Merve Pehlivan
Bülent Aksoy köken bilgisi meraklılarına üç yıl içerisinde iki kitap armağan etti. 2020 yılında Pan Yayıncılık’tan İngilizce çıkan “Introduction to the Etymology of the English Language” kitabı Boğaziçi Üniversitesi’nde kendinden etimoloji dersi alan birkaç jenerasyondan eski öğrencilerinin anılarını depreştirdi. Bu eser, İngilizce kelam dağarcığını tıpkı zamandarinlikli, hem pratik, tıpkı vakitte yer yer eğlenceli halde genişletmek isteyen okurların başucu kitabı olmaya aday. Öğreneceğiniz tek bir Latince yahut Yunanca kök, İngilizce kelam dağarcığınızdan taşıp size Fransızca, İspanyolca, İtalyanca sözlerin mana kapılarını da aralayıverir.
İletişim Yayınları’nın 2022’de yayımladığı “Etimoloji Işığında Sözlerin Dünyasında Gezintiler” kitabı ise Bülent Aksoy’un söz tarihçeleri üstüne yazılmış denemelerini bir ortaya getiriyor. Kitaptaki katmanlı kıssalar birbirine yabancı üzere gözüken bir hayli sözün nasıl akrabalık bağı taşıdığını, etimolojinin bir epeyce disipline göz kırpıp kültür ufkumuzu genişletebileceğini ortaya koyuyor. Yapıtın ikinci baskısı tükenmiş, üçüncüsü ise yolda.
Aksoy’la etimolojinin ülkedeki tarihçesinden “faiz lobisinin” nasıl yanlış çeviriyle lisanımıza girdiğine, lisan modalarından Bluetooth’a bir fazlaca mevzuyu konuştuk.
‘SÖZ DAĞARCIĞINI GENİŞLETMENİN YOLU KÖKEN BİLGİSİDİR’
Boğaziçi Üniversitesi’nde Çeviribilim öğrencilerine 27 yıl boyunca etimoloji dersi verdiniz. Bu kısımdan mezun bir hayli tercüman hâlâ bu dersten öğrendikleriyle kelamlı ve yazılı çeviri faaliyetlerini besliyor. Etimolojiye çabucak hemen merak salan, lisan duyarlığını etimoloji sayesinde geliştirmek isteyen öğrencilere ne tavsiye edersiniz?
Etimoloji bizim toplumumuzda yeni sayılması gereken bir husus, bunu bilmek gerek. Eski defterlere bakalım biraz: 1932’de Türk Lisan Kurumu kurulduğunda, bir de “etimoloji kolu” kurulmuştu, bu koldan beklenen Türkçenin etimoloji sözlüğünü hazırlamaktı. Lakin milliyetçi önyargılar, yersiz tasalar ve bilgisizlik yüzünden rafa kaldırıldı. Etimoloji konusu “cısss!” oldu. Tehlikeli bir mevzu sayıldı yani, senelerca entelektüel ya da akademik bir merak olarak kaldı. Benim gözlemlerime göre, 1980 daha sonrasında göz gerisi edilemeyecek bir merak olarak yayıldı. Okumuş insanların pek birçoklarının ilgi duyduğu bir husus haline geldi artık diyebilirim. Bu ortada Boğaziçi Üniversitesi’nin 1983’te kurulan Çeviribilim Kısmı’nda de İngilizcenin etimolojisi müfredata alındı. Pahalı oyun muharriri Güngör Dilmen bu dersi senelerca verdi. 1992’de bu dersi ben devraldım, 2019’a kadar da ben verdim. Benden daha sonra bu dersi verme isteği duyan bir öğretim üyesi çıkmadı. Ne yazık ki bu ders bugün bu kısımda artık verilmiyor. İki eski öğrencim, biri Kütahya Dumlupınar Üniversitesi öğretim üyesi olan Dr. Burcu Gökgöz-Kurt, öbürü Çukurova Alpaslan Türkeş Üniversitesinden Dr. Elif Kemaloğlu-Er kendi kısımlarında bu dersi veriyorlar.
Bunları şunun için anlattım: yıllar daha sonra etimoloji merakı uyandı bu toplumda. Son otuz kırk yıl ortasında yayımlanmış Türkçe etimoloji sözlükleri bunun göstergesi. Benim ders verdiğim senelerda etimoloji dersi üniversitenin bütün kısımlarına açıktı. İdeolojiden matematiğe, memleketler arası münasebetlerden fiziğe kadar fazlaca değişik kısımlardan öğrencim oldu. Gördüm ki etimoloji yalnızca lisan öğrencilerinin değil, bütün öğrencilerin ilgi duyduğu bir husus. Yabancı lisan (Batı lisanlarından birini) öğrenmekte olanlara şunları hatırlatmak isterim… Türkiye’de yabancı lisan öğretiminde büyük bir boşluk var. Ortaöğretimde yabancı lisanın yalnızca gramerini öğretirler, söz öğretimi diye bir şey yoktur. En düzgün liselerde bile bu biçimdedir bu. Bu eksikliği duyan kimi öğrenciler sözlüğü açıp her gün beş on söz ezberlerler lakin verimli bir yol olamaz bu. bir süre daha sonra yorulurlar. Sözlükleri ezberleyemezler ya… Kelam dağarcığını genişletmenin yolu köken bilgisidir. Bir Yunanca ya da Latince kök, bir mana özü öğreniyorsunuz, oradan türeyen on beş-yirmi söz bir anda elinizin altına geliyor. bu biçimde bu biçimde binlerce kelimeyi kuru kuru ezberlemekten kurtuluyor, manalarını özümsüyorsunuz. Az şey mi bu? Lisanın yarısı gramerse, öbür yarısı da kelam varlığıdır. Bakınız Britanya’da, ABD’de orta dereceli okullarda, öğrencinin kelam dağarcığını genişletecek dersler verilir; İngilizce onların anadili olduğu biçimde…
Batı lisanlarından gelen yığınla yabancı kelimeyi yalnızca yabancı lisan öğrenenler değil, bu ülkede herkes kullanıyor. Yabancı lisan bilmeyenler de, köken bilgisine merak sardıklarında kullandıkları sözlerin asıl manalarıyla tanışacak, ağızlarından, kalemlerinden çıkan biroldukça kelamın manalarını özümseyeceklerdir. Alışılmış, biroldukça sözün manası lisanın tarihi ortasında mana kaymalarına, değişimlere uğrar. Bu durumda sözlerin eski manalarını öğrenmek de bize epey şey verir. Lisanların nasıl geliştiğini görür, lisan denen varlığın derin yapısına girersiniz. Sözlerin eski manalarını öğrenmek insan zihninin derin katmanlarına inmek üzere heyecan vericidir.
Etimoloji eğlendiricidir de. Sözlerin eski manaları, lisandan lisana geçerken uğradıkları mana değişiklikleri insanı kimi vakit şaşırtır, şaşırtarak eğitir, kimi vakit de eğlendirir. bu türlü özetlemek gerekirse özetleyebilirim etimolojinin faydalarını. Yararına inandıktan daha sonra faydalanacağınız kaynakları arar bulursunuz. Az sayıda olmakla birlikte, Türkçe kitaplar da vardır. Fakat etimolojinin ana kaynağı sözlüklerdir. Çevrimiçi İngilizce sözlükler (mesela, dictionary.com; meriam-webster.com) sözlerin kökenlerini belirtiyorlar. Bu sözlüklerden ikincisinin bir hizmeti var; Word of the Day (Günün Kelimesi). Siteye üye olursanız, her gün bir sözün kökeni ile tarihçesini gönderiyorlar.
Türkçenin etimolojisine de ehemmiyet verilmeli. Bilhassa lisanımızdan atamayacağımız bir yığın Arapça, Farsça kelimeyi ezbere kullanıyoruz. Köken bilgisi olmadan tıpkı Arapça kökten çıkan sözler içindeki bağı kuramayız. Çevrimiçi TDK Yeni Kelamlık ile lugatim.com’da -yanlışları olmakla beraber- sözlerin kökenlerini belirtiyorlar. (TDK kaç yıl daha sonra çevrimiçi sözlüğünde sözlerin kökenini belirtme sonucu verdi; eski, basılı sözlüklerinde yoktu bu). Bu üzere başlangıç kaynaklarından daha sonra daha geniş bilgi için özel etimoloji sözlüklerine başvurulabilir. Değerli olan, kullandığımız sözlerin kökenlerini, çekirdek manalarını, tarihçelerini merak etmek.
Sözlerin Dünyasında Gezintiler, Bülent Aksoy,
312 sf., Bağlantı Yayınları, Eylül 2022
‘BAĞA DESTURSUZ GİRENLER’
“Salça” ve “sos” sözlerinin kökenlerini deklare ettiğınız kısımda “Türkçeye yabancı söz ithal edenler bu işe girişmedilk evvel birebir şeyin lisanımızda karşılığı olup olmadığını araştırmıyorlar” diyorsunuz. Bu tespitin yanı sıra Türkçeye isabetsizce teğe bir çevrilen kimi sözler süratle kabul görüyor: “Çabasız”, “çalışmıyor”, “[o argümanı] satın almıyorum” üzere. Son senelerda İngilizce “timeless” sözünün birebir çevirisiyle aktarılan “zamansız” tabiri evvel moda kesiminde belirdi, daha sonra başka bir fazlaca alanda reklam sloganlarına girdi. Etimoloji bilgisi bu üzere durumlarda lisanın müdafaasına nasıl yardımcı olabilir?
“Salça” ile “sos” birebir manaya gelen iki söz. Birincisi İtalyanca, öbürü Fransızca. Bunlar üzere iki başka lisandan lakin birebir manaya gelen bir yığın söz var Türkçede. “Sos” üzere alıntıların lisana hiç bir faydası yok. Salça sözü, salçalı yemekler tüm Anadolu köylerine girmiş. Türkiyeli Frankofiller herbiçimde daha kentli, daha batılı görünebilmek için, “sos”u lisana sokmuşlar. Öteki örnekler köken bilgisinin konusu değil. Bu üzere yanlışlar çeviri eğitim-öğretimini ilgilendirir. Çeviri tecrübesizlikleri, lisan zevksizliği. Yabancı lisanı gereğince öğrenmeden çevirmenliğe heves edenlerin; Orhan Şaik Gökyay’ın deyişiyle “bağa destursuz girenler”in inanılmaz günahları. Sinema sinemalarının alt yazılarında bunlara emsal binlerce yanılgı bulursunuz.
Verilen örnekler lisanın özümseyemeyeceği kadar garip lakin çeviri kusuru yüzünden lisana yerleşen kelamlar yok mudur? Vardır alışılmış. Bunlardan son senelerda fazlaca kullanılan ikisini söyleyeyim: Vergi cenneti ve faiz lobisi. Birincinin kaynağı İngilizce “tax haven”. Biliyorsunuz, “haven” sığınak, liman demek. Fakat bu İngilizce kelimeyi bilmeyen, bilmediğini bilmediği için de sözlüğe bakmayan sorumsuz biri o kelimeyi cennet manasına gelen “heaven” ile karıştırmış. “Vergi cenneti” kelamını artık herkes tereddütsüzce kullanıyor. Buna karşı bizlerin yapabileceği bir şey yok ne yazık ki. Yapabileceğimiz tek şey, burada değindiğim üzere, bunun bir çeviri yanlışı olduğunu şurada burada söylemek, yazmak. Bir de şunu yapabilirsiniz: Diyelim ki bir metin çeviriyorsunuz, elinizdeki İngilizce metinde geçiyor, bunu vergi cenneti diye çevirmezsiniz (çevirmemelisiniz de) “vergi sığınağı / barınağı / limanı” üzere bir kelam kullanır, bir dipnotu ile durumu açıklarsınız.
İkinci kelam de İngilizceden: Interest lobby. “Faiz lobisi” diyorlar. Cumhurbaşkanının Türkçeye soktuğu bir kelam. Lakin ona da öğreten birileri olmalı. Bu kelam “çıkar (menfaat) çevresi” demek aslında. Faiz bugünkü idarenin yerli yersiz, en epeyce söylem ettiği sözlerden. hayatımızda ebediyen var olacak bir husus olamaz faiz; bugünkü idare bir gün değiştiğinde “faiz lobisi” kelamı de unutulup gidecek.
‘DİL HASSASLIĞI EN GELİŞMİŞ BEŞERLER ŞAİRLER VE YAZARLARDIR’
Kitabınızın amaç kitlesi en genel tabirle lisan üzerine düşünmeyi kaygı edinen, Batı Avrupa lisanlarının mana dünyasına ezberle değil, kavramlarla düşünerek girmek isteyen beşerler. “Theoria’dan Nazariye’ye” başlıklı kısımda biroldukca kimsenin lisan hassaslığını yansıtabileceğinize inanarak şahsi bir tavrınızı, istemeye istemeye “kuram” sözünü kullandığınızı açıklıyorsunuz. Lisan duyarlığı nasıl tanımlanabilir?
Dil duyarlığı okuyarak kazanılır doğal. Hem anadilinde tıpkı vakitte öğrenilen yabancı lisanlarda kitap okuyarak. En başta şairleri, edebiyatçıları okuyarak. Zira bütün lisanlarda dil duyarlığı en gelişmiş beşerler onlardır. Lisan ortasında lisan üretir edebiyatçılar, bir de filozoflar, bilimciler. Okudukça sözlerin ince manalarını, yan manalarını, mecazlarını özümseriz. Birtakım sözler az, kimileri orta sıklıkta, kimileri da hayli kullanılır, sözlerin kullanılma sıklığını fakat hayli okuyanlar bilir. Okumanın yanı sıra bir şeyler de yazıyor, yabancı lisanlardan bir şeyler çeviriyorsanız, bu da lisan duyarlığınızı biler. Her sözün bir tadı vardır. Bir kimse kimi kelamları daha epeyce sever, daha fazlaca kullanabilir. Kimi kelamlar kibar insan ağzına yakışmaz, bazıları kulak tırmalar. Karşımızdaki insanın kullandığı kelamlara bakarak onun nasıl biri olduğu, hangi toplumsal sınıftan geldiği, tahsil, kültür düzeyi hakkında bir izlenim ediniriz. Bütün bunların fark edilmesi lisan duyarlığı ile olur.
Anadili tahsili aile ortasında başlar. Ailede konuşulan lisan, lisan duyarlığımızın temelini atar. Ailenin büyükleri çocuklara kullandıkları kelamlar hakkında kimi vakit bilgi verir, kimi vakit ihtarlarda bulunur. Bu öğretim okulda devam eder. Sözlüklerde de her sözün yanında birtakım yaftalar görürsünüz, o sözün kullanıldığı alanı gösterir; şiir (edebiyat) lisanı, ideoloji lisanı, hukuk, teknoloji, eskimiş, kaba, argo üzere. Sözlükler de bir lisan şuuru uyandırır. “Kuram”a gelince, niye kurmak fiilinden türetildiği belirli değil. hiç bir yerde açıklamasını bulamadım. Teorinin, nazariyenin nasıl türetildiğini biliyoruz halbuki.
Dilimizde “operatör” sözünün “cerrah”tan daha fiyakalı olduğu için kullanıma sokulduğu ve benimsendiği görüşündesiniz. “Jenerasyon”, “korelasyon” üzere tabirler de bu biçimde yaygınlaştı. “Aşçıbaşı” ve “şef” sözlerini de misal biçimde ele alıyorsunuz. Lakin “şef restoranları” yerine “aşçıbaşı restoranları” dense “şef” sözüyle vurgulanmak istenen itibarlı mutfak kültüründen uzaklaşacağımızı düşünüyorum. Bu sanki “lokanta” ve “restoran” sözlerinin lisanımızdaki seyahatine mı benziyor?
Evet ona benziyor, hatta tıpkısı. Operatör Fransızcada kullanılmıyor artık, İngilizcedeki manası farklı. Tıptaki kullanması Türkçede türetilmiş. Lokanta da bir vakit içinder daha “şık” bir sözdü, pek de uzak olmayan bir geçmişte. Yabancı sözlerden medet umanlar lisanı kullanarak bir sınıf ayrımı yaratıyorlar bizde (Prof. Fahir İz yıllar evvel “Dilde Moda” başlıklı nefis makalesinde bu lisan modalarını yargılamıştı). Bunun sayısız örneği vardır. Bu süreç bizde birkaç katlı. Şöyle: Evvel İtalyanca lokantayı lisana sokuyorlar, daha “prestijli” bir aşevi sayılması niyetiyle. daha sonra o söz halk ağzına fikir bu sefer tıpkı manadaki Fransızca kelimeyi piyasaya sürüyorlar. Son senelerda İngilizce de bu yolun yolcusu oldu. Plaj Fransızca ancak Türkiye’de İngilizce “beach” plajdan daha “teşkilatlı” bir yer olabiliyor! Pekala Fransızcada o denli bir değişim olmuş mudur? Kaplıcadan üstün bir tarafı bulunmayan spa da birebir niyetin “eseri”.
Gurmeler şef sözünü lisana sokunca, hele bir televizyon kanalında MasterChef diye ülkenin en hünerli aşçıları toplandıktan daha sonra, yapacak bir şey kalmıyor alışılmış. O bakımdan haklısın; “şef” daha “prestijli” bir aşçı. İngilizcede de, Fransızcada da aşçı ile hünerli aşçı için iki farklı söz var aslına bakarsanız ancak benim söylemiş olduğim şey şu: Aşçıbaşı, chef sözünün verdiği manası veriyor aslına bakarsanız! Bunun fark edilmesini istiyorum. Eski kültürümüzde, sarayda, mevlevihanelerde, vezir konaklarında misyonlu usta aşçılar yani aşçıbaşılar hiç kuşkunuz olmasın birer chef idi. Artık sorarım: Usta aşçıya “şef” diyenler şefin “baş” kökünden çıktığını, aşçıbaşı manasına geldiğini, bizim lisanımızda “şef”in teğe bir karşılığı olduğunu biliyorlar mı? Sade vatandaş değil, usta aşçının kendisi biliyor mu? Bilmiyorsa ayıplarım.
“Türkçede ikisi de birebir manaya gelen sözler ibadullah” diyorsunuz. Bu da lisanda mana zenginliğine değil, şişkinliğe yol açıyor: “Kesinlikle” ve “muhakkak”, “iftihar” ve “övünme”, “seviye” ve “düzey” üzere. Birebir Türkçesi yaygınlaşan Arapça sözlerden tamamıyla uzaklaştığımızda ise edebiyat tarihimizden de kopma tehlikesiyle karşılaşabiliriz. Sizce yirmi otuz yıl daha sonra mesela Tanpınar’ın ve hatta Sait Faik’in yapıtlarını okurken sık sık duraksayacağımız, zorlanacağımız bir periyoda girer miyiz? Bu bizim niyet dünyamızı yoksullaştırır mi?
Verdiğin örnekler biri Arapça, öbürü Türkçe olan sözler. Lisanı arıtırken kimi Arapça sözlere Türkçe karşılık türetmişiz, doğal bu. İkisi de birebir manaya gelen sözlerden benim kastım tam da bu değil. Katiyen, kat’iyyen karşılığında, övünme “iftihar”dan hoş lakin her insanın bildiği “seviye” sözüne niye bir karşılık aradık? Lisana bir şey katmadı. “Şart” üzere en sade vatandaşın bildiği bir kelimeyi bile lisandan silmeye çalıştılar. Ortalarında hiç bir ince mana farkı bulunmayan sözler benim kastım. Bunlar bir yığılmadır, lisana bir şey kazandırmadı. Hayat-yaşam, şehir-kent, hikâye-öykü üzere. Hayat üzere hoş bir söze kıyılır mı? Üstelik ömür güzelim “ömür” sözünü de kemirir oldu. “Kent” sözünü Türkçedir diye önümüze sürdüler; lakin öğrendik ki, Soğdca eski İran lisanı. “Şehir” ise yeni Farsça ancak fazlaca benimsenmiş, içimize düzgünce sinmiş bir söz. Bu ikiliklerden hiç bir şey kazanmadı Türkçe. Edebiyat yerine “yazın” da tutmadı, tutamaz da. Edebiyatın yan manaları var, çağrışımları epeyce güçlü. Bir yığılma bu. Birtakım müellifler haklı olarak “yazın”ı “bibliyografya” manasında kullanmaya başladılar. Kıssa sözünün manaları, yan manaları da güçlü.
Tanpınar’ın hatta Sait Faik’in yapıtlarının lisanı farklı bir husus. Öbür şairleri, muharrirleri da sayabilirsiniz. Nâzım Hikmet’in, Orhan Veli’nin yapıtlarında de bugünün az okuyan, sözlüğe bakmaya da üşenen gençlerinin anlayamayacağı bir fazlaca söz geçer. halbuki hepsi vazgeçilmez müellifler, şairler. Sırf son yirmi otuz yılda basılan kitapları okuyanların zihni fakir kalır. Buna karşılık, fazlaca okuyan o denli gençler var ki, daha otuz yaşındayken yetmişindeki insanların zorlanacağı, tahminen de anlayamayacağı lisanı ağdalı metinleri rahatça anlayabiliyorlar. Ortaöğretimde, yalnızca yabancı lisandaki metinleri okurken değil, kendi lisanımızdaki metinleri okurken de sözlüğe bakma alışkanlığını aşılamalıyız.
Introduction to the Etymology of the English Language,
Bülent Aksoy, 483 sf., Pan Yayıncılık, Eylül 2020
Kitabınızda belirttiğiniz üzere “demeç” sözü duyulmaz oldu, “söylem” her yeri sardı. Anlaşılmama telaşıyla “söylem” terimini kullanmaktan kaçındığınızı belirtiyorsunuz kitabınızda. Ben de kelamlı çeviri hizmeti sunduğum toplantılarda mesela “akademisyen” sözünün ısrarla yanlış kullanıldığını görüyorum, bu artık Türk Lisan Kurumu’nun da tescillediği bir kusur. Birbirlerine daima “akademisyen” diyen öğretim üyeleri Türkçe çevirimizi dinlerken birebir kelimeyi duymayı bekliyor. Sizce “söylem” ve “akademisyen” üzere sözler sizin tabirinizle “meşruiyetlerini ilan eder mi”?
Önce matematikteki “sağlama” sürecine misal bir halde düşünelim. İçinde “akademisyen” geçen bir Türkçe metni İngilizceye, Fransızcaya çeviriyorsunuz. Kastedilen, üniversite öğretim üyesi ya da yüksek düzeyde bilim üreten biri. Yabancı lisanda “academician” terimiyle karşılayamayacaksınız. Zira yabancı lisanlarda bu terim “akademi üyesi” demek. Türkiye’de bu biçimde kurumlar yok, yanlışta ısrar edenlere birincinin bunu hatırlatmak gerek. Academic demek zorundasınız orada. Şunu da bilmek gerekir: Türkçede sözler var ki, yanlışını kullananların sayısı doğrusunu kullananlardan oldukcatur. Ben kendi hisseme, yanlışı sevenler sınıfında yer almayı kendime yediremem. Zira doğrusunu bilenler kesinlikle vardır. Onların gözünde bilgisiz görünmek istemem. “Akademisyen”in galat olduğu hiç bir vakit unutulmayacak. Galatat listesindeki yeri sağlamdır. Bunlar üzere bütün sözler lisanın tarihi ortasında galat olarak anılacaktır.
“Söylem”e gelince, bu söz külliyen yozlaştı. TDK sözlüğünü hazırlayanlar kelimeyi “piyasa”daki kullanmasına nazaran tanımlamışlar. Ben de bu durum karşısında, kullanmaktan sakınamadığım bağlamlarda kullanıyorum yalnızca, orada da sözün yanına ayraç ortasında discourse sözünü koyuyorum. Sorduğun soruya bir daha çeviri süreci bakımından karşılık vereyim. Diyelim ki manasını bilmeyen biri bu kelimeyi bir konuşmasında kullandı, İngilizceye nasıl çevireceksin ki? Statement, argument, expression filan deyip duruma göre bir şey bulacaksın. Discourse diyemeyeceksin! özetlemek gerekirsesı, “söylem”in içi o kadar boşaldı ki, saptığı yolda bile yere çakılıp kalamadı.
Kitabınızda “kültür” sözünün “hars” ve “ekin” karşılıklarından bahsederken “Batıdan aldığımız her terimi çeviri yoluyla Türkçeye kazandırmak mümkün değil” diyorsunuz. “Bluetooth” ve “wifi” üzere bilişim tabirleri tıpkı bizdeki üzere Fransızcaya da harfiyen geçti, yerleşti; fakat “green washing” terimine Fransızca “écoblanchiment” karşılığı benimseniyor üzere. Sizce etimoloji sayesinde kâfi efor gösterilse, mesela “metaverse” ya da “greenwashing” üzere şimdiki tabirler Türkçeleşebilir mi? Yoksa lisanımızın hudutlarına da çarpar mıyız?
Kültür, çağdaş, diyalektik üzere Batı tabirlerine Türkçe karşılık bulunamaz bence. Bir şey bulup ortaya atarsınız lakin tutmaz. Bunlar içi dolu, dopdolu, epeyce uzun bir geçmişi olan, hayli işlenmiş tabirler. Memleketler arası tabirlerdir esasen. Metaverse terimine de bir karşılık bulmak gerekmez, o da memleketler arası bir terim. Üniteleri Yunanca-Latince. Buna emsal birfazlaca Yunanca-Latince terim üzere çeviri edilmeden kullanılabilir.
Ama bilgisayar-bilişim tabirleri farklı. Bunlar külliyen teknik nitelikte. Biz bilgisayar-bilişim lisanını Türkçeleştirirken erken davrandık. Bilgisayar gündelik ömrümüze girer girmez tabirlere epey hoş karşılıklar bulduk; dizüstü, masaüstü, imleç üzere. Wi-fi, bluetooth için de pekâlâ uygun karşılıklar bulunabilir; bulunmalı. Bulunursa, tabirin manasını daha fazlaca sayıda insan, kestirme yoldan öğrenir. Lakin uygun Türkçe karşılık bulmak tek tek bireylerin işi olamaz, TDK’nin bu işlere biraz meraklı bir nazaranvlisine de havale edilemez. Bir uzmanlar kadrosunun işi olmalı. İngilizce tabirler olduğu için uygun karşılıklar bulmalıyız. Bu tabirleri nasıl yazacağız? İngilizcedeki üzere mi? İmla kılavuzunuza alamazsınız bu haliyle. Hem, nasıl söylem edeceğiz? Bu yüzden, Türkçe karşılıklarının bulunmasında epey yarar var.
Greenwashing siyaseti Türkiye’de de güdülen bir şirket siyaseti mi, bilmiyorum. hayatımıza girmeden bir karşılık bulamayız. Girdikten daha sonra halk yaratıcılığı bir şey bulup çıkarabilir. bu türlü kullanılmaz ki. Bluetooth, greeenwashing sözleri terim olarak karşılanamadığı sürece bunları açarak, açıklayarak çeviri etmek gerekir.
Bülent Aksoy köken bilgisi meraklılarına üç yıl içerisinde iki kitap armağan etti. 2020 yılında Pan Yayıncılık’tan İngilizce çıkan “Introduction to the Etymology of the English Language” kitabı Boğaziçi Üniversitesi’nde kendinden etimoloji dersi alan birkaç jenerasyondan eski öğrencilerinin anılarını depreştirdi. Bu eser, İngilizce kelam dağarcığını tıpkı zamandarinlikli, hem pratik, tıpkı vakitte yer yer eğlenceli halde genişletmek isteyen okurların başucu kitabı olmaya aday. Öğreneceğiniz tek bir Latince yahut Yunanca kök, İngilizce kelam dağarcığınızdan taşıp size Fransızca, İspanyolca, İtalyanca sözlerin mana kapılarını da aralayıverir.
İletişim Yayınları’nın 2022’de yayımladığı “Etimoloji Işığında Sözlerin Dünyasında Gezintiler” kitabı ise Bülent Aksoy’un söz tarihçeleri üstüne yazılmış denemelerini bir ortaya getiriyor. Kitaptaki katmanlı kıssalar birbirine yabancı üzere gözüken bir hayli sözün nasıl akrabalık bağı taşıdığını, etimolojinin bir epeyce disipline göz kırpıp kültür ufkumuzu genişletebileceğini ortaya koyuyor. Yapıtın ikinci baskısı tükenmiş, üçüncüsü ise yolda.
Aksoy’la etimolojinin ülkedeki tarihçesinden “faiz lobisinin” nasıl yanlış çeviriyle lisanımıza girdiğine, lisan modalarından Bluetooth’a bir fazlaca mevzuyu konuştuk.
‘SÖZ DAĞARCIĞINI GENİŞLETMENİN YOLU KÖKEN BİLGİSİDİR’
Boğaziçi Üniversitesi’nde Çeviribilim öğrencilerine 27 yıl boyunca etimoloji dersi verdiniz. Bu kısımdan mezun bir hayli tercüman hâlâ bu dersten öğrendikleriyle kelamlı ve yazılı çeviri faaliyetlerini besliyor. Etimolojiye çabucak hemen merak salan, lisan duyarlığını etimoloji sayesinde geliştirmek isteyen öğrencilere ne tavsiye edersiniz?
Etimoloji bizim toplumumuzda yeni sayılması gereken bir husus, bunu bilmek gerek. Eski defterlere bakalım biraz: 1932’de Türk Lisan Kurumu kurulduğunda, bir de “etimoloji kolu” kurulmuştu, bu koldan beklenen Türkçenin etimoloji sözlüğünü hazırlamaktı. Lakin milliyetçi önyargılar, yersiz tasalar ve bilgisizlik yüzünden rafa kaldırıldı. Etimoloji konusu “cısss!” oldu. Tehlikeli bir mevzu sayıldı yani, senelerca entelektüel ya da akademik bir merak olarak kaldı. Benim gözlemlerime göre, 1980 daha sonrasında göz gerisi edilemeyecek bir merak olarak yayıldı. Okumuş insanların pek birçoklarının ilgi duyduğu bir husus haline geldi artık diyebilirim. Bu ortada Boğaziçi Üniversitesi’nin 1983’te kurulan Çeviribilim Kısmı’nda de İngilizcenin etimolojisi müfredata alındı. Pahalı oyun muharriri Güngör Dilmen bu dersi senelerca verdi. 1992’de bu dersi ben devraldım, 2019’a kadar da ben verdim. Benden daha sonra bu dersi verme isteği duyan bir öğretim üyesi çıkmadı. Ne yazık ki bu ders bugün bu kısımda artık verilmiyor. İki eski öğrencim, biri Kütahya Dumlupınar Üniversitesi öğretim üyesi olan Dr. Burcu Gökgöz-Kurt, öbürü Çukurova Alpaslan Türkeş Üniversitesinden Dr. Elif Kemaloğlu-Er kendi kısımlarında bu dersi veriyorlar.
Bunları şunun için anlattım: yıllar daha sonra etimoloji merakı uyandı bu toplumda. Son otuz kırk yıl ortasında yayımlanmış Türkçe etimoloji sözlükleri bunun göstergesi. Benim ders verdiğim senelerda etimoloji dersi üniversitenin bütün kısımlarına açıktı. İdeolojiden matematiğe, memleketler arası münasebetlerden fiziğe kadar fazlaca değişik kısımlardan öğrencim oldu. Gördüm ki etimoloji yalnızca lisan öğrencilerinin değil, bütün öğrencilerin ilgi duyduğu bir husus. Yabancı lisan (Batı lisanlarından birini) öğrenmekte olanlara şunları hatırlatmak isterim… Türkiye’de yabancı lisan öğretiminde büyük bir boşluk var. Ortaöğretimde yabancı lisanın yalnızca gramerini öğretirler, söz öğretimi diye bir şey yoktur. En düzgün liselerde bile bu biçimdedir bu. Bu eksikliği duyan kimi öğrenciler sözlüğü açıp her gün beş on söz ezberlerler lakin verimli bir yol olamaz bu. bir süre daha sonra yorulurlar. Sözlükleri ezberleyemezler ya… Kelam dağarcığını genişletmenin yolu köken bilgisidir. Bir Yunanca ya da Latince kök, bir mana özü öğreniyorsunuz, oradan türeyen on beş-yirmi söz bir anda elinizin altına geliyor. bu biçimde bu biçimde binlerce kelimeyi kuru kuru ezberlemekten kurtuluyor, manalarını özümsüyorsunuz. Az şey mi bu? Lisanın yarısı gramerse, öbür yarısı da kelam varlığıdır. Bakınız Britanya’da, ABD’de orta dereceli okullarda, öğrencinin kelam dağarcığını genişletecek dersler verilir; İngilizce onların anadili olduğu biçimde…
Batı lisanlarından gelen yığınla yabancı kelimeyi yalnızca yabancı lisan öğrenenler değil, bu ülkede herkes kullanıyor. Yabancı lisan bilmeyenler de, köken bilgisine merak sardıklarında kullandıkları sözlerin asıl manalarıyla tanışacak, ağızlarından, kalemlerinden çıkan biroldukça kelamın manalarını özümseyeceklerdir. Alışılmış, biroldukça sözün manası lisanın tarihi ortasında mana kaymalarına, değişimlere uğrar. Bu durumda sözlerin eski manalarını öğrenmek de bize epey şey verir. Lisanların nasıl geliştiğini görür, lisan denen varlığın derin yapısına girersiniz. Sözlerin eski manalarını öğrenmek insan zihninin derin katmanlarına inmek üzere heyecan vericidir.
Etimoloji eğlendiricidir de. Sözlerin eski manaları, lisandan lisana geçerken uğradıkları mana değişiklikleri insanı kimi vakit şaşırtır, şaşırtarak eğitir, kimi vakit de eğlendirir. bu türlü özetlemek gerekirse özetleyebilirim etimolojinin faydalarını. Yararına inandıktan daha sonra faydalanacağınız kaynakları arar bulursunuz. Az sayıda olmakla birlikte, Türkçe kitaplar da vardır. Fakat etimolojinin ana kaynağı sözlüklerdir. Çevrimiçi İngilizce sözlükler (mesela, dictionary.com; meriam-webster.com) sözlerin kökenlerini belirtiyorlar. Bu sözlüklerden ikincisinin bir hizmeti var; Word of the Day (Günün Kelimesi). Siteye üye olursanız, her gün bir sözün kökeni ile tarihçesini gönderiyorlar.
Türkçenin etimolojisine de ehemmiyet verilmeli. Bilhassa lisanımızdan atamayacağımız bir yığın Arapça, Farsça kelimeyi ezbere kullanıyoruz. Köken bilgisi olmadan tıpkı Arapça kökten çıkan sözler içindeki bağı kuramayız. Çevrimiçi TDK Yeni Kelamlık ile lugatim.com’da -yanlışları olmakla beraber- sözlerin kökenlerini belirtiyorlar. (TDK kaç yıl daha sonra çevrimiçi sözlüğünde sözlerin kökenini belirtme sonucu verdi; eski, basılı sözlüklerinde yoktu bu). Bu üzere başlangıç kaynaklarından daha sonra daha geniş bilgi için özel etimoloji sözlüklerine başvurulabilir. Değerli olan, kullandığımız sözlerin kökenlerini, çekirdek manalarını, tarihçelerini merak etmek.
Sözlerin Dünyasında Gezintiler, Bülent Aksoy,
312 sf., Bağlantı Yayınları, Eylül 2022
‘BAĞA DESTURSUZ GİRENLER’
“Salça” ve “sos” sözlerinin kökenlerini deklare ettiğınız kısımda “Türkçeye yabancı söz ithal edenler bu işe girişmedilk evvel birebir şeyin lisanımızda karşılığı olup olmadığını araştırmıyorlar” diyorsunuz. Bu tespitin yanı sıra Türkçeye isabetsizce teğe bir çevrilen kimi sözler süratle kabul görüyor: “Çabasız”, “çalışmıyor”, “[o argümanı] satın almıyorum” üzere. Son senelerda İngilizce “timeless” sözünün birebir çevirisiyle aktarılan “zamansız” tabiri evvel moda kesiminde belirdi, daha sonra başka bir fazlaca alanda reklam sloganlarına girdi. Etimoloji bilgisi bu üzere durumlarda lisanın müdafaasına nasıl yardımcı olabilir?
“Salça” ile “sos” birebir manaya gelen iki söz. Birincisi İtalyanca, öbürü Fransızca. Bunlar üzere iki başka lisandan lakin birebir manaya gelen bir yığın söz var Türkçede. “Sos” üzere alıntıların lisana hiç bir faydası yok. Salça sözü, salçalı yemekler tüm Anadolu köylerine girmiş. Türkiyeli Frankofiller herbiçimde daha kentli, daha batılı görünebilmek için, “sos”u lisana sokmuşlar. Öteki örnekler köken bilgisinin konusu değil. Bu üzere yanlışlar çeviri eğitim-öğretimini ilgilendirir. Çeviri tecrübesizlikleri, lisan zevksizliği. Yabancı lisanı gereğince öğrenmeden çevirmenliğe heves edenlerin; Orhan Şaik Gökyay’ın deyişiyle “bağa destursuz girenler”in inanılmaz günahları. Sinema sinemalarının alt yazılarında bunlara emsal binlerce yanılgı bulursunuz.
Verilen örnekler lisanın özümseyemeyeceği kadar garip lakin çeviri kusuru yüzünden lisana yerleşen kelamlar yok mudur? Vardır alışılmış. Bunlardan son senelerda fazlaca kullanılan ikisini söyleyeyim: Vergi cenneti ve faiz lobisi. Birincinin kaynağı İngilizce “tax haven”. Biliyorsunuz, “haven” sığınak, liman demek. Fakat bu İngilizce kelimeyi bilmeyen, bilmediğini bilmediği için de sözlüğe bakmayan sorumsuz biri o kelimeyi cennet manasına gelen “heaven” ile karıştırmış. “Vergi cenneti” kelamını artık herkes tereddütsüzce kullanıyor. Buna karşı bizlerin yapabileceği bir şey yok ne yazık ki. Yapabileceğimiz tek şey, burada değindiğim üzere, bunun bir çeviri yanlışı olduğunu şurada burada söylemek, yazmak. Bir de şunu yapabilirsiniz: Diyelim ki bir metin çeviriyorsunuz, elinizdeki İngilizce metinde geçiyor, bunu vergi cenneti diye çevirmezsiniz (çevirmemelisiniz de) “vergi sığınağı / barınağı / limanı” üzere bir kelam kullanır, bir dipnotu ile durumu açıklarsınız.
İkinci kelam de İngilizceden: Interest lobby. “Faiz lobisi” diyorlar. Cumhurbaşkanının Türkçeye soktuğu bir kelam. Lakin ona da öğreten birileri olmalı. Bu kelam “çıkar (menfaat) çevresi” demek aslında. Faiz bugünkü idarenin yerli yersiz, en epeyce söylem ettiği sözlerden. hayatımızda ebediyen var olacak bir husus olamaz faiz; bugünkü idare bir gün değiştiğinde “faiz lobisi” kelamı de unutulup gidecek.
‘DİL HASSASLIĞI EN GELİŞMİŞ BEŞERLER ŞAİRLER VE YAZARLARDIR’
Kitabınızın amaç kitlesi en genel tabirle lisan üzerine düşünmeyi kaygı edinen, Batı Avrupa lisanlarının mana dünyasına ezberle değil, kavramlarla düşünerek girmek isteyen beşerler. “Theoria’dan Nazariye’ye” başlıklı kısımda biroldukca kimsenin lisan hassaslığını yansıtabileceğinize inanarak şahsi bir tavrınızı, istemeye istemeye “kuram” sözünü kullandığınızı açıklıyorsunuz. Lisan duyarlığı nasıl tanımlanabilir?
Dil duyarlığı okuyarak kazanılır doğal. Hem anadilinde tıpkı vakitte öğrenilen yabancı lisanlarda kitap okuyarak. En başta şairleri, edebiyatçıları okuyarak. Zira bütün lisanlarda dil duyarlığı en gelişmiş beşerler onlardır. Lisan ortasında lisan üretir edebiyatçılar, bir de filozoflar, bilimciler. Okudukça sözlerin ince manalarını, yan manalarını, mecazlarını özümseriz. Birtakım sözler az, kimileri orta sıklıkta, kimileri da hayli kullanılır, sözlerin kullanılma sıklığını fakat hayli okuyanlar bilir. Okumanın yanı sıra bir şeyler de yazıyor, yabancı lisanlardan bir şeyler çeviriyorsanız, bu da lisan duyarlığınızı biler. Her sözün bir tadı vardır. Bir kimse kimi kelamları daha epeyce sever, daha fazlaca kullanabilir. Kimi kelamlar kibar insan ağzına yakışmaz, bazıları kulak tırmalar. Karşımızdaki insanın kullandığı kelamlara bakarak onun nasıl biri olduğu, hangi toplumsal sınıftan geldiği, tahsil, kültür düzeyi hakkında bir izlenim ediniriz. Bütün bunların fark edilmesi lisan duyarlığı ile olur.
Anadili tahsili aile ortasında başlar. Ailede konuşulan lisan, lisan duyarlığımızın temelini atar. Ailenin büyükleri çocuklara kullandıkları kelamlar hakkında kimi vakit bilgi verir, kimi vakit ihtarlarda bulunur. Bu öğretim okulda devam eder. Sözlüklerde de her sözün yanında birtakım yaftalar görürsünüz, o sözün kullanıldığı alanı gösterir; şiir (edebiyat) lisanı, ideoloji lisanı, hukuk, teknoloji, eskimiş, kaba, argo üzere. Sözlükler de bir lisan şuuru uyandırır. “Kuram”a gelince, niye kurmak fiilinden türetildiği belirli değil. hiç bir yerde açıklamasını bulamadım. Teorinin, nazariyenin nasıl türetildiğini biliyoruz halbuki.
Dilimizde “operatör” sözünün “cerrah”tan daha fiyakalı olduğu için kullanıma sokulduğu ve benimsendiği görüşündesiniz. “Jenerasyon”, “korelasyon” üzere tabirler de bu biçimde yaygınlaştı. “Aşçıbaşı” ve “şef” sözlerini de misal biçimde ele alıyorsunuz. Lakin “şef restoranları” yerine “aşçıbaşı restoranları” dense “şef” sözüyle vurgulanmak istenen itibarlı mutfak kültüründen uzaklaşacağımızı düşünüyorum. Bu sanki “lokanta” ve “restoran” sözlerinin lisanımızdaki seyahatine mı benziyor?
Evet ona benziyor, hatta tıpkısı. Operatör Fransızcada kullanılmıyor artık, İngilizcedeki manası farklı. Tıptaki kullanması Türkçede türetilmiş. Lokanta da bir vakit içinder daha “şık” bir sözdü, pek de uzak olmayan bir geçmişte. Yabancı sözlerden medet umanlar lisanı kullanarak bir sınıf ayrımı yaratıyorlar bizde (Prof. Fahir İz yıllar evvel “Dilde Moda” başlıklı nefis makalesinde bu lisan modalarını yargılamıştı). Bunun sayısız örneği vardır. Bu süreç bizde birkaç katlı. Şöyle: Evvel İtalyanca lokantayı lisana sokuyorlar, daha “prestijli” bir aşevi sayılması niyetiyle. daha sonra o söz halk ağzına fikir bu sefer tıpkı manadaki Fransızca kelimeyi piyasaya sürüyorlar. Son senelerda İngilizce de bu yolun yolcusu oldu. Plaj Fransızca ancak Türkiye’de İngilizce “beach” plajdan daha “teşkilatlı” bir yer olabiliyor! Pekala Fransızcada o denli bir değişim olmuş mudur? Kaplıcadan üstün bir tarafı bulunmayan spa da birebir niyetin “eseri”.
Gurmeler şef sözünü lisana sokunca, hele bir televizyon kanalında MasterChef diye ülkenin en hünerli aşçıları toplandıktan daha sonra, yapacak bir şey kalmıyor alışılmış. O bakımdan haklısın; “şef” daha “prestijli” bir aşçı. İngilizcede de, Fransızcada da aşçı ile hünerli aşçı için iki farklı söz var aslına bakarsanız ancak benim söylemiş olduğim şey şu: Aşçıbaşı, chef sözünün verdiği manası veriyor aslına bakarsanız! Bunun fark edilmesini istiyorum. Eski kültürümüzde, sarayda, mevlevihanelerde, vezir konaklarında misyonlu usta aşçılar yani aşçıbaşılar hiç kuşkunuz olmasın birer chef idi. Artık sorarım: Usta aşçıya “şef” diyenler şefin “baş” kökünden çıktığını, aşçıbaşı manasına geldiğini, bizim lisanımızda “şef”in teğe bir karşılığı olduğunu biliyorlar mı? Sade vatandaş değil, usta aşçının kendisi biliyor mu? Bilmiyorsa ayıplarım.
“Türkçede ikisi de birebir manaya gelen sözler ibadullah” diyorsunuz. Bu da lisanda mana zenginliğine değil, şişkinliğe yol açıyor: “Kesinlikle” ve “muhakkak”, “iftihar” ve “övünme”, “seviye” ve “düzey” üzere. Birebir Türkçesi yaygınlaşan Arapça sözlerden tamamıyla uzaklaştığımızda ise edebiyat tarihimizden de kopma tehlikesiyle karşılaşabiliriz. Sizce yirmi otuz yıl daha sonra mesela Tanpınar’ın ve hatta Sait Faik’in yapıtlarını okurken sık sık duraksayacağımız, zorlanacağımız bir periyoda girer miyiz? Bu bizim niyet dünyamızı yoksullaştırır mi?
Verdiğin örnekler biri Arapça, öbürü Türkçe olan sözler. Lisanı arıtırken kimi Arapça sözlere Türkçe karşılık türetmişiz, doğal bu. İkisi de birebir manaya gelen sözlerden benim kastım tam da bu değil. Katiyen, kat’iyyen karşılığında, övünme “iftihar”dan hoş lakin her insanın bildiği “seviye” sözüne niye bir karşılık aradık? Lisana bir şey katmadı. “Şart” üzere en sade vatandaşın bildiği bir kelimeyi bile lisandan silmeye çalıştılar. Ortalarında hiç bir ince mana farkı bulunmayan sözler benim kastım. Bunlar bir yığılmadır, lisana bir şey kazandırmadı. Hayat-yaşam, şehir-kent, hikâye-öykü üzere. Hayat üzere hoş bir söze kıyılır mı? Üstelik ömür güzelim “ömür” sözünü de kemirir oldu. “Kent” sözünü Türkçedir diye önümüze sürdüler; lakin öğrendik ki, Soğdca eski İran lisanı. “Şehir” ise yeni Farsça ancak fazlaca benimsenmiş, içimize düzgünce sinmiş bir söz. Bu ikiliklerden hiç bir şey kazanmadı Türkçe. Edebiyat yerine “yazın” da tutmadı, tutamaz da. Edebiyatın yan manaları var, çağrışımları epeyce güçlü. Bir yığılma bu. Birtakım müellifler haklı olarak “yazın”ı “bibliyografya” manasında kullanmaya başladılar. Kıssa sözünün manaları, yan manaları da güçlü.
Tanpınar’ın hatta Sait Faik’in yapıtlarının lisanı farklı bir husus. Öbür şairleri, muharrirleri da sayabilirsiniz. Nâzım Hikmet’in, Orhan Veli’nin yapıtlarında de bugünün az okuyan, sözlüğe bakmaya da üşenen gençlerinin anlayamayacağı bir fazlaca söz geçer. halbuki hepsi vazgeçilmez müellifler, şairler. Sırf son yirmi otuz yılda basılan kitapları okuyanların zihni fakir kalır. Buna karşılık, fazlaca okuyan o denli gençler var ki, daha otuz yaşındayken yetmişindeki insanların zorlanacağı, tahminen de anlayamayacağı lisanı ağdalı metinleri rahatça anlayabiliyorlar. Ortaöğretimde, yalnızca yabancı lisandaki metinleri okurken değil, kendi lisanımızdaki metinleri okurken de sözlüğe bakma alışkanlığını aşılamalıyız.
Introduction to the Etymology of the English Language,
Bülent Aksoy, 483 sf., Pan Yayıncılık, Eylül 2020
Kitabınızda belirttiğiniz üzere “demeç” sözü duyulmaz oldu, “söylem” her yeri sardı. Anlaşılmama telaşıyla “söylem” terimini kullanmaktan kaçındığınızı belirtiyorsunuz kitabınızda. Ben de kelamlı çeviri hizmeti sunduğum toplantılarda mesela “akademisyen” sözünün ısrarla yanlış kullanıldığını görüyorum, bu artık Türk Lisan Kurumu’nun da tescillediği bir kusur. Birbirlerine daima “akademisyen” diyen öğretim üyeleri Türkçe çevirimizi dinlerken birebir kelimeyi duymayı bekliyor. Sizce “söylem” ve “akademisyen” üzere sözler sizin tabirinizle “meşruiyetlerini ilan eder mi”?
Önce matematikteki “sağlama” sürecine misal bir halde düşünelim. İçinde “akademisyen” geçen bir Türkçe metni İngilizceye, Fransızcaya çeviriyorsunuz. Kastedilen, üniversite öğretim üyesi ya da yüksek düzeyde bilim üreten biri. Yabancı lisanda “academician” terimiyle karşılayamayacaksınız. Zira yabancı lisanlarda bu terim “akademi üyesi” demek. Türkiye’de bu biçimde kurumlar yok, yanlışta ısrar edenlere birincinin bunu hatırlatmak gerek. Academic demek zorundasınız orada. Şunu da bilmek gerekir: Türkçede sözler var ki, yanlışını kullananların sayısı doğrusunu kullananlardan oldukcatur. Ben kendi hisseme, yanlışı sevenler sınıfında yer almayı kendime yediremem. Zira doğrusunu bilenler kesinlikle vardır. Onların gözünde bilgisiz görünmek istemem. “Akademisyen”in galat olduğu hiç bir vakit unutulmayacak. Galatat listesindeki yeri sağlamdır. Bunlar üzere bütün sözler lisanın tarihi ortasında galat olarak anılacaktır.
“Söylem”e gelince, bu söz külliyen yozlaştı. TDK sözlüğünü hazırlayanlar kelimeyi “piyasa”daki kullanmasına nazaran tanımlamışlar. Ben de bu durum karşısında, kullanmaktan sakınamadığım bağlamlarda kullanıyorum yalnızca, orada da sözün yanına ayraç ortasında discourse sözünü koyuyorum. Sorduğun soruya bir daha çeviri süreci bakımından karşılık vereyim. Diyelim ki manasını bilmeyen biri bu kelimeyi bir konuşmasında kullandı, İngilizceye nasıl çevireceksin ki? Statement, argument, expression filan deyip duruma göre bir şey bulacaksın. Discourse diyemeyeceksin! özetlemek gerekirsesı, “söylem”in içi o kadar boşaldı ki, saptığı yolda bile yere çakılıp kalamadı.
Kitabınızda “kültür” sözünün “hars” ve “ekin” karşılıklarından bahsederken “Batıdan aldığımız her terimi çeviri yoluyla Türkçeye kazandırmak mümkün değil” diyorsunuz. “Bluetooth” ve “wifi” üzere bilişim tabirleri tıpkı bizdeki üzere Fransızcaya da harfiyen geçti, yerleşti; fakat “green washing” terimine Fransızca “écoblanchiment” karşılığı benimseniyor üzere. Sizce etimoloji sayesinde kâfi efor gösterilse, mesela “metaverse” ya da “greenwashing” üzere şimdiki tabirler Türkçeleşebilir mi? Yoksa lisanımızın hudutlarına da çarpar mıyız?
Kültür, çağdaş, diyalektik üzere Batı tabirlerine Türkçe karşılık bulunamaz bence. Bir şey bulup ortaya atarsınız lakin tutmaz. Bunlar içi dolu, dopdolu, epeyce uzun bir geçmişi olan, hayli işlenmiş tabirler. Memleketler arası tabirlerdir esasen. Metaverse terimine de bir karşılık bulmak gerekmez, o da memleketler arası bir terim. Üniteleri Yunanca-Latince. Buna emsal birfazlaca Yunanca-Latince terim üzere çeviri edilmeden kullanılabilir.
Ama bilgisayar-bilişim tabirleri farklı. Bunlar külliyen teknik nitelikte. Biz bilgisayar-bilişim lisanını Türkçeleştirirken erken davrandık. Bilgisayar gündelik ömrümüze girer girmez tabirlere epey hoş karşılıklar bulduk; dizüstü, masaüstü, imleç üzere. Wi-fi, bluetooth için de pekâlâ uygun karşılıklar bulunabilir; bulunmalı. Bulunursa, tabirin manasını daha fazlaca sayıda insan, kestirme yoldan öğrenir. Lakin uygun Türkçe karşılık bulmak tek tek bireylerin işi olamaz, TDK’nin bu işlere biraz meraklı bir nazaranvlisine de havale edilemez. Bir uzmanlar kadrosunun işi olmalı. İngilizce tabirler olduğu için uygun karşılıklar bulmalıyız. Bu tabirleri nasıl yazacağız? İngilizcedeki üzere mi? İmla kılavuzunuza alamazsınız bu haliyle. Hem, nasıl söylem edeceğiz? Bu yüzden, Türkçe karşılıklarının bulunmasında epey yarar var.
Greenwashing siyaseti Türkiye’de de güdülen bir şirket siyaseti mi, bilmiyorum. hayatımıza girmeden bir karşılık bulamayız. Girdikten daha sonra halk yaratıcılığı bir şey bulup çıkarabilir. bu türlü kullanılmaz ki. Bluetooth, greeenwashing sözleri terim olarak karşılanamadığı sürece bunları açarak, açıklayarak çeviri etmek gerekir.