DUVAR- yıllar, Babamın Yeri, Yalın Tutku ve Boş Dolaplar kitaplarının muharriri Annie Ernaux, Nobel Edebiyat Ödülü’ne kıymet görüldü.
İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi, mükafatın Ernaux’ya verilme öne sürülen sebebini “şahsi hafızanın köklerini, yabancılaşmalarını ve kolektif kısıtlamalarını ortaya çıkarmadaki cüreti ve objektif duyarlılığı” olarak deklare etti.
Ernaux, Stockholm Konser Meskeninde (Konsert Huset) düzenlenen merasimde yaptığı ödül konuşmasında şu tabirleri kullandı:
“Nereden başlasam? Bomboş bir sayfaya bakarak tekraren sordum bu soruyu kendime. Kitabı yazmaya girişmemi sağlayacak ve tüm kuşkuları tek bir atakta alıp götürecek o cümleyi, o tek bir cümleyi –bir nevi anahtarı– bulmak zorundaydım güya. Bugün o birinci şaşkınlık geçtikten daha sonra –’Bunu yaşayan ben miyim sahiden?’– hayal gücümün insanın ortasında gittikçe büyüyen bir dehşet salar biçimde temsil ettiği bir durumla karşı karşıyayken bir daha birebir mecburilik üstüme çöküyor: Bana özgürlük ve bu akşam beni davet ettiğiniz bu yerde titremeden konuşacak güç bahşedecek cümleyi bulmak.
O cümleyi epey uzaklarda aramama gerek yok. Anında beliriveriyor. Bütün berraklığı ve kuvvetiyle. Keskin. Çürütülemez. Altmış sene evvel günlüğüme yazmışım. ‘Halkımın intikamını almak için yazacağım.’ Rimbaud’nun yakarışından yankılanmış: Tüm ebediyet boyunca ismi bir ırka mensup olacağım ben. Yirmi iki yaşındaydım, sıklıkla mahallî burjuvazinin oğulları ve kızlarıyla bir arada taşra üniversitesinde okuyordum. Bir topraksız işçi, fabrika personeli ve esnaf sülalesinin, hal ve hareketleri yüzünden, aksanları yüzünden, eğitimsizlikleri yüzünden nefret edilen bu insanların son temsilcisi olarak kitap yazmanın, müellif olmanın doğduğunuz toplumsal sınıfla alakalı olan toplumsal adaletsizliğe deva olmaya yeteceğine inanıyordum, gururla ve safça. Kişisel zaferin asırların tahakkümünü ve yoksulluğunu silebileceğine, okulun, akademik başarımın tesiriyle bende hâlihazırda yeşerttiği bir illüzyona inanıyordum. şahsi başarılarım insanların maruz kaldığı onca aşağılanma ve hakareti nasıl biraz olsun telafi edebilirdi ki? Bu soruyu kendime hiç sormadım. Birkaç mazeretim vardı.
Okumayı söktüğüm andan itibaren kitaplar yoldaşım oldu, kitap okumak da okul haricindeki doğal meşgalem. Dükkânında iki müşteri içinde bir epeyce roman okuyan ve benim de kitap okumamı dikiş dikmeme ve örgü örmeme tercih eden annem bu iştahımı güzelce kabarttı. Kitapların yüksek maliyeti, gittiğim dinî okulda kitaplara kuşkuyla bakılması onları benim için daha da arzulanır kılıyordu. Don Kişot, Güliver’in Seyahatleri, Jane Eyre, Grimm ve Andersen masalları, David Copperfield, Rüzgâr Üzere Geçti, çabucak sonrasında Sefiller, Gazap Üzümleri, Bulantı, Yabancı: Okuduklarımı okulun dayattıklarından çok tesadüfler belirliyordu.
Edebiyat okumayı seçerek edebiyatın, benim için en değerli şeyin, hatta kendimi Flaubert’in yahut Virginia Woolf’un romanlarına yansıtmama ve bunları edebi manada yaşamama vesile olan bir hayat formu olan şeyin ortasında kalmayı seçtim. Edebiyat benim farkına varmadan toplumsal etrafımın karşısında konumlandırdığım bir kıta üzereydi. Ve yazmayı tam olarak gerçekliği bir daha biçimlendirmek olarak görüyordum.
Arzumu ve gururumu yatıştıran, birinci romanımın –tek özelliği yeni bir biçem bulmaya çalışmak olan bir roman– iki üç yayıncı tarafınca reddedilmesi değildi. Bir bayan ile bir erkeğin varoluşu içindeki farkın yükünün, rollerin toplumsal cinsiyet tarafınca belirlendiği, doğum denetiminin yasak, hamileliğin sonlandırılmasının ise cürüm olduğu bir toplumda derinden hissedildiği ömür durumlarıydı. Evli ve iki çocukluydum, hocalık yapıyordum, meskenin tüm işlerinin sorumluluğu bendeydi; yazmaktan ve halkımın intikamını alma sözümden günbegün uzaklaşıyordum. Kafka’nın Dava’sındaki ‘Kanun Önünde’ meselini kendi bahtım gözümde canlanmadan okuyamıyordum: Sırf benim için yapılmış kapıdan hiç giremeden, sırf benim yazabileceğim kitabı yazamadan ölmek.
Ama şahsi ve tarihi şartları dikkate almadan söylüyorum bunları. Tatil için meskene gitmemden üç gün daha sonra vefat eden bir baba, benim üzere emekçi sınıfı ailelerden gelen öğrencilere ders anlattığım bir iş, dünyanın her yerinde protesto akımları: Tüm bu faktörler beni öngörülemez ve köklerimin dünyasına yakın orta sokaklardan ‘halkıma’ geri götürdü ve yazma isteğime bâtın ve mutlak aciliyet niteliği kazandırdı. Yirmili yaşlarımın o aldatıcı ‘hiç bir şey hakkında yazma’ meşgalesi yoktu artık; artık sorun, baskılanan hafızada bulunan ve hakkında konuşulamayanlara dalmak ve halkımın hayatına tesir edecek bir ışık tutmaktı. Hem içimde hem dışımda var olan, köklerimle arama aralık koyan niçinleri anlamak için yazmaktı sorun.
Yazarken hiç bir tercih emsalsiz değildir. Lakin göçmen olarak artık anne babalarıyla tıpkı lisanı konuşmayanlar ve sınıf değiştirmiş kimseler olarak artık eski lisanlarına sahip olmayanlar öbür sözlerle düşünürler, kendilerini diğer sözlerle tabir ederler, fazladan zorluklarla karşılaşırlar. İkilem. Ustalık kazandıkları ve edebiyat yapıtlarında, kökenlerinin dünyasında –günlük hayatı, işi, kişinin toplumdaki yerini tanımlayan hislerden ve sözlerden oluşan o birinci dünyada– hayran kaldıkları, edinilmiş, baskın lisanda yazmanın kuvvetliğünü, hatta imkânsızlığını kesinlikle hissederler. Bir yanda mesela Albert Camus’nün o hayli hoş metni ‘Evet ile Hayır içinde’daki anne ile oğul içindeki o samimi etkileşimin lisanı üzere şeyleri isimlendirmeyi öğrendikleri lisan vardır – tüm gaddarlığı ve sessizlikleriyle. Öbür yanda ise o birinci dünyanın genişlemesini sağlayan ve yükselmelerini borçlu olduklarını hissettikleri, vakit zaman gerçek memleketleri bile saydıkları hayranlık duyulan, içselleştirilmiş eser modelleri. Benim modellerim içinde Flaubert, Proust, Virginia Woolf vardı. Yazmaya yine başladığımda hiç biri yardımıma koşmadı. İçimde uzunluklu boyunca uzanan gediği bulup çıkarmak, göstermek ve anlamak için ‘iyi yazmaktan’ ve hoş cümlelerden –tam da öğrencilerime yazmayı öğrettiğim cinsten cümlelerden– kopmam gerekti. Öfke ve alay, hatta çiğlik aktaran bir lisanın feryadı bizatihi geliverdi bana; küçük düşürülenlerin ve güceniklerin çoğunlukla öbürleri tarafınca hakir görülmenin, utancın ve utanmanın utancının anısına verdikleri yegâne cevap olarak kullandıkları bir aşırılık, baş kaldırma lisanı.
Ve toplumsal benliğimdeki gediğin öyküsünü, öğrenciyken bana dair olan durumun, Fransız devletinin bayanları hâlâ mahkum ettiği durumun, gebeliklerin merdivenaltı kürtajcılarda saklı gizli sonlandırılmaya çalışmak zorunda kalınmasının üzerine temellendirmek, bana süratle izahtan vareste görünmeye başladı – o kadar ki yazmaya başlamanın öteki bir yolunu tahayyül dahi edemiyordum. Ve genç kız vücudumun başına gelen her şeyi tasvir etmek istiyordum; hazzın keşfini, adet görmeyi. Ve bu biçimdece, 1974 yılında yayımlanan birinci kitap benim yazımı konumlandıracağım dünyanın, hem toplumsal hem feminist dünyanın, ben o periyotta farkında olmasam da haritasını çıkarmış oldu. Halkımın intikamını almak ve cinsiyetimin intikamını almak o andan daha sonra tek ve tıpkı şeye dönüşecekti.
İnsan, yazmak üzerine de baş yormadan hayat üzerine nasıl baş yorar? Yazmanın varlıkların ve şeylerin kabul edilegelmiş, içselleştirilmiş temsillerini güçlendirdiğini mi yoksa bunlarda gedik mi açtığını merak etmeden? Şiddetli ve alaycı oluşuyla isyankâr yazı, boyunduruk altındakilerin halinin bir yansıması değil miydi? Okuyucu kültürel bakımdan ayrıcalıklı olduğunda kitaptaki karaktere gerçek hayatta yaklaşacağı üzere dayatmacı ve küçümsemeci bakış açısıyla yaklaşırdı. ötürüsıyla, aslında, babamın anlatacağım kıssasına yöneltildiğinde katlanılmaz ve bana o denli geliyordu ki ihanet niteliğinde olacak bu bakıştan kaçınmak için dördüncü kitabımdan itibaren tarafsız, objektif, ne metafor ne his emaresi içerdiğinden ‘yavan’ bir yazma formu benimsedim. Şiddet taammüden gösterilen bir şey değildi artık; kaynağını yazıda değil, hakikatlerin kendisinde buluyordu. Hem gerçekliği tıpkı vakitte gerçekliğin temin ettiği hissi içeren sözleri bulmak husus ne olursa olsun benim yazma sürecimin süregelen derdi oldu, bugün de hâlâ o denli.
‘Ben’ demeye devam etmem gerekiyordu. Edebi kullanımda müelliften bahsederken birinci tekil şahıs –çoğu lisanda konuşmayı öğrendiğimiz andan başlayıp ölene dek varlığımızı sürdürmemizi sağlayan kullanım– tercih edilmesi, kurmaca olarak sunulan ‘Ben’e kıyasla narsistik kabul edilir. bu biçimdea dek hatıratlarında savaştaki kahramanlıklarını anlatan asilzadelerin ayrıcalığı olan ‘Ben’in 18. yüzyıl Fransa’sında bir demokratik fetih, bireylerin eşitliğinin ve kendi öykülerinin öznesi olma haklarının bir tasdiki olduğunu anımsamakta yarar var, tıpkı Jean-Jacques Rousseau’nun İtiraflar’ının girizgâhındaki üzere: Ve hiç kimse, halktan biri olduğum için okuyucunun dikkatine layık bir şey söyleyemeyeceğimi argüman etmesin. […] Nasıl bir muğlaklık ortasında hayatış olursam olayım, Hükümdarlardan daha fazla ve daha nitelikli düşünmüşsem, ruhumun kıssası, onların ruhunun kıssasından daha enteresan demektir.
Beni motive eden bu sıradan kibir değil (gerçi, tıpkı zamanda…), ‘Ben’i –hem maskülen hem feminen olan bu formu– hisleri yakalayıp aktarabilen bir keşif aracı olarak kullanma dileğiydi: Hafızanın gömdüğü hisler, etrafımızı saran dünyanın bize duyumsatmayı sürdürdüğü hisler, her yerde ve her vakit. Önkoşul olarak his, benim hem kılavuzum tıpkı vakitte araştırmalarımın özgünlüğünün teminatı oldu. Ancak ne uğruna? Hayat öykümü anlatmak yahut kendimi ömrümün sırlarından azade kılmak uğruna değil, yaşanmış bir durumun, bir olayın, romantik bir ilginin şifresini çözmek ve bu biçimdece sırf yazının bedene getirebileceği ve bir ihtimal diğerlerinin şuuruna ve anılarına aktarabileceği bir şeyi ortaya çıkarmak uğruna. Aşkın, acının ve yasın, utancın kozmik olmadığını kim söyleyebilir? Victor Hugo şu biçimde der: Birimiz bile sırf kendimize ilişkin bir hayat yaşama onurunu deneyim etmemişizdir. Fakat her olay fütursuzca kişisel kipte yaşandığından –’Bu benim başıma geliyor’– bu olaylar lakin kitaptaki ‘Ben’in bir manada şeffaflaşmasıyla ve okuyucunun ‘Ben’inin bu alanı doldurmasıyla birebir biçimde yorumlanabilir. Diğer biçimde söz edilecek olursa, bu ‘Ben’in kişi-ötesi olmasıyla.
Belirli bir okuyucu kategorisi ‘için’ yazmaktan değil, bir bayan ve bir içsel göçmen olarak tecrübelerimden ve yaşadığım yılların gitgide uzayan anılarından ve oburlarının imgelerini ve sözlerini sunmaya sonsuza dek devam eden şimdiden ‘hareketle’ yazmaktan oluşan yazma taahhüdümü işte bu biçimde tasavvur ettim. Kendimi yazmaya adamamın aracı olan bu taahhüt, bir kitabın özel yaşantıda değişime katkıda bulunabileceği, katlanılan ve bastırılan tecrübelerin yalnızlığını paramparça edebileceği ve varlıkların kendilerini bir daha kurgulamalarını sağlayabileceği inancıyla –artık mutlaklık halini almış bir inanç– destekleniyor. Hakkında konuşulamayanların gün yüzüne çıkarılması politiktir.
Bunu bugün İran’daki bayanlar üzere erkek iktidarını yerinden edecek sözleri bulan ve bu iktidarın en arkaik çeşidine karşı ayaklanan bayanların isyanında görüyoruz. Fakat ben demokratik bir ülkede yazarken bayanların edebiyat alanındaki yerini düşünmeye devam ediyorum. Bayanlar çabucak hemen yazılı eser üreticisi olarak meşruiyet kazanamadı. Batı’nın entelektüel etrafları dahil olmak üzere dünyada bayanların yazdıkları kitapları bassıradan yok sayan erkekler var; bu kitapların isimlerini ağızlarına almıyorlar. Yapıtlarımın İsveç Akademisince takdir edilmesi tüm bayan müellifler için umut işaretidir.
Hakkında konuşulamayan toplumsal olguların, sırf bunların tesirlerini direkt deneyim eden kimselerin hissettiği sınıf ve/veya ırkla ve natürel toplumsal cinsiyetle bağlı içselleştirilmiş güç bağlantılarının gün yüzüne çıkarılmasıyla birlikte kişisel lakin bununla birlikte kolektif özgürleşme mümkünlüğü da ortaya çıkar. Gerçek dünyayı lisanın, tüm lisanların ortasında barındırdığı vizyon ve bedellerden arındırarak çözmek, bu dünyanın yerleşik nizamını baş aşağı etmek, hiyerarşilerine çomak sokmaktır.
Ama edebi yazarlığın okuyucunun algısına tabi olan politik hareketini; olaylar, çatışmalar ve fikirler kelam konusu olduğunda benimsemek zorunda olduğumu hissettiğim tavırlarla karıştırmıyorum. Ben İkinci Dünya Savaşı’ndan daha sonra müelliflerin ve entelektüellerin pozisyonlarını Fransız siyasetiyle bağlantılı olarak belirledikleri ve hayatın olağan akışı ortasında toplumsal gayretlere katıldıkları savaş daha sonra kuşağın bir kesimi olarak büyüdüm. Bu beşerler seslerini çıkarmasalardı ve onların adanmışlıkları olmasaydı bugün işler farklı olur muydu, bilmek mümkün değil. Bilgi kaynaklarının çoğulluğunun ve imgelerin belirip kaybolma suratının bizi bir çeşit kayıtsızlığa koşulladığı günümüz dünyasında kişinin sanatına odaklanması, şeytana uymasıdır. Lakin bu esnada Avrupa’da, Rusya’nın başındaki diktatörün niye olduğu emperyalist savaşın şiddetinin gizlediği bir geri çekilme ve kapanma ideolojisi yükselişte ve şimdiye dek demokratik olagelen ülkelerde süratle yol katediyor. Yabancıların ve göçmenlerin dışlanmasında, ekonomik bakımdan zayıf olanların geride bırakılmasında, bayanların vücutlarının gözetlenmesinde temellenen bu ideoloji benim için ve insanın kıymetinin her vakit ve her yerde tıpkı olduğunu düşünen herkes için çok bir tetikte olma halini zarurî kılıyor.
Bana bu olabilecek en değerli edebiyat ödülünün verilmesiyle, yalnızlık ve kuşku ortasında sürdürülen yazma hareketinden ve şahsi araştırmadan oluşan çalışmaya parlak bir ışık tutulmuş oluyor. Bu ışık benim gözümü kamaştırmıyor. Bana verilen Nobel mükafatını şahsi bir zafer olarak görmüyorum. Bu mükafatı kolektif bir zafer olarak görmem ise ne kibirden ne de tevazudan. Mükafatın onurunu; cinsiyetleri yahut toplumsal cinsiyetleri, deri renkleri ve kültürleri ne olursa olsun; herkes için daha fazlaca özgürlük, eşitlik ve insan onuru umudu taşıyan herkesle ve kâra aç bir azınlığın, hayatı tüm halklar için giderek daha yaşanmaz hale getirdiği bir Dünya’yı ve gelecek kuşakları müdafaayı kaygı edinenlerle paylaşıyorum.
Yirmi yaşındayken verdiğim, halkımın intikamını alma sözüme artık geri dönüp baktığımda, sözümü yerine getirip getirmediğimi söyleyemem. Bu kelam yardımıyla ve cetlerim –erken yaşta ölmelerine niye olan işlere razı gelen çalışkan erkekler ve kadınlar– yardımıyla onlara edebiyatta, epey erken yaşlardan itibaren bana yoldaşlık edip öteki dünyalara erişmemi ve bana kendini hâlâ bir özgürleşme alanı olarak sunan edebiyatın ortasında bir bayan ve toplumsal sınıf değiştiren biri olarak sesimi kalıcı kılmak için varoluşa isyan etmek ve varoluşu değiştirmek de dahil olmak üzere öbür varoluş sistemlerine erişmemi sağlayan sesler topluluğunun içinde bir yer kazandırabilecek gücü ve öfkeyi edindim.”
Bu konuşma ilk vakit içinderda Parşömen’de Çağla Taşkın çevirisiyle yayınlanmıştır.
İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi, mükafatın Ernaux’ya verilme öne sürülen sebebini “şahsi hafızanın köklerini, yabancılaşmalarını ve kolektif kısıtlamalarını ortaya çıkarmadaki cüreti ve objektif duyarlılığı” olarak deklare etti.
Ernaux, Stockholm Konser Meskeninde (Konsert Huset) düzenlenen merasimde yaptığı ödül konuşmasında şu tabirleri kullandı:
“Nereden başlasam? Bomboş bir sayfaya bakarak tekraren sordum bu soruyu kendime. Kitabı yazmaya girişmemi sağlayacak ve tüm kuşkuları tek bir atakta alıp götürecek o cümleyi, o tek bir cümleyi –bir nevi anahtarı– bulmak zorundaydım güya. Bugün o birinci şaşkınlık geçtikten daha sonra –’Bunu yaşayan ben miyim sahiden?’– hayal gücümün insanın ortasında gittikçe büyüyen bir dehşet salar biçimde temsil ettiği bir durumla karşı karşıyayken bir daha birebir mecburilik üstüme çöküyor: Bana özgürlük ve bu akşam beni davet ettiğiniz bu yerde titremeden konuşacak güç bahşedecek cümleyi bulmak.
O cümleyi epey uzaklarda aramama gerek yok. Anında beliriveriyor. Bütün berraklığı ve kuvvetiyle. Keskin. Çürütülemez. Altmış sene evvel günlüğüme yazmışım. ‘Halkımın intikamını almak için yazacağım.’ Rimbaud’nun yakarışından yankılanmış: Tüm ebediyet boyunca ismi bir ırka mensup olacağım ben. Yirmi iki yaşındaydım, sıklıkla mahallî burjuvazinin oğulları ve kızlarıyla bir arada taşra üniversitesinde okuyordum. Bir topraksız işçi, fabrika personeli ve esnaf sülalesinin, hal ve hareketleri yüzünden, aksanları yüzünden, eğitimsizlikleri yüzünden nefret edilen bu insanların son temsilcisi olarak kitap yazmanın, müellif olmanın doğduğunuz toplumsal sınıfla alakalı olan toplumsal adaletsizliğe deva olmaya yeteceğine inanıyordum, gururla ve safça. Kişisel zaferin asırların tahakkümünü ve yoksulluğunu silebileceğine, okulun, akademik başarımın tesiriyle bende hâlihazırda yeşerttiği bir illüzyona inanıyordum. şahsi başarılarım insanların maruz kaldığı onca aşağılanma ve hakareti nasıl biraz olsun telafi edebilirdi ki? Bu soruyu kendime hiç sormadım. Birkaç mazeretim vardı.
Okumayı söktüğüm andan itibaren kitaplar yoldaşım oldu, kitap okumak da okul haricindeki doğal meşgalem. Dükkânında iki müşteri içinde bir epeyce roman okuyan ve benim de kitap okumamı dikiş dikmeme ve örgü örmeme tercih eden annem bu iştahımı güzelce kabarttı. Kitapların yüksek maliyeti, gittiğim dinî okulda kitaplara kuşkuyla bakılması onları benim için daha da arzulanır kılıyordu. Don Kişot, Güliver’in Seyahatleri, Jane Eyre, Grimm ve Andersen masalları, David Copperfield, Rüzgâr Üzere Geçti, çabucak sonrasında Sefiller, Gazap Üzümleri, Bulantı, Yabancı: Okuduklarımı okulun dayattıklarından çok tesadüfler belirliyordu.
Edebiyat okumayı seçerek edebiyatın, benim için en değerli şeyin, hatta kendimi Flaubert’in yahut Virginia Woolf’un romanlarına yansıtmama ve bunları edebi manada yaşamama vesile olan bir hayat formu olan şeyin ortasında kalmayı seçtim. Edebiyat benim farkına varmadan toplumsal etrafımın karşısında konumlandırdığım bir kıta üzereydi. Ve yazmayı tam olarak gerçekliği bir daha biçimlendirmek olarak görüyordum.
Arzumu ve gururumu yatıştıran, birinci romanımın –tek özelliği yeni bir biçem bulmaya çalışmak olan bir roman– iki üç yayıncı tarafınca reddedilmesi değildi. Bir bayan ile bir erkeğin varoluşu içindeki farkın yükünün, rollerin toplumsal cinsiyet tarafınca belirlendiği, doğum denetiminin yasak, hamileliğin sonlandırılmasının ise cürüm olduğu bir toplumda derinden hissedildiği ömür durumlarıydı. Evli ve iki çocukluydum, hocalık yapıyordum, meskenin tüm işlerinin sorumluluğu bendeydi; yazmaktan ve halkımın intikamını alma sözümden günbegün uzaklaşıyordum. Kafka’nın Dava’sındaki ‘Kanun Önünde’ meselini kendi bahtım gözümde canlanmadan okuyamıyordum: Sırf benim için yapılmış kapıdan hiç giremeden, sırf benim yazabileceğim kitabı yazamadan ölmek.
Ama şahsi ve tarihi şartları dikkate almadan söylüyorum bunları. Tatil için meskene gitmemden üç gün daha sonra vefat eden bir baba, benim üzere emekçi sınıfı ailelerden gelen öğrencilere ders anlattığım bir iş, dünyanın her yerinde protesto akımları: Tüm bu faktörler beni öngörülemez ve köklerimin dünyasına yakın orta sokaklardan ‘halkıma’ geri götürdü ve yazma isteğime bâtın ve mutlak aciliyet niteliği kazandırdı. Yirmili yaşlarımın o aldatıcı ‘hiç bir şey hakkında yazma’ meşgalesi yoktu artık; artık sorun, baskılanan hafızada bulunan ve hakkında konuşulamayanlara dalmak ve halkımın hayatına tesir edecek bir ışık tutmaktı. Hem içimde hem dışımda var olan, köklerimle arama aralık koyan niçinleri anlamak için yazmaktı sorun.
Yazarken hiç bir tercih emsalsiz değildir. Lakin göçmen olarak artık anne babalarıyla tıpkı lisanı konuşmayanlar ve sınıf değiştirmiş kimseler olarak artık eski lisanlarına sahip olmayanlar öbür sözlerle düşünürler, kendilerini diğer sözlerle tabir ederler, fazladan zorluklarla karşılaşırlar. İkilem. Ustalık kazandıkları ve edebiyat yapıtlarında, kökenlerinin dünyasında –günlük hayatı, işi, kişinin toplumdaki yerini tanımlayan hislerden ve sözlerden oluşan o birinci dünyada– hayran kaldıkları, edinilmiş, baskın lisanda yazmanın kuvvetliğünü, hatta imkânsızlığını kesinlikle hissederler. Bir yanda mesela Albert Camus’nün o hayli hoş metni ‘Evet ile Hayır içinde’daki anne ile oğul içindeki o samimi etkileşimin lisanı üzere şeyleri isimlendirmeyi öğrendikleri lisan vardır – tüm gaddarlığı ve sessizlikleriyle. Öbür yanda ise o birinci dünyanın genişlemesini sağlayan ve yükselmelerini borçlu olduklarını hissettikleri, vakit zaman gerçek memleketleri bile saydıkları hayranlık duyulan, içselleştirilmiş eser modelleri. Benim modellerim içinde Flaubert, Proust, Virginia Woolf vardı. Yazmaya yine başladığımda hiç biri yardımıma koşmadı. İçimde uzunluklu boyunca uzanan gediği bulup çıkarmak, göstermek ve anlamak için ‘iyi yazmaktan’ ve hoş cümlelerden –tam da öğrencilerime yazmayı öğrettiğim cinsten cümlelerden– kopmam gerekti. Öfke ve alay, hatta çiğlik aktaran bir lisanın feryadı bizatihi geliverdi bana; küçük düşürülenlerin ve güceniklerin çoğunlukla öbürleri tarafınca hakir görülmenin, utancın ve utanmanın utancının anısına verdikleri yegâne cevap olarak kullandıkları bir aşırılık, baş kaldırma lisanı.
Ve toplumsal benliğimdeki gediğin öyküsünü, öğrenciyken bana dair olan durumun, Fransız devletinin bayanları hâlâ mahkum ettiği durumun, gebeliklerin merdivenaltı kürtajcılarda saklı gizli sonlandırılmaya çalışmak zorunda kalınmasının üzerine temellendirmek, bana süratle izahtan vareste görünmeye başladı – o kadar ki yazmaya başlamanın öteki bir yolunu tahayyül dahi edemiyordum. Ve genç kız vücudumun başına gelen her şeyi tasvir etmek istiyordum; hazzın keşfini, adet görmeyi. Ve bu biçimdece, 1974 yılında yayımlanan birinci kitap benim yazımı konumlandıracağım dünyanın, hem toplumsal hem feminist dünyanın, ben o periyotta farkında olmasam da haritasını çıkarmış oldu. Halkımın intikamını almak ve cinsiyetimin intikamını almak o andan daha sonra tek ve tıpkı şeye dönüşecekti.
İnsan, yazmak üzerine de baş yormadan hayat üzerine nasıl baş yorar? Yazmanın varlıkların ve şeylerin kabul edilegelmiş, içselleştirilmiş temsillerini güçlendirdiğini mi yoksa bunlarda gedik mi açtığını merak etmeden? Şiddetli ve alaycı oluşuyla isyankâr yazı, boyunduruk altındakilerin halinin bir yansıması değil miydi? Okuyucu kültürel bakımdan ayrıcalıklı olduğunda kitaptaki karaktere gerçek hayatta yaklaşacağı üzere dayatmacı ve küçümsemeci bakış açısıyla yaklaşırdı. ötürüsıyla, aslında, babamın anlatacağım kıssasına yöneltildiğinde katlanılmaz ve bana o denli geliyordu ki ihanet niteliğinde olacak bu bakıştan kaçınmak için dördüncü kitabımdan itibaren tarafsız, objektif, ne metafor ne his emaresi içerdiğinden ‘yavan’ bir yazma formu benimsedim. Şiddet taammüden gösterilen bir şey değildi artık; kaynağını yazıda değil, hakikatlerin kendisinde buluyordu. Hem gerçekliği tıpkı vakitte gerçekliğin temin ettiği hissi içeren sözleri bulmak husus ne olursa olsun benim yazma sürecimin süregelen derdi oldu, bugün de hâlâ o denli.
‘Ben’ demeye devam etmem gerekiyordu. Edebi kullanımda müelliften bahsederken birinci tekil şahıs –çoğu lisanda konuşmayı öğrendiğimiz andan başlayıp ölene dek varlığımızı sürdürmemizi sağlayan kullanım– tercih edilmesi, kurmaca olarak sunulan ‘Ben’e kıyasla narsistik kabul edilir. bu biçimdea dek hatıratlarında savaştaki kahramanlıklarını anlatan asilzadelerin ayrıcalığı olan ‘Ben’in 18. yüzyıl Fransa’sında bir demokratik fetih, bireylerin eşitliğinin ve kendi öykülerinin öznesi olma haklarının bir tasdiki olduğunu anımsamakta yarar var, tıpkı Jean-Jacques Rousseau’nun İtiraflar’ının girizgâhındaki üzere: Ve hiç kimse, halktan biri olduğum için okuyucunun dikkatine layık bir şey söyleyemeyeceğimi argüman etmesin. […] Nasıl bir muğlaklık ortasında hayatış olursam olayım, Hükümdarlardan daha fazla ve daha nitelikli düşünmüşsem, ruhumun kıssası, onların ruhunun kıssasından daha enteresan demektir.
Beni motive eden bu sıradan kibir değil (gerçi, tıpkı zamanda…), ‘Ben’i –hem maskülen hem feminen olan bu formu– hisleri yakalayıp aktarabilen bir keşif aracı olarak kullanma dileğiydi: Hafızanın gömdüğü hisler, etrafımızı saran dünyanın bize duyumsatmayı sürdürdüğü hisler, her yerde ve her vakit. Önkoşul olarak his, benim hem kılavuzum tıpkı vakitte araştırmalarımın özgünlüğünün teminatı oldu. Ancak ne uğruna? Hayat öykümü anlatmak yahut kendimi ömrümün sırlarından azade kılmak uğruna değil, yaşanmış bir durumun, bir olayın, romantik bir ilginin şifresini çözmek ve bu biçimdece sırf yazının bedene getirebileceği ve bir ihtimal diğerlerinin şuuruna ve anılarına aktarabileceği bir şeyi ortaya çıkarmak uğruna. Aşkın, acının ve yasın, utancın kozmik olmadığını kim söyleyebilir? Victor Hugo şu biçimde der: Birimiz bile sırf kendimize ilişkin bir hayat yaşama onurunu deneyim etmemişizdir. Fakat her olay fütursuzca kişisel kipte yaşandığından –’Bu benim başıma geliyor’– bu olaylar lakin kitaptaki ‘Ben’in bir manada şeffaflaşmasıyla ve okuyucunun ‘Ben’inin bu alanı doldurmasıyla birebir biçimde yorumlanabilir. Diğer biçimde söz edilecek olursa, bu ‘Ben’in kişi-ötesi olmasıyla.
Belirli bir okuyucu kategorisi ‘için’ yazmaktan değil, bir bayan ve bir içsel göçmen olarak tecrübelerimden ve yaşadığım yılların gitgide uzayan anılarından ve oburlarının imgelerini ve sözlerini sunmaya sonsuza dek devam eden şimdiden ‘hareketle’ yazmaktan oluşan yazma taahhüdümü işte bu biçimde tasavvur ettim. Kendimi yazmaya adamamın aracı olan bu taahhüt, bir kitabın özel yaşantıda değişime katkıda bulunabileceği, katlanılan ve bastırılan tecrübelerin yalnızlığını paramparça edebileceği ve varlıkların kendilerini bir daha kurgulamalarını sağlayabileceği inancıyla –artık mutlaklık halini almış bir inanç– destekleniyor. Hakkında konuşulamayanların gün yüzüne çıkarılması politiktir.
Bunu bugün İran’daki bayanlar üzere erkek iktidarını yerinden edecek sözleri bulan ve bu iktidarın en arkaik çeşidine karşı ayaklanan bayanların isyanında görüyoruz. Fakat ben demokratik bir ülkede yazarken bayanların edebiyat alanındaki yerini düşünmeye devam ediyorum. Bayanlar çabucak hemen yazılı eser üreticisi olarak meşruiyet kazanamadı. Batı’nın entelektüel etrafları dahil olmak üzere dünyada bayanların yazdıkları kitapları bassıradan yok sayan erkekler var; bu kitapların isimlerini ağızlarına almıyorlar. Yapıtlarımın İsveç Akademisince takdir edilmesi tüm bayan müellifler için umut işaretidir.
Hakkında konuşulamayan toplumsal olguların, sırf bunların tesirlerini direkt deneyim eden kimselerin hissettiği sınıf ve/veya ırkla ve natürel toplumsal cinsiyetle bağlı içselleştirilmiş güç bağlantılarının gün yüzüne çıkarılmasıyla birlikte kişisel lakin bununla birlikte kolektif özgürleşme mümkünlüğü da ortaya çıkar. Gerçek dünyayı lisanın, tüm lisanların ortasında barındırdığı vizyon ve bedellerden arındırarak çözmek, bu dünyanın yerleşik nizamını baş aşağı etmek, hiyerarşilerine çomak sokmaktır.
Ama edebi yazarlığın okuyucunun algısına tabi olan politik hareketini; olaylar, çatışmalar ve fikirler kelam konusu olduğunda benimsemek zorunda olduğumu hissettiğim tavırlarla karıştırmıyorum. Ben İkinci Dünya Savaşı’ndan daha sonra müelliflerin ve entelektüellerin pozisyonlarını Fransız siyasetiyle bağlantılı olarak belirledikleri ve hayatın olağan akışı ortasında toplumsal gayretlere katıldıkları savaş daha sonra kuşağın bir kesimi olarak büyüdüm. Bu beşerler seslerini çıkarmasalardı ve onların adanmışlıkları olmasaydı bugün işler farklı olur muydu, bilmek mümkün değil. Bilgi kaynaklarının çoğulluğunun ve imgelerin belirip kaybolma suratının bizi bir çeşit kayıtsızlığa koşulladığı günümüz dünyasında kişinin sanatına odaklanması, şeytana uymasıdır. Lakin bu esnada Avrupa’da, Rusya’nın başındaki diktatörün niye olduğu emperyalist savaşın şiddetinin gizlediği bir geri çekilme ve kapanma ideolojisi yükselişte ve şimdiye dek demokratik olagelen ülkelerde süratle yol katediyor. Yabancıların ve göçmenlerin dışlanmasında, ekonomik bakımdan zayıf olanların geride bırakılmasında, bayanların vücutlarının gözetlenmesinde temellenen bu ideoloji benim için ve insanın kıymetinin her vakit ve her yerde tıpkı olduğunu düşünen herkes için çok bir tetikte olma halini zarurî kılıyor.
Bana bu olabilecek en değerli edebiyat ödülünün verilmesiyle, yalnızlık ve kuşku ortasında sürdürülen yazma hareketinden ve şahsi araştırmadan oluşan çalışmaya parlak bir ışık tutulmuş oluyor. Bu ışık benim gözümü kamaştırmıyor. Bana verilen Nobel mükafatını şahsi bir zafer olarak görmüyorum. Bu mükafatı kolektif bir zafer olarak görmem ise ne kibirden ne de tevazudan. Mükafatın onurunu; cinsiyetleri yahut toplumsal cinsiyetleri, deri renkleri ve kültürleri ne olursa olsun; herkes için daha fazlaca özgürlük, eşitlik ve insan onuru umudu taşıyan herkesle ve kâra aç bir azınlığın, hayatı tüm halklar için giderek daha yaşanmaz hale getirdiği bir Dünya’yı ve gelecek kuşakları müdafaayı kaygı edinenlerle paylaşıyorum.
Yirmi yaşındayken verdiğim, halkımın intikamını alma sözüme artık geri dönüp baktığımda, sözümü yerine getirip getirmediğimi söyleyemem. Bu kelam yardımıyla ve cetlerim –erken yaşta ölmelerine niye olan işlere razı gelen çalışkan erkekler ve kadınlar– yardımıyla onlara edebiyatta, epey erken yaşlardan itibaren bana yoldaşlık edip öteki dünyalara erişmemi ve bana kendini hâlâ bir özgürleşme alanı olarak sunan edebiyatın ortasında bir bayan ve toplumsal sınıf değiştiren biri olarak sesimi kalıcı kılmak için varoluşa isyan etmek ve varoluşu değiştirmek de dahil olmak üzere öbür varoluş sistemlerine erişmemi sağlayan sesler topluluğunun içinde bir yer kazandırabilecek gücü ve öfkeyi edindim.”
Bu konuşma ilk vakit içinderda Parşömen’de Çağla Taşkın çevirisiyle yayınlanmıştır.