Doç. Dr. Elçin Doğan Gürbüzer
İnsan, kainatın varoluşuna paralel olarak kendi var oluş sürecinin en erken periyodundan bu yana birtakım hisler geliştirdi. Bu hislerin, hayatını hatta yaşadığı toplumu şekillendirdiğine şahit oldu. Bunun üzerine söylenceler üretti, görünmezi görünür kılmaya çalıştı. bu biçimdelikle inanç sisteminin en temel kavramı olan mitler oluştu. Pagan inanışındaki rabler dünyası, antik devirdeki toplum yaşantısının bir aynası oldu adeta. Rabler beşerler üzere yer, içer, uyur, onlar üzere ürer, çoğalır, sevinir, üzülürdü. Onlar üzere istekleri vardı, onlar üzere nefretleri vardı. Zira tüm antropomorfik dinlerde olduğu üzere Hellen dininde de rabler dünyası, insanın kendi yaşantısını, kutsallar katında yasallaştırması manasına geliyordu. Kelam konusu inanç sisteminde, insanın kendi etrafındaki en temel olgular, doğal oluşumlar nasıl tanrılarda beden bulduysa, onun yaşadığı en kıymetli hisler da tanrılarda cisimleşti.
İşte bu hislerin içinde tahminen de en kıymetlisi aşktır. Zira aşk, kültürlenme süreci ile bir arada, tabiatın, üremenin temelini oluşturan ve hem de hoşluk kavramına olan hayranlığı lisana getirendir. Hellen rabler dünyasında da aşk ve hoşluğun birebir tanrıçada birleşmesi tesadüf değildir. Çıplaklık tanrısal varlıkların içinde yalnızca ona layık görülmüş, sanatta yalnızca onun bedenine yakıştırılmıştır. Bu tanrıça, aşkın, hoşluğun ve çıplaklığın kutsalla birleştiği ve karakterinde, betimlerinde temsil ettiği his, aşkta olduğu üzere zıtlıkları barındıran Afrodit’tir (Aphrodite).
“Su üzere güzel” deyişi adeta hoşluk tanrıçasının doğuş mitosunu işaret ederek tanrıçanın suyla birleşen hoşluğuna atıfta bulunur. ‘Aphros’tan gelir ismi, Hesiodos’un anlatımıyla. Uranos’un, oğlu Kronos tarafınca bir orakla kesilen cinsel organından denize düşen spermlerinden oluşmuş, denizin köpüren dalgalarının ortasından doğmuştur. Ve bu doğuş anı antik devir fotoğraflarından, Rönesans sanatkarlarının tablolarına uzanan sayısız yapıta husus olur, bu imge yüzseneler boyunca sanatkarların esin kaynağını oluşturur. (Resim.1)
“Ak çeliğin kestiği hayalara gelince,
Dalgalı denize atar atmaz onları
Gittiler engine yanlışsız uzun vakit.
Ak köpükler çıkıyordu tanrısal uzuvdan:
Bir kız türeyiverdi bu ak köpükten.
Evvel kutsal Kythera’ya uğradı bu kız,
Oradan da denizle çevrili Kıbrıs’a gitti.
Orada karaya çıktı hoşlar hoşu tanrıça,
Yürüdükçe yeşil çimenler fışkırıyordu
Narin ayaklarının bastığı yerden.
Aphrodite dediler ona ilahlar ve beşerler
Bir köpükten doğduğu için,
…..
Beşerler içinde da ölümsüzler içinde da;
Ona düştü kız cilveleri, gülüşmeleri, oynaşmaları,
Sevmenin, sevişmenin tadı, büyüsü…”
Hesiodos, “Theogonia”.
Hesiodos’un aktardığı doğum öyküsünde her şeydilk evvel birincil nesil rableri içindeki bir iktidar savaşının kararınu izlemekteyiz. Uranos’un kesilen hayalarında kaybedilen bir iktidar kelam konusudur. Bu iktidar objesinden türemiş bir aşk tanrıçası ise cihanın aşk algoritmasını belirleyen güç haline gelir. Tanrıçada beden bulmuş, tanrısal güç aracılığıyla ölümlülerin aşk münasebetlerini denetler.
KIBRIS’IN TANRIÇASI
Ozanın Afrodit’e atfettiği olağanüstü hoşluk onunla bütünleşmiş ve yüzseneler boyunca bu türlü anılmıştır. halbuki onun çağdaşı ozan Homeros’a göre Afrodit, Dione ve Zeus’un kızıdır. Lakin tanrıçanın sudan doğuş mitosu, kendisine daha fazlaca yakıştırılmış üzere görünmektedir. Bunu sanat yapıtlarındaki yansımalarda görmekteyiz. (Resim 2) Midye kabuğu ortasında evvel Kythera Adası’na uğrayıp birinci karaya ayak bastığı yerin Kıbrıs Adası olması sebebiyle Kıbrıslı tanrıça olarak da geçer ismi. Gerçekten Kıbrıs’ın baş tanrıçası olarak Afrodit’in adada pek hürmet gördüğü, tapımı ve tapınakları varlıklı sunularıyla arkeoloji dünyasına kıymetli datalar sunduğu ortadadır.
Fotoğraf 2: Afrodit’in doğuşu, Attika kırmızı figür pelike.
Afrodit, Olympos ilahları içinde baş ilah Zeus da dahil olmak üzere tesir alanı en kuvvetli olan tanrıçadır. Ona adanan ilahi ezgilerde tanrıçanın aşk işlerinde ne kadar kuvvetli olduğu ve ne Olymposluların ne de insanların Afrodit’in oklarından kurtulamayacağı söylenir. Hakikaten de insan ne kadar aşka esirse Olymposlular da o kadar Afrodit’in etkisindedirler. Tanrıça bu tesir ile antik dünyanın yazgısını değiştirecek kıtalar ortası savaşın bile başlangıç sebebini oluşturur. Olymposlu tanrıçalar içindeki hoşluk müsabakasında hakem olan Paris, Argos Kralllığı’nı, büyük bilgeliği ve zekayı elinin karşıtıyla iterek Afrodit’in vaat ettiği aşkı tercih eder. (Resim 3)
Fotoğraf 3: Peter Paul Rubens,“Paris’in yargısı”, 1636.
Tanrıçanın doğduğu andan itibaren yanında olan, ona aşk ve şehvet işlerinde yardımcı Eros ve Himeros, Afrodit’in en yakın eşlikçileri ve sanat betimlerinde sağ ve sol omzunda gösterilen yardımcılarıdır. Eros, sevgi ve aşkı temsil eder. Bu niçinle tanrıçanın kalbinin olduğu sol yanında gösterilir. Himeros ise istek, şehvet ve istektir. Tanrıçanın sağ omzundadır. Ölümlü ya da ölümsüz tüm varlıkların aşkın şehvetine ve erotizmin büyüsüne kapılmalarını sağlamada Afrodit’in sağ koludur. (Resim 4).
Fotoğraf 4: Afrodit, Eros, Himeros.
Ayrıyeten tanrıçanın hizmetinde bulunan, ona hoş kokulu elbiseler sunan, yıkanmasına, süslenmesine ve giyinmesine yardımcı olan üç güzeller(Kharitler) tanrıçanın çekiciliğine yardım ederler. Üç hoşlar, güneş rabbi Helios ve Eurynome’den doğma, parlaklık, çiçekleri açtıran ve yüzleri güldüren kızlar olarak temsil edilirler. (Resim 5)
Fotoğraf 5: Üç hoşlar mozaiği, Narlıkuyu Mozaik Müzesi.
Tanrıçayı temsil eden hayvanların başında güvercin gelir. Antik Periyot sanatının biroldukca betiminde tanrıçanın güvercin ile beraberliği görülür. Tanrıçanın kutsal alanlarında ele geçen güvercin kemikleri, sunu olarak Afrodit’e güvercin adandığını ortaya koyar. Ayrıyeten kaz, kuğu, koç, teke, tavşan ve yunus balığı da Afrodit’in kutsal hayvanlarıydı.
AFRODİT’İN YASAK AŞKLARI
Afrodit, aşk işlerinde ‘babası’ Zeus’u birden fazla vakit güç duruma düşürecek oyunlar oynar. Zeus’un ölümsüzlerle yaşadığı onlarca aşkın haricinde, ölümlü hoş kızların ve güzel delikanlı Ganymedes’in de peşinden koşması Afrodit’in yapıtıdır. Zeus’un birden fazla vakit kılık değiştirerek, ‘baş yaradana yakışmayacak biçimde’ çapkınlıklar peşinde koşması, ölümlü ölümsüz bayanlara karşı zaafı ve onları zorlaması, kendisini küçük duruma düşürmüş bununla birlikte onun kelam konusu halleri toplumdaki eril gücün yetkilerinin aynası olmuştur. Tüm bu yaptıklarına karşılık Zeus Afrodit’i nahoş ilah Hephaistos ile evlendirir ve Afrodit de kendisini var eden aşk hissini evlilik dışı bağlarda yaşamaya koyulur. Ares, Hermes, Dionysos üzere ölümsüzler haricinde ölümlü kahramanlar da onun tesirinden nasibini almıştır. Kuşkusuz Afrodit’in kahramanları içinde en değerlisi Ankhises’tir. Roma dünyasında Afrodit’in kutsallığı ve Romalıların kökenlerini tanrısal bir güç olarak Afrodit’e bağlamalarının gerisinde, Homeros’un dizelerinde bahsetmiş olduğu tanrıçanın Ankhises’le aşkı yatar. (Resim 6).
Fotoğraf 6: Afrodit ve Ankhises, Afrodisias Sebasteion kabartması.
“Dardanielilerin başında Aeneias var, Ankhises’in oğlu,
tanrısal Aphrodite doğurdu onu Ankhises’ten;
bakmadı tanrıçalığına, birleşti İda Dağı eteklerinde bir ölümlüyle.”
Homeros, “İlyada”.
Afrodit’in aşkı temel alan mitleri, aslında yalnızca tanrıçanın bu fonksiyonunu göstermez. Mitler irdelendiğinde tanrıçanın Sümer, Akad ve Fenike üzere doğu uygarlıklarındaki emsal tanrıçalarla alakası ortaya çıkar. Burada temel alınan aşk, rahmetle ilişkilendirilen aşk ve şehvettir. Temelinde, üreme ya da rahmet tanrıçası karakteri yatar. Afrodit kelam konusu özelliklerini üstte kelamını ettiğimiz Doğulu kültürlerden almıştır. Bu bağlantının en çarpıcı örneği Adonis ve Myrrha mitosunda karşımıza çıkar. Orta Doğu kökenli olan bu mitosta Afrodit, kendisine gerekli saygıyı göstermeyen Kinyras’ın kızı Myrrha’yı cinselliği ile kışkırtarak kızın babası ile bağlantıya girmesine yol açar. Genç bayan dadısının sayesinde babası ile 12 gece birlikte olmuştur. Kinyras bu gerçeği fark edince kızını öldürmek ister. Yaradanlara sığınan genç bayan bir ağaca dönüştürülür. Mersin ağacıdır bu. Gebe olan genç bayan ağaca dönüştükten on ay daha sonra gövdesi çatlayarak fazlaca hoş bir bebek dünyaya getirir: Adonis.
Afrodit, bebeğin hoşluğundan çok etkilenir ve yetiştirmesi için onu Persephone’ye teslim eder. Lakin Persephone de Adonis’e âşık olmuştur. Çocuğu vermek istemeyen Persephone ile Afrodit içinde çıkan tartışmaya Zeus son verir. Çocuğun dört ayını Afrodit’in yanında, dört tıpkı Persephone’nin yanında, geri kalan dört ayı da istediği yerde geçirmesine karar verir. Adonis’in tercihi Afrodit’in yanıdır. ondan sonrasında Artemis Adonis’in üzerine bir yaban domuzu gönderir ve delikanlı yaralanarak ölür. Sevgilisinin yanına koşan Afrodit, onun yasını tutarken, Adonis’in akan kanlarından anemonlar (dağ laleleri) oluşur. Afrodit’in o ana kadar saf aşkın simgesi olan beyaz gülü kırmızıya dönüşür. Zira aşka kan karışmıştır. Bu anlatının anısına, Adonis gururuna bir anma günü düzenlenir. Her yıl ilkbaharda saksılara tohumlar ekilir. Kısa ömürlü bu çiçekler, hayatının baharında hayatını kaybeden Adonis’i simgeler. (Resim 7)
Fotoğraf 7: Luca Giordano, “Adonis’in ölümü”, 17. yüzyıl.
KURAL TANIMAYAN AŞKI CEZALANDIRMAK
Aşk ve tutku kainatın nizamında tüm istikrarları bozabilecek güce sahip ve savaşlardan göçlere, büyük toplumsal olayların niçinlerini oluşturabilecek kadar büyük kudrete sahip hislerdir. Kelam konusu gücü elinde tutan bir varlığın kozmosun ve toplumun sistemine tesir edecek olaylara vesile olması de kaçınılmazdır. Bu niçinle Afrodit, mitolojideki en kuvvetli karakterlerin başında gelir. İnsanın benliğine dokunur. Lakin salt bu güdünün peşinden gitmek, yaşadığı toplumla bireyi karşı karşıya getirebilir. Zira toplum bir yasalar ve kurallar bütünüdür. Aşk ve şehvet ise kural tanımaz. Afrodit’in başına buyruk karakteri, kelam konusu hislerin temsilinde karşılık bulur. Bu hislerin şekillendirdiği hayat biçimi, nasıl ki toplumsal normlarla çatışıyorsa, Olympos ilahlarının hayatı çerçevesinde de Afrodit benzeri çatışmaları yaşar. Yalnız bırakılır, cezalandırılır, öfke toplar lakin vazgeçilemez. Zeus’un Afrodit’i cezalandırmak için Hephaistos ile zorla evlendirmesi çağdaş toplum yapısına hiç uzak olmayan bir imgeyi çağrıştırır. Ceza veren eril güç, onu zapturapt altına alabilmek için bir diğer eril imgeye gereksinim duyar. Toplumun dışına itilmiş, dışlanmış biriyle zarurî kılınan ömür Afrodit’e verilmiş en ağır ceza olacaktır Zeus’un nazarında. Lakin aşk denilen dürtü bulduğu bir çatlaktan sızmayı başarır. Afrodit’i savaş ilahı Ares’in kollarına atar. (Resim 8)
Fotoğraf 8: Afrodit ve Ares, Napoli’den bir fresk.
AŞK İLE SAVAŞIN ÇOCUKLARI
Sabahları güneşin doğuşuyla giden Hephaistos’un yokluğunda, Afrodit günlerini Ares’le geçirir. Lakin güneş yaradanı Helios yasak aşkı gün yüzüne çıkarır, durumu Hephaistos’a bildirir. Bunun üzerine Hephasitos iki aşığı suçüstü yakalamak için bir tuzak kurar ve onları yataktayken ağların sayesinde sararak tüm yaradanlara deşifre eder. Aphrodite, Ares’le münasebetinden üç çocuk dünyaya getirir: Deimos (korku), Phobos (panik) ve Harmonia (uyum). Aşk tanrıçası ile savaş yaradanından olan çocuklar birinci bakışta aşk kavramına uzak görünse de antik periyot anlayışında aşkın ötürüsıyla Afrodit’in savaşla epey yakın bir ilgisi vardır. Çabucak tüm savaşların art planında bir kız kaçırma öyküsü olduğundan bahseder Herodotos. Bunun en hoş örneği kuşkusuz Troya Savaşı’dır. Bu savaşın başlangıcındaki en aktif rol de Afrodit’e aittir. ötürüsıyla Afrodit, var oluşundan itibaren savaşla bağlı hatta savaşların sebebi olarak görüldü.
AŞK VE CİNSİYET
Afrodit’in ölümsüzlerle ilgisi yalnızca Ares ile hudutlu değildi. Tanrıçanın Hermes ile olan beraberliği iki tanrıyı temsil eden bir çocuğun doğmasına niye oldu. Çocuğun ismi isimlerinin birleşiminden oluşan Hermoafrodit idi. (Resim 9) Çift cinsiyetli olan, bayan ve erkek vücudunun birleşimini yansıtan bu varlık, tıp lisanında tıpkı isim ile isimlendirilir. Çift cinsiyet kıssası, Platon’un “Şölen” isimli yapıtında Aristophanes’in ağzından aktardığı anlatıyı akla getirir. Buna nazaran Aristophanes, aşk üzerine tartışırlarken evvelden insanların farklı cinsiyetleri tek vücutta taşıdıklarını (androgynos), o niçinle kendilerini bir bütün hissederek yaradanlara gereken saygıyı göstermediklerini ve Zeus’un onlara bir ders vermek için onları ortadan ikiye böldüğünü söyler. bu biçimdece insan o günden bu yana daima kaybettiği başka yarısını aramış bulduğu vakit da sıkı sıkıya sarılıp bırakmak istememiştir. Aristophanes bunun aşk olduğunu söyler.
Fotoğraf 9: Hermoafrodit, Bergama Müzesi.
GENELEVLERDE AFRODİT RAHİBELERİ
Onun yücelttiği, temsil ettiği fizikî aşk, tensel beraberlik idi, cinsellik kutsal bir müdafaaya sahipti. Bu niçinle Afrodit, kutsal fahişelik kurumunu da koruyan tanrıçadır. Yunan ve Roma devirlerinde limanlarda inşa edilen genelevlerin bu manada hem kutsal tıpkı vakitte toplumsal fonksiyonları bulunur. Dinî manada liman kentlerindeki genelevlerin fahişeleri, bununla birlikte Afrodit’in rahibeleriydiler. Tanrıça ismine erkeklerle bir arada oluyorlardı. Toplumsal açıdansa uzun deniz seyahatlerinden gelen denizcilerin kent hayatına girmedilk evvel cinsel gereksinimlerini bu genelevlerde karşılamaları, karmaşa ve makûs olayların oluşmasını engelliyordu. bu biçimdece Afrodit bu özelliğiyle toplumsal bir sistemi tesis etmekte idi.
niye ÇIPLAK?
Çıplaklık kavramı Afrodit’in ayrılmaz bir modülü üzere görünse de Ege dünyasının erken periyotlarında tanrıçanın pek muhafazakâr bir karaktere sahip olduğu biliyoruz. Gerçekten Afrodit’in erken periyot tasvirleri giysilidir. Tanrıçanın birinci sefer çıplak olarak betimlenmesi, ünlü heykeltıraş Praksiteles’in Knidoslular için yaptığı heykelde karşımıza çıkar. (Resim 10) Bu ünlü heykelin pozunu Praksiteles’in, Üç Hoşlar yarışından kendini beğendirmek için Paris’in karşısına çıkmadan evvel yıkanması anından esinlendiği söylenir. Bu eser ile birlikte Afrodit’in çıplak ve erotik hoşluğu onun betimlemelerinin ana temasını oluşturdu.
Knidos Afroditi.
Daha geriye gidecek olursak yaklaşık 30 bin yıl evvel üretilen kimi heykelcikler en eski bayan vücudu imgesini sunar. Bunlardan en ünlüsü Willendorf Venüsü’dür. Bu eser, uygarlığa giden yolda toplumsal yapı içerisinde hanımın konumlandırılmasını lisana getirir. Yüzünün olmaması kişisel kimliğini göz arkası ederken, çıplaklığı cinsel kimliğin kıymetini vurgular. Bu heykel, daha sonradan hanımın toplumsal konumlandırılmasında olumsuz bir tesir yaratacak olan bayan ve tabiat benzerliğine birinci işaret eden imge idi. bayanın, tanrısal alana ilişkin yaratma, oluşturma, besleme üzere yetileri onu tehlikeli bir varlığa, bir tehdide dönüştürüyordu. Erk, denetim altına almak istediği tabiat özelliklerini bayan vücudunda somutluyor, çaba ettiği güce kutsiyet atfediyordu. İşte çıplaklık algısı, kültürlenme sürecinin başındaki Paleolitik insan için Willendorf Venüsü imgesinde bu biçimde beden bulmuştu. (Resim 11)
Willendorf Venüsü, Viyana Tabiat Tarihi Müzesi.
BAYANLAR VE KEDİLER
İnsan çıplaklığının birinci örtü objesi diğer bir hayvanın derisi olmuştu. Bilhassa kedigillerin derisi birinci bayan giysilerinin başında gelmekte idi. Birinci yerleşik hayatın değerli temsilcisi Çatalhöyük’e baktığımızda, bayan ve kedigillerin alakasını, oturan şişman bayan heykelcikleri ve leopar örneklerinde görürüz. Bu niçinle günümüzde bayanların tercih ettiği leopar desenli giysinin temelinde de bir genetik transfer olabilir. bayanın prehistorik devirden bu yana büyük kediler ile bağlantısı, kelamı edilen transferin temelini oluşturur. Dilek, erotizm ve kaygıyı çağrıştırır bu imge. Korkulan leopar, korkulan bayan olmuştur. Kültürlenme sürecinde cinsiyet rollerinin oluşması sırasında, tabiatla ve bayanla gayret ve onu öteleme leopar imgelerinde karşılık bulmuştur. Günümüzde de bayan, leopar giysisi ile bu yabanî karşı duruşu, erotik varoluşunu ve adeta klâsik bir direnişi simgeler üzeredir.
HOŞLUK VE TEHLİKE
En başından bu yana eril, akıl ile özdeşleştirilirken dişil, vücuda yakıştırılmıştı. Bedensel olan dişil idi ve ortasında bir tehlike barındırmaktaydı. Bilhassa de hoşluk atfedilen dişil vücut her vakit tehlikenin, kötülüklerin ve belanın odağı olarak görülmüştü. Mitolojide bunun sayısız meselai göstermek mümkündür. En çabuk akla geleni Afrodit’in hoşluk ve cilve ile donattığı birinci bayan Pandora’dır. ötürüsıyla bayan vücudu kaçınılması gereken olmuştur. Hatta bu anlayış semavi dinlere de yansımış, bayan vücudu bu inanışlarda da uzak durulması istenen bir norma bürünmüştür. İşte olasılıkla bu yüzden kapatılması, izole edilmesi gereken olarak görülmüştür bayan vücudu. Toplumsal nizamı bozan, ahenkli hayatın önünde bir tehlike olarak algılanmıştır.
bayanın kamusal alandan yalıtılması iktidar sahiplerinin tertibi devam ettirebilmeleri noktasında kıymetlidir. Çıplaklığın örtülmesi de bu yüzden gerekli olmuştur. Sisteme bakılırsa halk kendinden bekleneni yapmalı, faziletli hayatı tercih etmeli ve vücutlarına atanan cinsiyet rollerine uygun hareket etmelidir. Bu niçinledir ki Yunan ve Roma dünyasında da olduğu üzere günümüzde de aşkın ve hoşluğun peşine düşen erkekler alay konusudur. Tıpkı, Romalı ünlü hükümdar Pompeus’un, lulius Caesar’ın kızına âşık olduğunda tüm Roma halkının cümbüşü olması gibi… Akdeniz uygarlığının aşkla ilgili tüm anlatılarına bakıldığında sonu mevtle, çılgınlıkla sonuçlanmayan yok üzeredir. Burada bir öbür bildiri vardır. İnsanlara aşktan uzak durmayı salık veren anlatılardır bunlar. Toplumsal kıymetleri yerle bir edeceği alt bildirisi vardır bu anlatılarda. Zira medeniyetin bizlere öğrettiği şudur ki aşk devrimci bir duygudur…
* Ege Üniversitesi, Çeşme Turizm Fakültesi, Turizm Rehberliği Kısmı.
İnsan, kainatın varoluşuna paralel olarak kendi var oluş sürecinin en erken periyodundan bu yana birtakım hisler geliştirdi. Bu hislerin, hayatını hatta yaşadığı toplumu şekillendirdiğine şahit oldu. Bunun üzerine söylenceler üretti, görünmezi görünür kılmaya çalıştı. bu biçimdelikle inanç sisteminin en temel kavramı olan mitler oluştu. Pagan inanışındaki rabler dünyası, antik devirdeki toplum yaşantısının bir aynası oldu adeta. Rabler beşerler üzere yer, içer, uyur, onlar üzere ürer, çoğalır, sevinir, üzülürdü. Onlar üzere istekleri vardı, onlar üzere nefretleri vardı. Zira tüm antropomorfik dinlerde olduğu üzere Hellen dininde de rabler dünyası, insanın kendi yaşantısını, kutsallar katında yasallaştırması manasına geliyordu. Kelam konusu inanç sisteminde, insanın kendi etrafındaki en temel olgular, doğal oluşumlar nasıl tanrılarda beden bulduysa, onun yaşadığı en kıymetli hisler da tanrılarda cisimleşti.
İşte bu hislerin içinde tahminen de en kıymetlisi aşktır. Zira aşk, kültürlenme süreci ile bir arada, tabiatın, üremenin temelini oluşturan ve hem de hoşluk kavramına olan hayranlığı lisana getirendir. Hellen rabler dünyasında da aşk ve hoşluğun birebir tanrıçada birleşmesi tesadüf değildir. Çıplaklık tanrısal varlıkların içinde yalnızca ona layık görülmüş, sanatta yalnızca onun bedenine yakıştırılmıştır. Bu tanrıça, aşkın, hoşluğun ve çıplaklığın kutsalla birleştiği ve karakterinde, betimlerinde temsil ettiği his, aşkta olduğu üzere zıtlıkları barındıran Afrodit’tir (Aphrodite).
“Su üzere güzel” deyişi adeta hoşluk tanrıçasının doğuş mitosunu işaret ederek tanrıçanın suyla birleşen hoşluğuna atıfta bulunur. ‘Aphros’tan gelir ismi, Hesiodos’un anlatımıyla. Uranos’un, oğlu Kronos tarafınca bir orakla kesilen cinsel organından denize düşen spermlerinden oluşmuş, denizin köpüren dalgalarının ortasından doğmuştur. Ve bu doğuş anı antik devir fotoğraflarından, Rönesans sanatkarlarının tablolarına uzanan sayısız yapıta husus olur, bu imge yüzseneler boyunca sanatkarların esin kaynağını oluşturur. (Resim.1)
“Ak çeliğin kestiği hayalara gelince,
Dalgalı denize atar atmaz onları
Gittiler engine yanlışsız uzun vakit.
Ak köpükler çıkıyordu tanrısal uzuvdan:
Bir kız türeyiverdi bu ak köpükten.
Evvel kutsal Kythera’ya uğradı bu kız,
Oradan da denizle çevrili Kıbrıs’a gitti.
Orada karaya çıktı hoşlar hoşu tanrıça,
Yürüdükçe yeşil çimenler fışkırıyordu
Narin ayaklarının bastığı yerden.
Aphrodite dediler ona ilahlar ve beşerler
Bir köpükten doğduğu için,
…..
Beşerler içinde da ölümsüzler içinde da;
Ona düştü kız cilveleri, gülüşmeleri, oynaşmaları,
Sevmenin, sevişmenin tadı, büyüsü…”
Hesiodos, “Theogonia”.
Hesiodos’un aktardığı doğum öyküsünde her şeydilk evvel birincil nesil rableri içindeki bir iktidar savaşının kararınu izlemekteyiz. Uranos’un kesilen hayalarında kaybedilen bir iktidar kelam konusudur. Bu iktidar objesinden türemiş bir aşk tanrıçası ise cihanın aşk algoritmasını belirleyen güç haline gelir. Tanrıçada beden bulmuş, tanrısal güç aracılığıyla ölümlülerin aşk münasebetlerini denetler.
KIBRIS’IN TANRIÇASI
Ozanın Afrodit’e atfettiği olağanüstü hoşluk onunla bütünleşmiş ve yüzseneler boyunca bu türlü anılmıştır. halbuki onun çağdaşı ozan Homeros’a göre Afrodit, Dione ve Zeus’un kızıdır. Lakin tanrıçanın sudan doğuş mitosu, kendisine daha fazlaca yakıştırılmış üzere görünmektedir. Bunu sanat yapıtlarındaki yansımalarda görmekteyiz. (Resim 2) Midye kabuğu ortasında evvel Kythera Adası’na uğrayıp birinci karaya ayak bastığı yerin Kıbrıs Adası olması sebebiyle Kıbrıslı tanrıça olarak da geçer ismi. Gerçekten Kıbrıs’ın baş tanrıçası olarak Afrodit’in adada pek hürmet gördüğü, tapımı ve tapınakları varlıklı sunularıyla arkeoloji dünyasına kıymetli datalar sunduğu ortadadır.
Fotoğraf 2: Afrodit’in doğuşu, Attika kırmızı figür pelike.
Afrodit, Olympos ilahları içinde baş ilah Zeus da dahil olmak üzere tesir alanı en kuvvetli olan tanrıçadır. Ona adanan ilahi ezgilerde tanrıçanın aşk işlerinde ne kadar kuvvetli olduğu ve ne Olymposluların ne de insanların Afrodit’in oklarından kurtulamayacağı söylenir. Hakikaten de insan ne kadar aşka esirse Olymposlular da o kadar Afrodit’in etkisindedirler. Tanrıça bu tesir ile antik dünyanın yazgısını değiştirecek kıtalar ortası savaşın bile başlangıç sebebini oluşturur. Olymposlu tanrıçalar içindeki hoşluk müsabakasında hakem olan Paris, Argos Kralllığı’nı, büyük bilgeliği ve zekayı elinin karşıtıyla iterek Afrodit’in vaat ettiği aşkı tercih eder. (Resim 3)
Fotoğraf 3: Peter Paul Rubens,“Paris’in yargısı”, 1636.
Tanrıçanın doğduğu andan itibaren yanında olan, ona aşk ve şehvet işlerinde yardımcı Eros ve Himeros, Afrodit’in en yakın eşlikçileri ve sanat betimlerinde sağ ve sol omzunda gösterilen yardımcılarıdır. Eros, sevgi ve aşkı temsil eder. Bu niçinle tanrıçanın kalbinin olduğu sol yanında gösterilir. Himeros ise istek, şehvet ve istektir. Tanrıçanın sağ omzundadır. Ölümlü ya da ölümsüz tüm varlıkların aşkın şehvetine ve erotizmin büyüsüne kapılmalarını sağlamada Afrodit’in sağ koludur. (Resim 4).
Fotoğraf 4: Afrodit, Eros, Himeros.
Ayrıyeten tanrıçanın hizmetinde bulunan, ona hoş kokulu elbiseler sunan, yıkanmasına, süslenmesine ve giyinmesine yardımcı olan üç güzeller(Kharitler) tanrıçanın çekiciliğine yardım ederler. Üç hoşlar, güneş rabbi Helios ve Eurynome’den doğma, parlaklık, çiçekleri açtıran ve yüzleri güldüren kızlar olarak temsil edilirler. (Resim 5)
Fotoğraf 5: Üç hoşlar mozaiği, Narlıkuyu Mozaik Müzesi.
Tanrıçayı temsil eden hayvanların başında güvercin gelir. Antik Periyot sanatının biroldukca betiminde tanrıçanın güvercin ile beraberliği görülür. Tanrıçanın kutsal alanlarında ele geçen güvercin kemikleri, sunu olarak Afrodit’e güvercin adandığını ortaya koyar. Ayrıyeten kaz, kuğu, koç, teke, tavşan ve yunus balığı da Afrodit’in kutsal hayvanlarıydı.
AFRODİT’İN YASAK AŞKLARI
Afrodit, aşk işlerinde ‘babası’ Zeus’u birden fazla vakit güç duruma düşürecek oyunlar oynar. Zeus’un ölümsüzlerle yaşadığı onlarca aşkın haricinde, ölümlü hoş kızların ve güzel delikanlı Ganymedes’in de peşinden koşması Afrodit’in yapıtıdır. Zeus’un birden fazla vakit kılık değiştirerek, ‘baş yaradana yakışmayacak biçimde’ çapkınlıklar peşinde koşması, ölümlü ölümsüz bayanlara karşı zaafı ve onları zorlaması, kendisini küçük duruma düşürmüş bununla birlikte onun kelam konusu halleri toplumdaki eril gücün yetkilerinin aynası olmuştur. Tüm bu yaptıklarına karşılık Zeus Afrodit’i nahoş ilah Hephaistos ile evlendirir ve Afrodit de kendisini var eden aşk hissini evlilik dışı bağlarda yaşamaya koyulur. Ares, Hermes, Dionysos üzere ölümsüzler haricinde ölümlü kahramanlar da onun tesirinden nasibini almıştır. Kuşkusuz Afrodit’in kahramanları içinde en değerlisi Ankhises’tir. Roma dünyasında Afrodit’in kutsallığı ve Romalıların kökenlerini tanrısal bir güç olarak Afrodit’e bağlamalarının gerisinde, Homeros’un dizelerinde bahsetmiş olduğu tanrıçanın Ankhises’le aşkı yatar. (Resim 6).
Fotoğraf 6: Afrodit ve Ankhises, Afrodisias Sebasteion kabartması.
“Dardanielilerin başında Aeneias var, Ankhises’in oğlu,
tanrısal Aphrodite doğurdu onu Ankhises’ten;
bakmadı tanrıçalığına, birleşti İda Dağı eteklerinde bir ölümlüyle.”
Homeros, “İlyada”.
Afrodit’in aşkı temel alan mitleri, aslında yalnızca tanrıçanın bu fonksiyonunu göstermez. Mitler irdelendiğinde tanrıçanın Sümer, Akad ve Fenike üzere doğu uygarlıklarındaki emsal tanrıçalarla alakası ortaya çıkar. Burada temel alınan aşk, rahmetle ilişkilendirilen aşk ve şehvettir. Temelinde, üreme ya da rahmet tanrıçası karakteri yatar. Afrodit kelam konusu özelliklerini üstte kelamını ettiğimiz Doğulu kültürlerden almıştır. Bu bağlantının en çarpıcı örneği Adonis ve Myrrha mitosunda karşımıza çıkar. Orta Doğu kökenli olan bu mitosta Afrodit, kendisine gerekli saygıyı göstermeyen Kinyras’ın kızı Myrrha’yı cinselliği ile kışkırtarak kızın babası ile bağlantıya girmesine yol açar. Genç bayan dadısının sayesinde babası ile 12 gece birlikte olmuştur. Kinyras bu gerçeği fark edince kızını öldürmek ister. Yaradanlara sığınan genç bayan bir ağaca dönüştürülür. Mersin ağacıdır bu. Gebe olan genç bayan ağaca dönüştükten on ay daha sonra gövdesi çatlayarak fazlaca hoş bir bebek dünyaya getirir: Adonis.
Afrodit, bebeğin hoşluğundan çok etkilenir ve yetiştirmesi için onu Persephone’ye teslim eder. Lakin Persephone de Adonis’e âşık olmuştur. Çocuğu vermek istemeyen Persephone ile Afrodit içinde çıkan tartışmaya Zeus son verir. Çocuğun dört ayını Afrodit’in yanında, dört tıpkı Persephone’nin yanında, geri kalan dört ayı da istediği yerde geçirmesine karar verir. Adonis’in tercihi Afrodit’in yanıdır. ondan sonrasında Artemis Adonis’in üzerine bir yaban domuzu gönderir ve delikanlı yaralanarak ölür. Sevgilisinin yanına koşan Afrodit, onun yasını tutarken, Adonis’in akan kanlarından anemonlar (dağ laleleri) oluşur. Afrodit’in o ana kadar saf aşkın simgesi olan beyaz gülü kırmızıya dönüşür. Zira aşka kan karışmıştır. Bu anlatının anısına, Adonis gururuna bir anma günü düzenlenir. Her yıl ilkbaharda saksılara tohumlar ekilir. Kısa ömürlü bu çiçekler, hayatının baharında hayatını kaybeden Adonis’i simgeler. (Resim 7)
Fotoğraf 7: Luca Giordano, “Adonis’in ölümü”, 17. yüzyıl.
KURAL TANIMAYAN AŞKI CEZALANDIRMAK
Aşk ve tutku kainatın nizamında tüm istikrarları bozabilecek güce sahip ve savaşlardan göçlere, büyük toplumsal olayların niçinlerini oluşturabilecek kadar büyük kudrete sahip hislerdir. Kelam konusu gücü elinde tutan bir varlığın kozmosun ve toplumun sistemine tesir edecek olaylara vesile olması de kaçınılmazdır. Bu niçinle Afrodit, mitolojideki en kuvvetli karakterlerin başında gelir. İnsanın benliğine dokunur. Lakin salt bu güdünün peşinden gitmek, yaşadığı toplumla bireyi karşı karşıya getirebilir. Zira toplum bir yasalar ve kurallar bütünüdür. Aşk ve şehvet ise kural tanımaz. Afrodit’in başına buyruk karakteri, kelam konusu hislerin temsilinde karşılık bulur. Bu hislerin şekillendirdiği hayat biçimi, nasıl ki toplumsal normlarla çatışıyorsa, Olympos ilahlarının hayatı çerçevesinde de Afrodit benzeri çatışmaları yaşar. Yalnız bırakılır, cezalandırılır, öfke toplar lakin vazgeçilemez. Zeus’un Afrodit’i cezalandırmak için Hephaistos ile zorla evlendirmesi çağdaş toplum yapısına hiç uzak olmayan bir imgeyi çağrıştırır. Ceza veren eril güç, onu zapturapt altına alabilmek için bir diğer eril imgeye gereksinim duyar. Toplumun dışına itilmiş, dışlanmış biriyle zarurî kılınan ömür Afrodit’e verilmiş en ağır ceza olacaktır Zeus’un nazarında. Lakin aşk denilen dürtü bulduğu bir çatlaktan sızmayı başarır. Afrodit’i savaş ilahı Ares’in kollarına atar. (Resim 8)
Fotoğraf 8: Afrodit ve Ares, Napoli’den bir fresk.
AŞK İLE SAVAŞIN ÇOCUKLARI
Sabahları güneşin doğuşuyla giden Hephaistos’un yokluğunda, Afrodit günlerini Ares’le geçirir. Lakin güneş yaradanı Helios yasak aşkı gün yüzüne çıkarır, durumu Hephaistos’a bildirir. Bunun üzerine Hephasitos iki aşığı suçüstü yakalamak için bir tuzak kurar ve onları yataktayken ağların sayesinde sararak tüm yaradanlara deşifre eder. Aphrodite, Ares’le münasebetinden üç çocuk dünyaya getirir: Deimos (korku), Phobos (panik) ve Harmonia (uyum). Aşk tanrıçası ile savaş yaradanından olan çocuklar birinci bakışta aşk kavramına uzak görünse de antik periyot anlayışında aşkın ötürüsıyla Afrodit’in savaşla epey yakın bir ilgisi vardır. Çabucak tüm savaşların art planında bir kız kaçırma öyküsü olduğundan bahseder Herodotos. Bunun en hoş örneği kuşkusuz Troya Savaşı’dır. Bu savaşın başlangıcındaki en aktif rol de Afrodit’e aittir. ötürüsıyla Afrodit, var oluşundan itibaren savaşla bağlı hatta savaşların sebebi olarak görüldü.
AŞK VE CİNSİYET
Afrodit’in ölümsüzlerle ilgisi yalnızca Ares ile hudutlu değildi. Tanrıçanın Hermes ile olan beraberliği iki tanrıyı temsil eden bir çocuğun doğmasına niye oldu. Çocuğun ismi isimlerinin birleşiminden oluşan Hermoafrodit idi. (Resim 9) Çift cinsiyetli olan, bayan ve erkek vücudunun birleşimini yansıtan bu varlık, tıp lisanında tıpkı isim ile isimlendirilir. Çift cinsiyet kıssası, Platon’un “Şölen” isimli yapıtında Aristophanes’in ağzından aktardığı anlatıyı akla getirir. Buna nazaran Aristophanes, aşk üzerine tartışırlarken evvelden insanların farklı cinsiyetleri tek vücutta taşıdıklarını (androgynos), o niçinle kendilerini bir bütün hissederek yaradanlara gereken saygıyı göstermediklerini ve Zeus’un onlara bir ders vermek için onları ortadan ikiye böldüğünü söyler. bu biçimdece insan o günden bu yana daima kaybettiği başka yarısını aramış bulduğu vakit da sıkı sıkıya sarılıp bırakmak istememiştir. Aristophanes bunun aşk olduğunu söyler.
Fotoğraf 9: Hermoafrodit, Bergama Müzesi.
GENELEVLERDE AFRODİT RAHİBELERİ
Onun yücelttiği, temsil ettiği fizikî aşk, tensel beraberlik idi, cinsellik kutsal bir müdafaaya sahipti. Bu niçinle Afrodit, kutsal fahişelik kurumunu da koruyan tanrıçadır. Yunan ve Roma devirlerinde limanlarda inşa edilen genelevlerin bu manada hem kutsal tıpkı vakitte toplumsal fonksiyonları bulunur. Dinî manada liman kentlerindeki genelevlerin fahişeleri, bununla birlikte Afrodit’in rahibeleriydiler. Tanrıça ismine erkeklerle bir arada oluyorlardı. Toplumsal açıdansa uzun deniz seyahatlerinden gelen denizcilerin kent hayatına girmedilk evvel cinsel gereksinimlerini bu genelevlerde karşılamaları, karmaşa ve makûs olayların oluşmasını engelliyordu. bu biçimdece Afrodit bu özelliğiyle toplumsal bir sistemi tesis etmekte idi.
niye ÇIPLAK?
Çıplaklık kavramı Afrodit’in ayrılmaz bir modülü üzere görünse de Ege dünyasının erken periyotlarında tanrıçanın pek muhafazakâr bir karaktere sahip olduğu biliyoruz. Gerçekten Afrodit’in erken periyot tasvirleri giysilidir. Tanrıçanın birinci sefer çıplak olarak betimlenmesi, ünlü heykeltıraş Praksiteles’in Knidoslular için yaptığı heykelde karşımıza çıkar. (Resim 10) Bu ünlü heykelin pozunu Praksiteles’in, Üç Hoşlar yarışından kendini beğendirmek için Paris’in karşısına çıkmadan evvel yıkanması anından esinlendiği söylenir. Bu eser ile birlikte Afrodit’in çıplak ve erotik hoşluğu onun betimlemelerinin ana temasını oluşturdu.
Knidos Afroditi.
Daha geriye gidecek olursak yaklaşık 30 bin yıl evvel üretilen kimi heykelcikler en eski bayan vücudu imgesini sunar. Bunlardan en ünlüsü Willendorf Venüsü’dür. Bu eser, uygarlığa giden yolda toplumsal yapı içerisinde hanımın konumlandırılmasını lisana getirir. Yüzünün olmaması kişisel kimliğini göz arkası ederken, çıplaklığı cinsel kimliğin kıymetini vurgular. Bu heykel, daha sonradan hanımın toplumsal konumlandırılmasında olumsuz bir tesir yaratacak olan bayan ve tabiat benzerliğine birinci işaret eden imge idi. bayanın, tanrısal alana ilişkin yaratma, oluşturma, besleme üzere yetileri onu tehlikeli bir varlığa, bir tehdide dönüştürüyordu. Erk, denetim altına almak istediği tabiat özelliklerini bayan vücudunda somutluyor, çaba ettiği güce kutsiyet atfediyordu. İşte çıplaklık algısı, kültürlenme sürecinin başındaki Paleolitik insan için Willendorf Venüsü imgesinde bu biçimde beden bulmuştu. (Resim 11)
Willendorf Venüsü, Viyana Tabiat Tarihi Müzesi.
BAYANLAR VE KEDİLER
İnsan çıplaklığının birinci örtü objesi diğer bir hayvanın derisi olmuştu. Bilhassa kedigillerin derisi birinci bayan giysilerinin başında gelmekte idi. Birinci yerleşik hayatın değerli temsilcisi Çatalhöyük’e baktığımızda, bayan ve kedigillerin alakasını, oturan şişman bayan heykelcikleri ve leopar örneklerinde görürüz. Bu niçinle günümüzde bayanların tercih ettiği leopar desenli giysinin temelinde de bir genetik transfer olabilir. bayanın prehistorik devirden bu yana büyük kediler ile bağlantısı, kelamı edilen transferin temelini oluşturur. Dilek, erotizm ve kaygıyı çağrıştırır bu imge. Korkulan leopar, korkulan bayan olmuştur. Kültürlenme sürecinde cinsiyet rollerinin oluşması sırasında, tabiatla ve bayanla gayret ve onu öteleme leopar imgelerinde karşılık bulmuştur. Günümüzde de bayan, leopar giysisi ile bu yabanî karşı duruşu, erotik varoluşunu ve adeta klâsik bir direnişi simgeler üzeredir.
HOŞLUK VE TEHLİKE
En başından bu yana eril, akıl ile özdeşleştirilirken dişil, vücuda yakıştırılmıştı. Bedensel olan dişil idi ve ortasında bir tehlike barındırmaktaydı. Bilhassa de hoşluk atfedilen dişil vücut her vakit tehlikenin, kötülüklerin ve belanın odağı olarak görülmüştü. Mitolojide bunun sayısız meselai göstermek mümkündür. En çabuk akla geleni Afrodit’in hoşluk ve cilve ile donattığı birinci bayan Pandora’dır. ötürüsıyla bayan vücudu kaçınılması gereken olmuştur. Hatta bu anlayış semavi dinlere de yansımış, bayan vücudu bu inanışlarda da uzak durulması istenen bir norma bürünmüştür. İşte olasılıkla bu yüzden kapatılması, izole edilmesi gereken olarak görülmüştür bayan vücudu. Toplumsal nizamı bozan, ahenkli hayatın önünde bir tehlike olarak algılanmıştır.
bayanın kamusal alandan yalıtılması iktidar sahiplerinin tertibi devam ettirebilmeleri noktasında kıymetlidir. Çıplaklığın örtülmesi de bu yüzden gerekli olmuştur. Sisteme bakılırsa halk kendinden bekleneni yapmalı, faziletli hayatı tercih etmeli ve vücutlarına atanan cinsiyet rollerine uygun hareket etmelidir. Bu niçinledir ki Yunan ve Roma dünyasında da olduğu üzere günümüzde de aşkın ve hoşluğun peşine düşen erkekler alay konusudur. Tıpkı, Romalı ünlü hükümdar Pompeus’un, lulius Caesar’ın kızına âşık olduğunda tüm Roma halkının cümbüşü olması gibi… Akdeniz uygarlığının aşkla ilgili tüm anlatılarına bakıldığında sonu mevtle, çılgınlıkla sonuçlanmayan yok üzeredir. Burada bir öbür bildiri vardır. İnsanlara aşktan uzak durmayı salık veren anlatılardır bunlar. Toplumsal kıymetleri yerle bir edeceği alt bildirisi vardır bu anlatılarda. Zira medeniyetin bizlere öğrettiği şudur ki aşk devrimci bir duygudur…
* Ege Üniversitesi, Çeşme Turizm Fakültesi, Turizm Rehberliği Kısmı.