksiyon diyoruz. İnsan bedeninde mikrop her vakit vardır, hatta bunlardan bir kısmı hayati açıdan da değerlidir. Ancak beden zayıfladığı vakit kendisini gösterir. Yani ateşimiz yükseldiğinde muhtemelen bedenin enfekte olduğunu, savunma sisteminin devreye girdiğini anlarız. Ekseriyetle immün sistem mikrobu tanımadığında ya da mikroplara karşı zayıf olduğunda hastalık yaratır, hastalanırız. Doğal bu süreç tabiplerin bilgisi dahilinde daha uygun tanımlanır.
Hastalık biyolojik bir durum. Lakin hasta olmak insanın hastalığı duyumsamasıyla ilgili. Başka bir deyişle biz hastalık yapıcılarla yüz yüze yaşıyoruz fakat her vakit bunu duyumsayamıyoruz. örneğin dişinizde küçük bir çürük var ise, siz kendinizi hasta hissetmezsiniz. Onu ne vakit duyumsarsanız -diyelim ki çay içerken dişiniz sızlamaya başladı- bu biçimde hasta olduğunuzu hissedersiniz. Yüzlerce çürük yapan bakteri diş dokularının çözülmesini sağlıyor; daha sonrasında siz bunu duyumsayarak diş çürüğünü bir hastalık olarak hissetmiş oluyorsunuz.
Pekala, pandemi ve epidemiyi nasıl ayırt edebiliriz?
Epidemi, enfeksiyonun muhakkak bir bölgedeki toplumları ilgilendiren, o bölgeyle hudutlu, o topluma has hastalıktır. örneğin Akdeniz anemisi, Kuzey Afrika ya da Akdeniz ve etrafındaki Anadolu’nun da içerisinde bulunduğu bölgede görülen endemik bir hastalık. Amerika’da bu hastalık yok. Ancak pandemi, birbirleriyle alakalı biroldukça toplumu, ülkeyi ya da bölgeyi ilgilendiren yaygın bir hastalığı temsil ediyor. Pandeminin tarifinde vakit ve yer değerli iki kavramdır. Öteki bir deyişle birbirleriyle bağlantılı biroldukca toplumda, ülkede ya da bölgede yaygınlaşan hastalıklara pandemi diyoruz.
‘SIRA DIŞI VEFATLAR ANLAMAMIZA KATKI SAĞLIYOR’
Beşerler ve bütün canlılar hastalık yapıcılarla daima yüz yüze. Geçmiş insan topluluklarında pandemi izlerini nasıl görüyoruz?
Tarih öncesi toplumlarda hastalıkların delillerini ve kalıntılarını biz iki yolla nazaranbiliriz: Birinci yol, kemiğe yansımış olanlar. Fakat bir hastalığın kemiğe yansıyabilmesi için kesinlikle o hastalığın bireyle birlikte uzun mühlet kalması, kronik olması ve kemiklerin ona reaksiyon göstermesi gerekiyor. Bu niçinle biz antropologlar, kemikler üzerine yansımış kronik hastalıkları ya da yarı akut dediğimiz yani kişiyi çabucak öldürmeyen fakat şahısla bir arada uzun müddet yaşayan hastalıkları gorebiliyoruz. Örneğin verem, cüzzam, frengi üzere kronik hastalıklar lakin uygun bir vakit geçtikten daha sonra kemiğe iz bırakır ve biz geçmişte bu hastalıkların o topluluklarda var olduğunu anlarız. Buna rağmen günümüzdeki Covid-19 ya da geçmişteki çiçek, kızamık, kabakulak üzere bireyi kısa müddette etkileyen, kişiyi hastalandıran ve hatta öldüren hastalıklar kemiğe yansımadığı için birinci bakışta onları teşhis edemeyiz; varlığı ya da yokluğu hakkında bilgi veremeyiz.
Kemiklerde bir ize rastlamasak da hastalığın ispatlarını bulabileceğimiz ikinci bir yol da arkeolojik verilerdir… Enfeksiyonlara dayalı kitlesel vefatlar olduğu vakit, ölüler başa çıkılamayacak kadar fazla olursa toplumlar, bir biçimde onlardan kurtulmaya çalışır, toplu mezarlar oluştururlar. Bu biroldukca afet için geçerli üzeredir. Şu an Türkiye’de Covid-19’dan ölen insan sayısı devletin ve toplumun başa çıkamayacağı bir seviyede değil. Yani, hastaneler, mezarlık alanları, cenaze süreçleri, araçları şu anda başa çıkmak için kâfi. Lakin 17 Ağustos sarsıntısını düşünürseniz, beşerler kitlesel biçimde öldü. Ve bir süre daha sonra artık Kocaeli’de, ölüleri soğuk hava depolarında koruyamadılar. En sonunda büyük kepçelerle mezarlar açıldı ve o mezarlıklara beşerler, dini kurallara pek de uyulmaksızın, rastgele bir biçimde gömüldü.
İşte günümüzde olduğu üzere geçmişte de bu biçimde… Toplumların baş edemeyeceği kadar ve bilhassa enfeksiyonel hastalıklar niçiniyle vefat gerçekleşirse beşerler tıpkı anda topluca gömülüyor. ötürüsıyla birden çok, olağan dışı ve geleneklere uymayan vefatlar ekseriyetle bizim anlamamıza katkı sağlıyor. Geçmişteki pandemiler bu kitlesel ölümlerle açıklanabiliyor. kimi vakit yerleşimler terk ediliyor, hastalar yerleşimlerden ya da mezarlıklardan tecrit ediliyor. Örneğin evvelden Avrupa’da, Anadolu ve Ortadoğu’da cüzzam bir pandemiye dönüşmüştü. Halk cüzzamlıları iskan alanlarında istemediği için yerleşmelerden attı; hatta ölenleri mezarlıklarına kabul etmedikleri için Avrupa, Anadolu ve öteki bölgelerde cüzzamhaneler, miskinler tekkesi kuruldu, etrafına cüzzam mezarlıkları açıldı. Bu mezarlıklar da değerli bir arkeolojik data.
Ayrılan mezarlıklar, alışılmadık gömüler ve iskeletler üstündeki makroskobik, yani gözle ya da çeşitli görüntüleme halleri ile görülemeyen enfeksiyon izleri günümüzde antik DNA çalışmaları ile tahlil edilebiliyor. Bunu da üçüncü bir yol olarak düşünebiliriz. Birtakım virüslerde RNA tahlili, bakterilerde DNA tahlilleri, şayet korundu ise mutlaka hastalık hakkında bilgi saklayabiliyor.
‘İNSANLAR HAYAT BİÇİMİNİ DEĞİŞTİRDİĞİNDE HASTALIKLAR ARTIYOR’
Erken insanın göç hareketleri salgın hastalıkların yayılmasında nasıl bir rol oynadı?
Bu soruya şöyleki karşılık verebiliriz: Bir insan topluluğu ya da canlı kümesi ömür alanlarını genişlettikçe, öbür toplumlarla ekolojik ortamlarda karşılaştıkça daha evvel hiç bilmediği bakteri, virüs ve zoonotik canlılarla yüz yüze geliyor. Örneğin, bugüne kadar hiç Afrika’ya gitmediyseniz oraya mahsus endemik hastalıklara yakalanmayabilirsiniz. Fakat Afrika’ya tatile giderseniz biroldukca enfeksiyon için aşı olmanız istenecektir. İnsanlık, ömür alanını genişlettikçe öbür canlılarla, insan toplumlarıyla, öbür dünyalarla yüz yüze geldiğinde, onları etkilemeyen çeşitli enfeksiyon yapıcılar öbürleri için tehdit oluşturmaya başlıyor. Bu tehdit de hastalığın yayılmasına niye oluyor. ötürüsıyla insanların ömür biçimini değiştirdiği, ömür alanını genişlettiği ya da öbür yerlere göç ettiği vakit hastalıkların arttığını unutmamamız gerekiyor.
‘AVCI-TOPLAYICI GÖÇER TOPLULUKLARDA ENFEKSİYON ÇOK NADİR’
Anlattıklarınızdan hareketle enfeksiyonların yayılmasında göçer ve yerleşik topluluklar içinde bir karşılaştırma yaparsak neler söylersiniz?
İnsanlık, etaplı olarak yerleşik yaşama geçti. Olasılıkla kimi topluluklar, çeşitli niçinlerle yıl uzunluğu süregelen hareketlilikten, muhakkak bir alanda yıl uzunluğu yaşamaya başladı. Ve bu dönüşüm insan topluluklarında enfeksiyon hastalıklara daha fazla rastlanılmasına niye oldu.
Yıl uzunluğu göç eden avcı-toplayıcı toplulukların hareketli oldukları için öteki kümelerle sık sık karşılaştıkları, temas ettikleri iddia ediliyordu. Ancak genetik çalışmalar hareketli avcı-toplayıcı toplulukların aslında bildiğimizden daha izole olduklarını ortaya koydu. İskeletler üzerinde yapılan tahliller, avcı-toplayıcı göçer topluluklarda enfeksiyonların epeyce az olduğunu gösteriyor. Zira daima hareket halindeler, atıklarını geride bırakıyorlar. Başka insan topluluklarıyla az karşılaşıyor; hayvanlarla beslenme dışı müsabakaları da pek hudutlu. Bu açıdan yerleşiklere nazaran, tabiatın içerisinde, fakat birbirlerinden ve enfeksiyon konakçılarından izole yaşıyorlar.
Lakin ne vakit ki insan yerleşik hayata geçiyor, bu biçimde nüfus artıyor. İnsanların birbirleriyle teması daha sık olmaya başlıyor. Evsel atıklar ortaya çıkıyor. Daima belli bir bölgede kalan evsel atıklar, bakteriler için hayat alanı oluşturuyor. İnsan kendi dışkısıyla yüz yüze kalıyor. Yalnızca evsel atık değil, kendisi de atık oluyor. Ve bu meyyit vücutların kıymetli bir kısmını ömür alanına, kendi yerinin içerisine gömüyor.
Doğal bu insanların hem kendi atıkları birebir vakitte biriktirdikleri besinler öbür canlıları da çekiyor. Köpek, fare, domuz insan hayatına giriyor. Lakin, bir daha de erken insan topluluklarında çabucak hemen pandemi diyebileceğimiz bir hastalık yok. Yani en erken hastalıkların şu an ismini koyamadığımız fakat DNA çalışmalarıyla muhtemelen değerli ipuçları elde edebileceğimiz enfeksiyonlar olduğu ve bunların da kıymetli bir kısmının yerleşik yaşama geçiş ile bağlı olduğunu söyleyebiliriz.
‘VEREM, KEMİKLERDE İZ BIRAKAN BİR HASTALIK’
Pekala, geçmişte bilinen en erken pandemi hangi hastalık? Bunu nasıl anlayabiliriz?
Bilinen tahminen de en erken pandemi, evvel epidemik olarak başlayan ancak ondan sonrasında bütün dünyaya yayılan veremdir. Veremin beşerde birinci sefer Neolitik Dönem’de, keçi ve koyunun evcilleştirilmesi ile başladığı düşünülüyor. Lakin, yapılan incelemeler ve modellemeler, Erken Tunç Çağı’yla başlayan kentleşmenin, veremin yayılmasında hayvan evcilleştirmesinden daha değerli bir tesire sahip olduğunu gösteriyor. Alışılmış evcilleştirme de beşerden hayvana ya da hayvandan beşere verem mikrobunun gelişmesinde ve yayılmasında fazlaca kıymetli bir tesire sahip üzeredir.
Benim yaptığım tahlillere göre verem, kemiklerde iz bırakan ya da her yerleşmede var olan bir hastalık. Gerçek manada pandemiye Orta Çağ’da dönüşse de insan topluluklarını bütünüyle etkilemesi Sanayi Devrimi’yle olmuştur. Sanayi Devrimi’nde bilhassa ağır çalışma şartları, makûs beslenme, uzun çalışma mühleti, kömürün endüstride kullanılmasıyla hava kirliliğinin artması, hastalığın yayılması için kıymetli niçinler oluşturuyordu. Ve milyonlarca insan Sanayi Devrimi’nde, verem niçiniyle öldü. ötürüsıyla veremin birinci sıçrayışını kentleşmeyle birlikte M.Ö. 4000’lerde, ikinci sıçrayışını Roma Dönemi’nin çabucak gerisinden Orta Çağ’da, üçüncü sıçrayışının da Sanayi Devrimi’nde olduğunu söyleyebiliriz.
İnsanlığın tarihi kadar eski olduğu düşünülen bir hastalık da cüzzam. Büyük İskender, Hindistan’a yaptığı seferden daha sonra Roma İmparatorluğu’nun bulunduğu bölgeye birinci kere cüzzamı taşıdı. Cüzzamın Uzak Doğu ve Güneydoğu Asya’da varlığına ait kıymetli ispatlar var. Hastalık bu bölgelerde epidemik biçimde. Birinci gelen hastalık batıda pek yayılmıyor. Lakin ne vakit ki İpek Yolu kıymetli bir ticaret yolu olmaya başlıyor, cüzzam hem Anadolu tıpkı vakitte Avrupa’ya süratle yayılıyor. 8. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar milyonlarca insanın ölmesine niye oluyor. Hastalığın iskelette bıraktığı izler, yaraları epeyce korkutucu gösteriyor. Parmaklar düşüyor, burun eriyor, damak deliniyor, aslana benzeyen bir yüz, pençeye benzeyen eller ortaya çıkıyor.
Bu hastalığa sahip olan bireylerin elbiselerinin üzerine cüzzamlı manasına gelen “Lepra” sözünün baş harfi olan “L” yazılarak toplum tarafınca damgalanıyor. Kilisede son yemek ve bir duayla eline bir sopa, bir çıngırak ve bir tas verip uğurlanarak, kent dışına itiliyor. ötürüsıyla toplumdan dışlanmanın acısı, hastalıktan daha ağır. Bu manada da hayli toplumsal manası olan, erken pandemilerden birisi. Anadolu, bilhassa İstanbul, cüzzamın yayılmasında, pandemide kıymetli bir merkez rolü üstleniyor.
‘KARA MEVT TAHMİNEN DE EN DEĞERLİ PANDEMİ’
Veba da insanın yakın tarihinde derin izler bırakan bir hastalık. Yazılı metinler veba salgınının tarihini ne kadar eskiye gdolayıyor?
Yazılı metinlere nazaran en eski veba salgınının Hititlerde olduğunu biliyoruz. Daha evvelki Sümer yazıtlarında da makul hastalıklardan insanların öldüğü ve yok olduğu biliniyor. Bu enfeksiyonun, Anadolu’da insan topluluklarını kitleler halinde yok ettiği ve hatta Hitit metinlerinde, savaşlardan daha hayli insanı salgında kaybettikleri için acı çektiklerini, Hitit hükümdarlarının da bu niçinle öldüğünü anlatıyorlar. Hitit iskeletleri hakkındaki sonlu bilgimizle, bu hastalığın veba olabileceğini, fakat çabucak hemen kanıtlanamadığını söyleyebiliriz.
Hititlerdeki veba salgınından daha sonra Anadolu’yu kasıp kavuran Justinian Veba salgını ise en erken kanıtlardır. 541-543’te birinci sefer görülen Justinian Vebası, 8. yy’a kadar Anadolu’da aralıklarla devam ediyor. Lakin Kara Vefat, yani Kara Veba salgını, Avrupa, Batı Asya ve Kuzey Afrika’yı saran, tahminen de en değerli pandemidir. Ve bunun Batı Avrasya’ya yayılmasının 1346-1353 içinde olduğunu biliyoruz. Bu salgın da neredeyse 18. yüzyıla kadar Anadolu’da belli bölgelerde adım adım devam edip süregeliyor.
Verem, cüzzam, frengi, veba salgınları… Bunlar, Anadolu’nun ortasında bulunduğu coğrafya ve dünyanın başka bölgeleri için ne birinci ne de son. Dünya şu anda yeni tip korona virüsüyle karşı karşıya. Sizce geçmişin izlerinin bugüne söyleyeceği neler var?
Tek ilahlı dinler, Adem’i/insanı tanımlarken ilahın siluetinden yaratılmış bir varlık; eşref-i mahlukat (bütün yaratıkların en şereflisi) formunda addeder. ötürüsıyla her şey insanın ne kadar kuvvetli, ne kadar eksiksiz yaratılmış ve ne kadar değerli bir varlık olduğu üzerinden kurgulanır. Egosantrik fikir şekli ve bunun oluşturduğu homosantrik bir dünya görüşü ile her şey onun için yaratılmıştır. Tabi bu biçimde bir algılama biçimi bu çeşit hastalıklarla karşı karşıya geldiğimizde istikrarımızı bozuyor, biraz şaşırtıyor bizleri. Lakin ben derslerimde de öğrencilerime daima şunu söylerim: “İnsan olarak kendinizi bu kadar harika yaratılmış, kuvvetli hissetmeyin. Bir mikrop, sizi alıp gdolayır”.
Bugüne kadar enfeksiyonel hastalıklar, tarih kitaplarının kirli sayfalarında, arkeolojinin katmanları içinde kaybolup gitmiş bir masal üzere düşünülürken, malumun ilanı gerçekleşti, birden bu hastalıkla yüz yüze kaldık. Pekala, bu hastalıkla baş edebilecek miyiz? Büyük olasılıkla baş edeceğiz. Tahminen tedavi yolu bulunacak, en azından insanların bir kısmı adapte olacak. Fakat bir kısmının hayatlarına da mal olacak…
Yani kıssadan pay şu: İnsanın etrafı ile evrimsel bağlantısı değiştikçe yeni hastalıkların, ortaya çıkacağını bilmemiz gerekiyor. Bu çerçevede Covid-19, bir birinci değil, son da olmayacaktır. Lakin Covid-19 pandemisinin bize öğrettiği; özgür piyasa iktisadı ve kapitalizmin, virüs karşısında diz çöküşüdür. Sosyoekonomik eşitsizliklerin hastalığa yakalanma riskindeki değerinin yansıtıcısı, en alttakilerin kaldıkları çaresizliklerin dışavurumudur, maskenin düşüşüdür. Sıcak para ile dönen nizamın üretim ve paylaşım açısından bir daha düzenlenmesi gerekliliğidir. Bu çeşit durumlarda vücudumuzun nasıl reaksiyon göstereceğinden çok, nasıl bir strateji geliştireceğimiz daha değerli üzere görünüyor…