Ece Sezgin*
Cennet Bahçesi, sulak topraklar, hoş ve verimli ağaçlarla, zahmetsiz ve kusursuz bir ömür için tasarlanmış yeryüzü medeniyetinin başlangıç projesidir. İnsanlık Âdem ile bir arada burada, sonsuz hayatı vaat eden bu bahçede başlar. Fakat insanın kusuru ve buradan kovuluşu niçiniyle artık Cennet Bahçesi, tekrar asla ulaşılamayacak olan lakin daima aranan bir idea olarak kalacaktır. Bu bahçenin kusursuz varlığı, beşere günahkâr tabiatını, çektiği acıların kökenini ve neyi kaybettiğini hatırlatır.
…RAB İlah doğuda,
Aden’de bir bahçe dikti. Yarattığı Adem’i oraya koydu…
Yaratılış 2:8
Bahçe bir medeniyet alameti olarak düşünülebilir. Bu manada hem yararcı birebir vakitte estetik maksatlarla şekillenen ve devamlılık arz eden denetimli bir tertiptir. Yazılı kaynaklar yardımıyla bahçelerin geçmişini eski Mezopotamya uygarlıklarına dek takip etmek mümkün. Sümer, Assur ve Babil hükümdarları; kentlerine, saray ve tapınaklarına bir tıp itibar göstergesi olarak bahçeler diker ve bu bahçelerin bakımı ve devamlılığı için birilerini nazaranvlendirirdi. İşte İbrahimi dinlerde “Aden” ya da “Aden Bahçesi” olarak geçen cennet bahçesi de aslında Tanrı’nın yeryüzündeki bahçesidir. Tanrı’nın yaratılışta yeryüzüne yaptığı bu son dokunuş, medeniyetin de bir manada başlangıcı olarak tasarlanmıştır. İlah, Dünya’yı yarattıktan daha sonra Aden’e bahçe diker. Bahçeyle ilgilenmesi için de Âdem’i bu bahçeye koyar ve olaylar gelişir.
Pierre Daniel Huet, 1700, Carte de la Situation du Paradis Terrestre.
İbrahimi dinlerde iki farklı cennet kavramı bulunur. Biri öldükten daha sonra gidilen ebedi yer, oburu ise bu kusursuzluğun yeryüzü şubesi olan Cennet Bahçesi ya da Aden Bahçesidir. Eski Ahit’in yaratılış kısmında anlatılana bakılırsa Aden’in içerisinden bir ırmak geçer ve bahçeyi sulayarak dört kola ayrılır. Bu dört koldan ikisinin ismi Fırat ve Dicle’dir. Görmenin Âdem ve Havva haricinde kimseye nasip olmadığı bu bahçenin nerede bulunduğu ya da var olup olmadığı hala bir merak konusudur. Lakin 1700’de Pierre Daniel Huet tarafınca, dinler tarihinin anlaşılması emeliyle yapılan bu eşsiz haritaya nazaran Aden Bahçesi, Basra Körfezi’nin kuzeybatısına yerleştirilir.
…Bahçede uygun meyve veren türlü türlü hoş ağaç yetiştirdi.
Bahçenin ortasında hayat ağacıyla, güzelle kötüyü bilme ağacı vardı…
Yaratılış 2:9
Bu cennet, içerisinde seçilmiş canlıların bulunması ve doğal olmayan hudutlarla çevrelenmiş bir alan olması bakımından bahçe formunda tanımlanır. Kutsal kitaplarda Aden Bahçesi’nden kelam edilirken çoklukla içerisindeki ağaçların varlığına vurgu yapılır ve öbür bitki cinslerinden pek kelam edilmez. Bunun temelde iki sebebi varmış üzere görünüyor. Birincisi, ağaç meyvesinin zahmetsiz bir besin kaynağı oluşu. Zira Aden, mutlak mutluluğun hedeflendiği bir yer ve İlah Âdem’i bu bahçeye koyarken onun için tasasız ve zahmetsizce bir hayat planlıyor. İkinci niçinse bu bahçenin doğuda kurulmuş olması niçiniyle biraz gölgeye ve serinliğe gereksinim duyuyor olması. Aden bahçesinde Âdem yalnız değildir. İlah da birtakım kimi burada zuhur eder ve serinlikte ağaçlar içinde gezer.
Adem ve Havva’nın cennetten
çıkarılışı, Falnâme, Topkapı Sarayı
Müzesi Kütüphanesi, H.1703, vr. 7b
‘BAHÇEDE İSTEDİĞİN AĞACIN MEYVESİNİ YİYEBİLİRSİN AMA…’
Aden Bahçesi’nde tüm bu ağaçlar içinde en ünlü olanları, hayat ağacı ve güzelle kötüyü bilme ağacıdır. Değişiktir ki; ilah, insan, bahçe ve onun ortasındaki iki değerli ağacın kıssası Eski Babil’e dek uzanır. MÖ 18. yüzyıla ilişkin bir şiirin anlattığına göre, hayli eski vakit içinderda, ilahlar yeryüzünde insan hayatını birinci defa organize ettiği uzak bir geçmişte her işi kendileri yapmaktan yoruldukları için insanlığı yaratmış ve başına bir kral koymuşlar. Bu kral da bahçesindeki avluya bir hurma ağacı ve ılgın ağacı dikmiş. Şiirde bu iki ağacın kendi ağzından, kimin kral ve ilah için daha faydalı ve kıymetli olduğuyla ilgili tatlı atışmalar yer alır. Hurma ağacının besinine karşı ılgın ağacının hoşluğu, hurmanın rabbe sunu olarak kullanılan meyvesine karşı, ılgının hükümdara mobilya imalinde kullanılan gövdesi… Burada gördüğümüz zıtlık ve rekabet – manaları tahminen farklı olsa da– Aden Bahçesi’ndeki hayat ağacı ve bilme ağacı için de geçerlidir. Hayat ağacı ölümsüzlüğü, uygunla kötüyü bilme ağacı ise vefatı vaat eder. Zira İlah Âdem’e açıkça şöyleki der, “Bahçede istediğin ağacın meyvesini yiyebilirsin lakin güzelle kötüyü bilme ağacından yeme. Zira ondan yediğin gün katiyen ölürsün”
…Âdem de karısı da çıplaktılar, çabucak hemen utanç nedir bilmiyorlardı… Yaratılış 2:25
Tanrı Adem’in yalnız kalmasını uygun bulmaz ve bayanı (Havva’yı) yaratır. Bu yaratı anlatısının çabucak akabinde insanlığın büyük günahına giriş yapılır. Bahçedeki en kurnaz hayvan yılandır. Yılan, hanımı kandırır ve bu biçimdece adam da bayan da Tanrı’nın kuralını çiğneyerek, güzelle kötüyü bilme ağacının yasak meyvesini yemiş olurlar. İkisinin de gözleri açılır ve çıplak olduklarını anlarlar. İlah, Adem’in iyiyi ve kötüyü bilmekle (tanrının) kendisine has bir özellik kazandığını bu niçinle artık hayat ağacı meyvesini yiyerek ölümsüz bulunmasına müsaade verilememesi gerektiğini söyler. Bu büyük günah Âdem ve Havva’nın Aden’den kovulmalarına yol açar. bu biçimdece yılan, bir sefer daha insanın ölümsüzlüğe ulaşmasını engellemiş olur. Birebir Sümer destanında ölümsüzlük otunu kral Gılgamış’tan çalmış olduğu o günkü üzere.
İnsan yalnız Aden’den kovulmakla kalmaz, hem de İlah tarafınca lanetlenir. Yılan da bu lanetten nasibini alır. Yılanın hissesine ömrü boyunca karnı üstünde sürünmek, hanımın hissesine fazlaca sancılı doğumlar, adamın payınaysa emek vermeden yiyecek bulamamak düşer.
…bu biçimdece RAB İlah, yaratılmış olduğu toprağı işlemek üzere
Adem’i Aden bahçesinden çıkardı. Onu kovdu.
Yaşam ağacının yolunu denetlemek için de Aden bahçesinin doğusuna
Keruvlar ve her yana dönen alevli bir kılıç yerleştirdi…
Yaratılış 3:23-24
Bu düşüş insanın; doğum, mevt, üretim ve öteki çeşitli tecrübelerle tanışabileceği daha fani lakin denetimin kendinde olduğu bir dünyaya geçişidir. Buradan daha sonrası biraz çetrefilli… Aden Bahçesi’nden kovulma, sıkça insanın tarıma geçiş süreciyle ilişkilendirilir ki şahsen İlah Âdem’i bununla lanetlemiştir. Ayrıyeten 16. yüzyıl sonu 17. yüzyıl başına tarihlenen Falnamelerde Âdem ve Havva cenneti terk ederken Havva’nın elinde bulunan bir demet buğday başağı da bu fikri takviyeler niteliktedir. Bir öbür yandan iyiyi ve kötüyü bilme ağacı meyvesini yedikten daha sonra Âdem ve Havva’nın birinci fark ettiği şey çıplak oluşlarıdır. Bu niçinle yasak meyve ya da büyük günah tahminen de seksle bir arada masumiyetin bozuluşunu simgeler ki Âdem ile Havva’nın Aden’den kovulur kovulmaz birinci çocuklarını yapması da bu fikri güçlendirir.
İNSAN, SAF MASUMİYETİNİ O BAHÇEDE BIRAKIR
Tüm bu anlatı içerisinde insanlığın geçmiş evreleri ya da tabiatına dair hangi ipuçları olursa olsun, Cennet Bahçesi’nden kovulma, Tanrı’nın huzurundan da kovulma manasına geldiğinden insanlık için büyük bir mahcubiyeti temsil eder. İnsan, saf masumiyetini o bahçede bırakır ve artık tabiatında kötülük de vardır. Bu kötülük daima baş gösterir. Âdem ve Havva’nın birinci çocukları Habil ve Kabil’in öyküsüyle dünya birinci defa kıskançlık ve cinayetle tanışır. Akabinde gelen anlatı olan Yakup ve Esav, hırs ve organize bir kandırmacayı yaşatır birinci kez. İlahlar kızar, tufanlar kopar lakin beşerler seçimlerini birebir biçimde bir dahaler. İlah, İbrahim soyuna Aden’e benzeyecek toprakları vaat eder lakin insanın her vakit uygunluğu seçmek yerine berbatlığı de barındıran tabiatı hiç değişmez. O yüzden de herkes daima arar ve düşler lakin hiç kimse Cennet Bahçesi’ni tekrar goremez.
Bu haliyle Cennet Bahçesi bir köken miti haline dönüşür. İnsanlığın refah, memnunluk ve masumiyet halinden; mevt, acı ve sefalet kavramlarını içselleştireceği bir insanlık haline gelişini açıklar. Bir yandan günahkâr tabiatını ona unutturmamak bir öbür yandan da kaybettiği o eksiksiz ahengi beşere hatırlatmak için tasarlanmış mitolojik bir kıssa olarak yalnız tek ilahlı dinlerde değil hayatın da ortasında yerini alır. Bu kadim kıssa o denli içselleştirilmiştir ki bir epeyce insan bir incir yaprağı, bir elma ya da ağaca sarılı bir yılanı birlikte gördüğünde istemsizce hiç görmediği bu bahçeyi anımsar.
*Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Arkeoloji Kısmı Doktora Öğrencisi
Cennet Bahçesi, sulak topraklar, hoş ve verimli ağaçlarla, zahmetsiz ve kusursuz bir ömür için tasarlanmış yeryüzü medeniyetinin başlangıç projesidir. İnsanlık Âdem ile bir arada burada, sonsuz hayatı vaat eden bu bahçede başlar. Fakat insanın kusuru ve buradan kovuluşu niçiniyle artık Cennet Bahçesi, tekrar asla ulaşılamayacak olan lakin daima aranan bir idea olarak kalacaktır. Bu bahçenin kusursuz varlığı, beşere günahkâr tabiatını, çektiği acıların kökenini ve neyi kaybettiğini hatırlatır.
…RAB İlah doğuda,
Aden’de bir bahçe dikti. Yarattığı Adem’i oraya koydu…
Yaratılış 2:8
Bahçe bir medeniyet alameti olarak düşünülebilir. Bu manada hem yararcı birebir vakitte estetik maksatlarla şekillenen ve devamlılık arz eden denetimli bir tertiptir. Yazılı kaynaklar yardımıyla bahçelerin geçmişini eski Mezopotamya uygarlıklarına dek takip etmek mümkün. Sümer, Assur ve Babil hükümdarları; kentlerine, saray ve tapınaklarına bir tıp itibar göstergesi olarak bahçeler diker ve bu bahçelerin bakımı ve devamlılığı için birilerini nazaranvlendirirdi. İşte İbrahimi dinlerde “Aden” ya da “Aden Bahçesi” olarak geçen cennet bahçesi de aslında Tanrı’nın yeryüzündeki bahçesidir. Tanrı’nın yaratılışta yeryüzüne yaptığı bu son dokunuş, medeniyetin de bir manada başlangıcı olarak tasarlanmıştır. İlah, Dünya’yı yarattıktan daha sonra Aden’e bahçe diker. Bahçeyle ilgilenmesi için de Âdem’i bu bahçeye koyar ve olaylar gelişir.
Pierre Daniel Huet, 1700, Carte de la Situation du Paradis Terrestre.
İbrahimi dinlerde iki farklı cennet kavramı bulunur. Biri öldükten daha sonra gidilen ebedi yer, oburu ise bu kusursuzluğun yeryüzü şubesi olan Cennet Bahçesi ya da Aden Bahçesidir. Eski Ahit’in yaratılış kısmında anlatılana bakılırsa Aden’in içerisinden bir ırmak geçer ve bahçeyi sulayarak dört kola ayrılır. Bu dört koldan ikisinin ismi Fırat ve Dicle’dir. Görmenin Âdem ve Havva haricinde kimseye nasip olmadığı bu bahçenin nerede bulunduğu ya da var olup olmadığı hala bir merak konusudur. Lakin 1700’de Pierre Daniel Huet tarafınca, dinler tarihinin anlaşılması emeliyle yapılan bu eşsiz haritaya nazaran Aden Bahçesi, Basra Körfezi’nin kuzeybatısına yerleştirilir.
…Bahçede uygun meyve veren türlü türlü hoş ağaç yetiştirdi.
Bahçenin ortasında hayat ağacıyla, güzelle kötüyü bilme ağacı vardı…
Yaratılış 2:9
Bu cennet, içerisinde seçilmiş canlıların bulunması ve doğal olmayan hudutlarla çevrelenmiş bir alan olması bakımından bahçe formunda tanımlanır. Kutsal kitaplarda Aden Bahçesi’nden kelam edilirken çoklukla içerisindeki ağaçların varlığına vurgu yapılır ve öbür bitki cinslerinden pek kelam edilmez. Bunun temelde iki sebebi varmış üzere görünüyor. Birincisi, ağaç meyvesinin zahmetsiz bir besin kaynağı oluşu. Zira Aden, mutlak mutluluğun hedeflendiği bir yer ve İlah Âdem’i bu bahçeye koyarken onun için tasasız ve zahmetsizce bir hayat planlıyor. İkinci niçinse bu bahçenin doğuda kurulmuş olması niçiniyle biraz gölgeye ve serinliğe gereksinim duyuyor olması. Aden bahçesinde Âdem yalnız değildir. İlah da birtakım kimi burada zuhur eder ve serinlikte ağaçlar içinde gezer.
Adem ve Havva’nın cennetten
çıkarılışı, Falnâme, Topkapı Sarayı
Müzesi Kütüphanesi, H.1703, vr. 7b
‘BAHÇEDE İSTEDİĞİN AĞACIN MEYVESİNİ YİYEBİLİRSİN AMA…’
Aden Bahçesi’nde tüm bu ağaçlar içinde en ünlü olanları, hayat ağacı ve güzelle kötüyü bilme ağacıdır. Değişiktir ki; ilah, insan, bahçe ve onun ortasındaki iki değerli ağacın kıssası Eski Babil’e dek uzanır. MÖ 18. yüzyıla ilişkin bir şiirin anlattığına göre, hayli eski vakit içinderda, ilahlar yeryüzünde insan hayatını birinci defa organize ettiği uzak bir geçmişte her işi kendileri yapmaktan yoruldukları için insanlığı yaratmış ve başına bir kral koymuşlar. Bu kral da bahçesindeki avluya bir hurma ağacı ve ılgın ağacı dikmiş. Şiirde bu iki ağacın kendi ağzından, kimin kral ve ilah için daha faydalı ve kıymetli olduğuyla ilgili tatlı atışmalar yer alır. Hurma ağacının besinine karşı ılgın ağacının hoşluğu, hurmanın rabbe sunu olarak kullanılan meyvesine karşı, ılgının hükümdara mobilya imalinde kullanılan gövdesi… Burada gördüğümüz zıtlık ve rekabet – manaları tahminen farklı olsa da– Aden Bahçesi’ndeki hayat ağacı ve bilme ağacı için de geçerlidir. Hayat ağacı ölümsüzlüğü, uygunla kötüyü bilme ağacı ise vefatı vaat eder. Zira İlah Âdem’e açıkça şöyleki der, “Bahçede istediğin ağacın meyvesini yiyebilirsin lakin güzelle kötüyü bilme ağacından yeme. Zira ondan yediğin gün katiyen ölürsün”
…Âdem de karısı da çıplaktılar, çabucak hemen utanç nedir bilmiyorlardı… Yaratılış 2:25
Tanrı Adem’in yalnız kalmasını uygun bulmaz ve bayanı (Havva’yı) yaratır. Bu yaratı anlatısının çabucak akabinde insanlığın büyük günahına giriş yapılır. Bahçedeki en kurnaz hayvan yılandır. Yılan, hanımı kandırır ve bu biçimdece adam da bayan da Tanrı’nın kuralını çiğneyerek, güzelle kötüyü bilme ağacının yasak meyvesini yemiş olurlar. İkisinin de gözleri açılır ve çıplak olduklarını anlarlar. İlah, Adem’in iyiyi ve kötüyü bilmekle (tanrının) kendisine has bir özellik kazandığını bu niçinle artık hayat ağacı meyvesini yiyerek ölümsüz bulunmasına müsaade verilememesi gerektiğini söyler. Bu büyük günah Âdem ve Havva’nın Aden’den kovulmalarına yol açar. bu biçimdece yılan, bir sefer daha insanın ölümsüzlüğe ulaşmasını engellemiş olur. Birebir Sümer destanında ölümsüzlük otunu kral Gılgamış’tan çalmış olduğu o günkü üzere.
İnsan yalnız Aden’den kovulmakla kalmaz, hem de İlah tarafınca lanetlenir. Yılan da bu lanetten nasibini alır. Yılanın hissesine ömrü boyunca karnı üstünde sürünmek, hanımın hissesine fazlaca sancılı doğumlar, adamın payınaysa emek vermeden yiyecek bulamamak düşer.
…bu biçimdece RAB İlah, yaratılmış olduğu toprağı işlemek üzere
Adem’i Aden bahçesinden çıkardı. Onu kovdu.
Yaşam ağacının yolunu denetlemek için de Aden bahçesinin doğusuna
Keruvlar ve her yana dönen alevli bir kılıç yerleştirdi…
Yaratılış 3:23-24
Bu düşüş insanın; doğum, mevt, üretim ve öteki çeşitli tecrübelerle tanışabileceği daha fani lakin denetimin kendinde olduğu bir dünyaya geçişidir. Buradan daha sonrası biraz çetrefilli… Aden Bahçesi’nden kovulma, sıkça insanın tarıma geçiş süreciyle ilişkilendirilir ki şahsen İlah Âdem’i bununla lanetlemiştir. Ayrıyeten 16. yüzyıl sonu 17. yüzyıl başına tarihlenen Falnamelerde Âdem ve Havva cenneti terk ederken Havva’nın elinde bulunan bir demet buğday başağı da bu fikri takviyeler niteliktedir. Bir öbür yandan iyiyi ve kötüyü bilme ağacı meyvesini yedikten daha sonra Âdem ve Havva’nın birinci fark ettiği şey çıplak oluşlarıdır. Bu niçinle yasak meyve ya da büyük günah tahminen de seksle bir arada masumiyetin bozuluşunu simgeler ki Âdem ile Havva’nın Aden’den kovulur kovulmaz birinci çocuklarını yapması da bu fikri güçlendirir.
İNSAN, SAF MASUMİYETİNİ O BAHÇEDE BIRAKIR
Tüm bu anlatı içerisinde insanlığın geçmiş evreleri ya da tabiatına dair hangi ipuçları olursa olsun, Cennet Bahçesi’nden kovulma, Tanrı’nın huzurundan da kovulma manasına geldiğinden insanlık için büyük bir mahcubiyeti temsil eder. İnsan, saf masumiyetini o bahçede bırakır ve artık tabiatında kötülük de vardır. Bu kötülük daima baş gösterir. Âdem ve Havva’nın birinci çocukları Habil ve Kabil’in öyküsüyle dünya birinci defa kıskançlık ve cinayetle tanışır. Akabinde gelen anlatı olan Yakup ve Esav, hırs ve organize bir kandırmacayı yaşatır birinci kez. İlahlar kızar, tufanlar kopar lakin beşerler seçimlerini birebir biçimde bir dahaler. İlah, İbrahim soyuna Aden’e benzeyecek toprakları vaat eder lakin insanın her vakit uygunluğu seçmek yerine berbatlığı de barındıran tabiatı hiç değişmez. O yüzden de herkes daima arar ve düşler lakin hiç kimse Cennet Bahçesi’ni tekrar goremez.
Bu haliyle Cennet Bahçesi bir köken miti haline dönüşür. İnsanlığın refah, memnunluk ve masumiyet halinden; mevt, acı ve sefalet kavramlarını içselleştireceği bir insanlık haline gelişini açıklar. Bir yandan günahkâr tabiatını ona unutturmamak bir öbür yandan da kaybettiği o eksiksiz ahengi beşere hatırlatmak için tasarlanmış mitolojik bir kıssa olarak yalnız tek ilahlı dinlerde değil hayatın da ortasında yerini alır. Bu kadim kıssa o denli içselleştirilmiştir ki bir epeyce insan bir incir yaprağı, bir elma ya da ağaca sarılı bir yılanı birlikte gördüğünde istemsizce hiç görmediği bu bahçeyi anımsar.
*Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Arkeoloji Kısmı Doktora Öğrencisi