Ahmet Uhri
Buğdayın beşerle olan aşkının günümüzden yaklaşık olarak 14 bin yıl evvel başladığını neredeyse artık herkes öğrendi. ‘Secale cerale’ yani çavdar içinse bu tarih arkeobotanik datalara bakılırsa buğdayın tanınmasından yaklaşık olarak 4 bin yıl daha sonra yani Neolitik Çağ’da olmuştur. Akdeniz Bölgesi’nde Yumuktepe, Kuzey Suriye’deki Tell Müreybet ile Orta Anadolu’daki Can Hasan ve Alacahöyük’te çavdara rastlanmıştır. Bu kazılardan elde edilen datalara nazaran; Tell Müreybet’te rastlanan örnekler burada çavdar tarımı yapılıp yapılmadığı konusunda tam olarak fikir vermese de M.Ö. 8500-7500 tarihleri içindeki Neolitik Dönem’le çağdaştır. Bir başka deyişle Ortadoğu’da birinci yerleşik hayat ve tarım başladıktan yaklaşık 4 bin yıl daha sonra çavdarın tahminen de tarıma alınma çalışmalarının başladığını söylemek muhtemeldir. Suriye’de görülen bu birinci örneklerden daha sonra, Anadolu’daki şimdilik en eski örnekler Orta Anadolu’da Karaman yakınlarındaki Can Hasan III kazısından gelmektedir. Bu hafriyattan elde edilen arkeobotanik bilgileri pahalandıran S. Payne ve G. Hillman tarih olarak yaklaşık M.Ö. 6500 civarını vermekteler.
AYRIK OTUNDAN ALLAHIN BUĞDAYINA…
Görüldüğü üzere buğdaya göre çavdarın insanın yaşantısına girmesi çok geç bir tarihte gerçekleşmiş. Bu gecikmenin elbette bir sebebi var, o da yabani çavdarın buğday tarlalarında yabani bir ot olarak yetişmesi. Yani birinci vakit içinder bir ayrık otu olarak görülen çavdar vakit içinde evrimleşmiş ve bu evrim sırasında değişik iklim şartlarına buğdaydan daha güçlü hale gelmiştir. Bu niçinle de buğdayın bilhassa soğuk iklim şartları sırasında yetişememesi durumunda tıpkı tarlalarda filizlenmiş ve ikame bir eser olarak birinci çiftçi topluluklarından beri değerlendirilmiştir. Tell Müreybet ve Can Hasan III yerleşimlerinden çok daha geç devirlere tarihlenen Alacahöyük üzere Erken Tunç Çağı yerleşimleri ise artık çavdarın tahminen de bir ikâme eser olarak dikkate alındığının göstergesi olabilir. Ayrıyeten birtakım Hititologlar Hitit metinlerinde geçen KAR-aŝ sözcüğünün çavdar ya da yulaf manasına gelebileceği üzerinde durmaktalar. Artık niye Anadolu’da çavdara ‘Allahın buğdayı’ denildiği tahminen daha yeterli anlaşılır. Soğuk geçen bir yılın sonunda üretebildiğiniz buğday az ise, bu eser kaybını karşılayan tanrısal bir armağan üzeredir çavdar, üretici için.
Çavdarı betimlemeyi bir daha Fernando-Armesto’ya bırakalım:
“…Tecrübesiz çiftçilere ve soğuk havada yetiştirmek zorunda kalanlara cennetten gönderilmiş bir armağan üzeredir, buğday yetiştirmenin sağlam olmadığı ortamlarda, bilhassa Roma İmparatorluğu’nun Kuzey ve Doğu taraflarında, yabani ot olarak hayatına başlayıp temel eser olarak devam etmiştir. MÖ I. binyıldan beri, patates rekabete başlayıp öne geçene kadar, çavdar Kuzey Avrupa düzlüklerinde yetişen en seçkin besin unsuru olmuştur…
…Plinius’un çavdarı sırf fakirlere uygun görmesi bu biçimdedan beri seçkinler içinde karşılığını bulmaktadır. Fakat, günümüzde, burjuva yiyeceği olarak yükseliş göstermektedir, lezzet düşkünleri, zayıflamak isteyenler ve doğal eser heveslileri tarafınca tercih edilir hale gelmiştir; çünkü bu ekmekleri çiftçiler yapıp yemektedirler…”
elbette bu söylenenler Akdeniz dünyası üzere kuzeye bakılırsa daha ılıman bir iklime sahip coğrafyalar için pek geçerli olmasa gerek. Çünkü Akdeniz uygarlığı aslında bir buğday, zeytinyağı ve şarap uygarlığıdır desek yanlış olmaz. esasen Eski Yunan’da da makus kokusu niçiniyle pek sevilmeyen çavdarı hem Plinius birebir vakitte eczacılığın babası Galenos kötülemeseler bile âlâ bir besin unsuru olarak anmamaktadır.
‘ÇILGIN EKMEK’ VE PLATON’A GEÇİŞİN SEKİZİNCİ ADIMI
Bu tarihi ve arkeolojik bilgilerden daha sonra çavdardan kaynaklanan salgın ve zehirlenme öyküsüne gelelim. Çavdar, çağlar boyunca buğdayın ikamesi olarak görülmekle birlikte insanlık için çok ziyan verici boyutlarda hastalıklara da niye olmuştur. 19. yy’ın ortalarına kadar çavdarın bir modülü zannedilen ve biçiminden dolayı çavdarmahmuzu denilen bir asalak mantar çeşidi bu hastalıkların sebebidir. Olasılıkla Antik Yunan ve Roma’dan beri bilinen bu hastalık temel olarak Ortaçağ’da kayıtlarda çoğunlukla yer almaya başlamıştır. Mikrobiyolojinin gelişmesiyle birlikte aslında Claviseps purpurea ismi verilen bir mantarın bu zehirlenmeye niye olduğu anlaşılmış olmakla bir arada daha evvelinde verilen ergot zehirlenmesi isminin kullanması da devam etmiştir. Claviseps purpurea, halinin horozun mahmuzuna benzemesi niçiniyle bu isimle isimlendirilmiştir. Çünkü 17. yy Fransızcasında argot sözcüğü horoz mahmuzu için kullanılmaktadır. Tıpkı biçimde Claviseps purpurea da kapsül yahut mahmuz biçimli olan ve purpurea kısmından da anlaşılabileceği üzere mor renkli (purple) mahmuz demektir. Bu mantar da çavdarın başağındaki adedin üzerinde gelişerek bir süre daha sonra onun yerine geçer ve motamot bir mahmuz üzere uzayarak, morumsu koyu rengiyle kendini aşikâr eder. İşte bu mantar halusinojen tesiri olan bir alkoloid içerdiğinden süreksiz deliliğe ve hatta mevte niye olmakta. Hatta bu niçinle Ortaçağ’da mantar içeren bu çeşitten ekmekler ‘çılgın ekmek’ olarak isimlendirilir. Ergotoksin denilen bu alkoloid ile ilgili çalışmalar değişik bir unsurun de çavdarmahmuzundan ayrıştırılmasını sağlamıştır. Bu unsur D-lysergic acid diethylamide ismiyle bilimsel literatürde yer almakla bir arada, temel olarak LSD diye tanınmakta. LDD, İsviçreli kimyager Albert Hofmann tarafınca 1938 yılında birinci kere ayrıştırılmış olup, bu husus çabucak sonrasındaki senelerda Dr. Timothy Francis Leary’nin öncülüğünde 68 jenerasyonu tarafınca baş tacı edilmiştir.
Nereden nereye? Görüldüğü üzere çavdardan yola çıkıp LSD’ye kadar ulaşmak mümkün. Bir adım daha atıp buradan Arthur Miller’ın ünlü tiyatro yapıtı Cadı Kazanı’na da ulaşalım bu biçimde. Miller’ın 1952 yılında yazdığı ve McCarthy periyodunu eleştirdiği bu oyununda 1692-1693 senelerında Salem Massachusetts’de gelişen cadı olayları işlenmektedir. Salem’de kurulan engizisyon mahkemesinde biroldukça kişi cadılıkla suçlanarak idam edilmişlerdir. Bütün bu olayların merkezinde ise olasılıkla yedikleri çavdar ekmeğinde bulunan ergotoksin niçiniyle hayal nazarann kız çocuklarının sözleri bulunduğu düşünülmektedir.
Burada mevzuyla direkt ilgili olmamakla birlikte olgular içindeki ilgileri görme ya da birbiriyle bağlama üzerine yazınsal bir örnek vermek istiyorum. Umberto Eco’nun Foucault Sarkacı isimli romanında kahramanlardan Casaubon uzun bir seyahatten daha sonra İtalya’ya dönüp iş olarak ismini kendisinin uydurduğu bir çeşit ‘bilgi hafiyeliği’ne soyunur. hiç bir bilgi başkasından üstün değildir prensibinden hareketle olgular, evraklar ve bilgiler içindeki bağlar kurmaya başlar. Kendi deyişiyle, çağrışım yoluyla yedi etapta salamdan Platon’a geçmeniz gereken bir oyuna benzemektedir yaptığı iş. Salam-domuz-kıl fırça-Biçemcilik-İdea-Platon. Şu an, bu alıntıyı, bu yazıya eklemekle aslında sekizinci adım da atılmış oldu: Çavdar.
Buğdayın beşerle olan aşkının günümüzden yaklaşık olarak 14 bin yıl evvel başladığını neredeyse artık herkes öğrendi. ‘Secale cerale’ yani çavdar içinse bu tarih arkeobotanik datalara bakılırsa buğdayın tanınmasından yaklaşık olarak 4 bin yıl daha sonra yani Neolitik Çağ’da olmuştur. Akdeniz Bölgesi’nde Yumuktepe, Kuzey Suriye’deki Tell Müreybet ile Orta Anadolu’daki Can Hasan ve Alacahöyük’te çavdara rastlanmıştır. Bu kazılardan elde edilen datalara nazaran; Tell Müreybet’te rastlanan örnekler burada çavdar tarımı yapılıp yapılmadığı konusunda tam olarak fikir vermese de M.Ö. 8500-7500 tarihleri içindeki Neolitik Dönem’le çağdaştır. Bir başka deyişle Ortadoğu’da birinci yerleşik hayat ve tarım başladıktan yaklaşık 4 bin yıl daha sonra çavdarın tahminen de tarıma alınma çalışmalarının başladığını söylemek muhtemeldir. Suriye’de görülen bu birinci örneklerden daha sonra, Anadolu’daki şimdilik en eski örnekler Orta Anadolu’da Karaman yakınlarındaki Can Hasan III kazısından gelmektedir. Bu hafriyattan elde edilen arkeobotanik bilgileri pahalandıran S. Payne ve G. Hillman tarih olarak yaklaşık M.Ö. 6500 civarını vermekteler.
AYRIK OTUNDAN ALLAHIN BUĞDAYINA…
Görüldüğü üzere buğdaya göre çavdarın insanın yaşantısına girmesi çok geç bir tarihte gerçekleşmiş. Bu gecikmenin elbette bir sebebi var, o da yabani çavdarın buğday tarlalarında yabani bir ot olarak yetişmesi. Yani birinci vakit içinder bir ayrık otu olarak görülen çavdar vakit içinde evrimleşmiş ve bu evrim sırasında değişik iklim şartlarına buğdaydan daha güçlü hale gelmiştir. Bu niçinle de buğdayın bilhassa soğuk iklim şartları sırasında yetişememesi durumunda tıpkı tarlalarda filizlenmiş ve ikame bir eser olarak birinci çiftçi topluluklarından beri değerlendirilmiştir. Tell Müreybet ve Can Hasan III yerleşimlerinden çok daha geç devirlere tarihlenen Alacahöyük üzere Erken Tunç Çağı yerleşimleri ise artık çavdarın tahminen de bir ikâme eser olarak dikkate alındığının göstergesi olabilir. Ayrıyeten birtakım Hititologlar Hitit metinlerinde geçen KAR-aŝ sözcüğünün çavdar ya da yulaf manasına gelebileceği üzerinde durmaktalar. Artık niye Anadolu’da çavdara ‘Allahın buğdayı’ denildiği tahminen daha yeterli anlaşılır. Soğuk geçen bir yılın sonunda üretebildiğiniz buğday az ise, bu eser kaybını karşılayan tanrısal bir armağan üzeredir çavdar, üretici için.
Çavdarı betimlemeyi bir daha Fernando-Armesto’ya bırakalım:
“…Tecrübesiz çiftçilere ve soğuk havada yetiştirmek zorunda kalanlara cennetten gönderilmiş bir armağan üzeredir, buğday yetiştirmenin sağlam olmadığı ortamlarda, bilhassa Roma İmparatorluğu’nun Kuzey ve Doğu taraflarında, yabani ot olarak hayatına başlayıp temel eser olarak devam etmiştir. MÖ I. binyıldan beri, patates rekabete başlayıp öne geçene kadar, çavdar Kuzey Avrupa düzlüklerinde yetişen en seçkin besin unsuru olmuştur…
…Plinius’un çavdarı sırf fakirlere uygun görmesi bu biçimdedan beri seçkinler içinde karşılığını bulmaktadır. Fakat, günümüzde, burjuva yiyeceği olarak yükseliş göstermektedir, lezzet düşkünleri, zayıflamak isteyenler ve doğal eser heveslileri tarafınca tercih edilir hale gelmiştir; çünkü bu ekmekleri çiftçiler yapıp yemektedirler…”
elbette bu söylenenler Akdeniz dünyası üzere kuzeye bakılırsa daha ılıman bir iklime sahip coğrafyalar için pek geçerli olmasa gerek. Çünkü Akdeniz uygarlığı aslında bir buğday, zeytinyağı ve şarap uygarlığıdır desek yanlış olmaz. esasen Eski Yunan’da da makus kokusu niçiniyle pek sevilmeyen çavdarı hem Plinius birebir vakitte eczacılığın babası Galenos kötülemeseler bile âlâ bir besin unsuru olarak anmamaktadır.
‘ÇILGIN EKMEK’ VE PLATON’A GEÇİŞİN SEKİZİNCİ ADIMI
Bu tarihi ve arkeolojik bilgilerden daha sonra çavdardan kaynaklanan salgın ve zehirlenme öyküsüne gelelim. Çavdar, çağlar boyunca buğdayın ikamesi olarak görülmekle birlikte insanlık için çok ziyan verici boyutlarda hastalıklara da niye olmuştur. 19. yy’ın ortalarına kadar çavdarın bir modülü zannedilen ve biçiminden dolayı çavdarmahmuzu denilen bir asalak mantar çeşidi bu hastalıkların sebebidir. Olasılıkla Antik Yunan ve Roma’dan beri bilinen bu hastalık temel olarak Ortaçağ’da kayıtlarda çoğunlukla yer almaya başlamıştır. Mikrobiyolojinin gelişmesiyle birlikte aslında Claviseps purpurea ismi verilen bir mantarın bu zehirlenmeye niye olduğu anlaşılmış olmakla bir arada daha evvelinde verilen ergot zehirlenmesi isminin kullanması da devam etmiştir. Claviseps purpurea, halinin horozun mahmuzuna benzemesi niçiniyle bu isimle isimlendirilmiştir. Çünkü 17. yy Fransızcasında argot sözcüğü horoz mahmuzu için kullanılmaktadır. Tıpkı biçimde Claviseps purpurea da kapsül yahut mahmuz biçimli olan ve purpurea kısmından da anlaşılabileceği üzere mor renkli (purple) mahmuz demektir. Bu mantar da çavdarın başağındaki adedin üzerinde gelişerek bir süre daha sonra onun yerine geçer ve motamot bir mahmuz üzere uzayarak, morumsu koyu rengiyle kendini aşikâr eder. İşte bu mantar halusinojen tesiri olan bir alkoloid içerdiğinden süreksiz deliliğe ve hatta mevte niye olmakta. Hatta bu niçinle Ortaçağ’da mantar içeren bu çeşitten ekmekler ‘çılgın ekmek’ olarak isimlendirilir. Ergotoksin denilen bu alkoloid ile ilgili çalışmalar değişik bir unsurun de çavdarmahmuzundan ayrıştırılmasını sağlamıştır. Bu unsur D-lysergic acid diethylamide ismiyle bilimsel literatürde yer almakla bir arada, temel olarak LSD diye tanınmakta. LDD, İsviçreli kimyager Albert Hofmann tarafınca 1938 yılında birinci kere ayrıştırılmış olup, bu husus çabucak sonrasındaki senelerda Dr. Timothy Francis Leary’nin öncülüğünde 68 jenerasyonu tarafınca baş tacı edilmiştir.
Nereden nereye? Görüldüğü üzere çavdardan yola çıkıp LSD’ye kadar ulaşmak mümkün. Bir adım daha atıp buradan Arthur Miller’ın ünlü tiyatro yapıtı Cadı Kazanı’na da ulaşalım bu biçimde. Miller’ın 1952 yılında yazdığı ve McCarthy periyodunu eleştirdiği bu oyununda 1692-1693 senelerında Salem Massachusetts’de gelişen cadı olayları işlenmektedir. Salem’de kurulan engizisyon mahkemesinde biroldukça kişi cadılıkla suçlanarak idam edilmişlerdir. Bütün bu olayların merkezinde ise olasılıkla yedikleri çavdar ekmeğinde bulunan ergotoksin niçiniyle hayal nazarann kız çocuklarının sözleri bulunduğu düşünülmektedir.
Burada mevzuyla direkt ilgili olmamakla birlikte olgular içindeki ilgileri görme ya da birbiriyle bağlama üzerine yazınsal bir örnek vermek istiyorum. Umberto Eco’nun Foucault Sarkacı isimli romanında kahramanlardan Casaubon uzun bir seyahatten daha sonra İtalya’ya dönüp iş olarak ismini kendisinin uydurduğu bir çeşit ‘bilgi hafiyeliği’ne soyunur. hiç bir bilgi başkasından üstün değildir prensibinden hareketle olgular, evraklar ve bilgiler içindeki bağlar kurmaya başlar. Kendi deyişiyle, çağrışım yoluyla yedi etapta salamdan Platon’a geçmeniz gereken bir oyuna benzemektedir yaptığı iş. Salam-domuz-kıl fırça-Biçemcilik-İdea-Platon. Şu an, bu alıntıyı, bu yazıya eklemekle aslında sekizinci adım da atılmış oldu: Çavdar.