Metin Alparslan*
Hitit Devleti’nin kuruluşunu son vakit içinderda yaygın olarak kabul edildiği üzere MÖ 1650 senelerına, yıkılışını ise MÖ 1200 senelerına koyacak olursak; devletin varlığını yaklaşık 450 sene boyunca devam ettirdiğini görüyoruz. Bu mühlet zarfında devlet vakit zaman zorluklar hayatış, çıkmazlara girmiş, hatta yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Natürel bu tehditler türlü türlüydü ve birçoğundan haberdar olmadığımızı da var saymamız gerekir.
M.Ö. 13. yüzyılda Hitit İmparatorluğu’na bağlı toprakları gösteren harita.
Arkeolojik bulgular bu bahiste yalnızca dolaylı ve yoruma açık bilgiler sağlayabildiğinden, haberdar olmamız fakat günümüze kalan yazılı kaynaklar ile mümkün olabilir. Bilindiği üzere Hititler kil tabletler üzerine, bugün ‘çiviyazısı’ olarak tabir edilen bir yazı sistemiyle ve bilinen en eski Hint-Avrupa lisanı olan Hititçe ile yazıyorlardı. Bugüne kadar Hititlere ilişkin en büyük çiviyazılı arşiv ise Hitit başşehri Hattuşa’da (Boğazkale-Çorum) ele geçmiştir. Başşehir haricindeki çiviyazılı en önemli arşivler ise Şapinuwa (Ortaköy-Çorum), Tapigga (Maşat-Tokat), Şarişşa (Kuşaklı-Sivas) ve Şamuha (Kayalıpınar-Sivas) yerleşmelerinde ortaya çıkarılmıştır. Lakin tüm bu arşivlerin ortak bir özellikleri var: Hepsi bir devlet arşivine ilişkin. Farklı biçimde söyleyecek olursak, bu arşivlerde yalnızca devletin tutmuş olduğu kayıtlar bulunuyor. Özel şahısların kayıtları ise yok denecek kadar az. Bu niçinle Hitit devlet işleri üzerine bilgiye sahipken, Hitit halkı hakkında ayrıntılarımız son derece sonlu.
HİTİT EVRAKLARINDA SALGINLAR VE BULAŞICI HASTALIKLARI
Hititçede “salgın” ve “ölüm vakası” kavramları, “hinkan-/henkan-” sözü ile söz edilir. birebir vakitte bu Hititçe sözcük birden fazla vakit “veba” olarak çevrilir. O denli ki Hitit hükümdarı II. Murşili’ye ilişkin dört dua da “veba duası” olarak isimlendirilir. halbuki “hinkan-/henkan-” olarak söz edilen hastalığın özelliklerine ilişkin hiç bir bilgimiz yoktur.
Özgüne uygun olarak Hitit başşehri Hattuša’da ayağa kaldırılan Hitit suru. Düşmana karşı son derece tesirli olan bu anıtsal sur salgınlara karşı çaresizdi.
Hitit Devleti’nin vakit zaman bulaşıcı hastalıklar ile karşı karşıya kaldığını yazılı kaynaklardan öğreniyoruz. Alışılmış doğal olarak bütün salgınlardan haberdar olduğumuzu sav etmek mümkün değil. Büyük bir ihtimalle yalnızca en tesirli salgınlardan ya da Hitit Kralı’nı direkt etkileyen salgınlardan bahsedebiliriz.
Hitit başşehri Hattuša’nın en eski ve en anıtsal tapınağı olan Büyük tapınak.
Muhtemelen Hitit baş rableri olan Fırtına Rabbi ile Güneş yaradanına aitti.
Hititler tüm hastalıklara olduğu üzere salgın hastalıklara da bilimsel olarak değil, dinî olarak yaklaşırlardı. Onlar için bütün hastalıklar, “tanrıların cezası” olarak görülürdü. Tedavinin en değerli öğesi ise rableri yatıştırmak ve kendi tarafına çekmekti. Bu yüzden vakit zaman hastalığın sebebini öğrenmek için fala başvurulduğunu ve bu biçimdece sebep ‘öğrenildikten’ daha sonra, kimi majik (büyüsel) ritüeller yapıldığını biliyoruz.
Hititler geleceği öğrenmek değişik fallara
bakarlardı. Bu ciğer falı metni o periyotta
başvurulan fallardan yalnızca biridir.
Hititler, hastalıklardan korunmak için tedbirler de almaya çalışırdı. Paklık bunların başında gelirdi. şüphesiz burada da dini manada bir paklık tartı kazanıyor. Farklı biçimde söyleyecek olursak, Hitit insanı paklığı bizim anlayacağımız biçimde bir “hijyen”den çok “dinsel yönden” sağlamak için uyguluyordu. Fakat ne olursa olsun, Hititler, hastalığın bulaşmaması için pak olmak gerektiğini ve bulaşmışsa da yayılmaması için tedbir alması gerektiğini epey yeterli anlamıştı. O denli ki bunun yansımasını Hitit kanunlarında da görmek mümkündür:
Hitit çiviyazılı tablet. Hititler nemli kil üzerinde sivri bir alet (stylus) bastırılarak yazıyı uygularlardı.
Sonuç olarak ortaya çıkan formlar çiviye benzedikleri için bu yazı “çiviyazısı” olarak isimlendirilir.
“Eğer birinin hayvanları ilah tarafınca hastalıkla cezalandırılırsa ve (sahibi) onları dini açıdan temizlerse ve uzağa sürerse (ritüelde kullanılan malzemeyi ise) ortalığa bırakırsa ve bunu diğerine da söylemezse ve oburu da bunu bilmeden hayvanlarını (oraya) sürerse ve hayvanları ölürse, o tazminat öder.”
Bu örnekte de görüldüğü üzere Hititler, hastalıklı hayvanları, bulaş olmaması için, sağlıklı hayvanlardan ayırmayı biliyorlardı. Bu niçinle onları tedaviden daha sonra farklı bir yere (uzağa) gdolayıyorlar. tıpkı vakitte, tedavi için kullanılan gereçlerin bulaştırıcı olabileceğinin ve ortalıkta bırakılmasının tehlikeli olabileceğinin farkındadırlar. bir daha öbür bir kanun unsurunda de, kamuya açık olan bir su yatağının kirletilmesinin cezaya tabi olduğu anlatılmaktadır.
Hitit Devleti’nin değerli bir modülü, ülkenin sahip olduğu ordusu idi. Çiviyazılı kaynaklardan öğrendiğimiz kadarıyla Hitit Hükümdarı ya da kumandanları şimdi her ilkbaharda sefere çıkıyor ve ayaklanan bölgelere ya da çabucak hemen fethedilmemiş ülkelere karşı savaşıyorlardı. Bu seferlerin hava kaidelerinin elverdiği sürece devam ettiği ve lakin kışın gelmesiyle son bulduğu anlaşılıyor. Binlerce kişinin birliktece seyahat etmesi ve askeri kampların –olası berbat ömür kuralları göz önünde bulundurulduğunda- salgın hastalıklara karşı fazlaca savunmasız olduğu aşikârdır. Tarih bu niçinle askeri kamplarda ortaya çıkan salgınlarla doludur. Hititlerden yaklaşık bin yıl daha sonra hayatış ünlü tarihçi Herodot bile Pers ordusunda ortaya çıkan bir salgından bahseder. Üstte da değindiğimiz üzere Hititler hastalıkları çoklukla doğaüstü varlıkların bir cezası olarak kabul ederlerdi ve kurtulmak için sıkça “majik ritüel” olarak isimlendirdiğimiz merasimlere başvururlardı. Hititçe metinler içinde salgınlara karşı yapılan majik ritüelleri genel olarak üçe ayırmak mümkündür:
Hitit Fırtına yaradanı heykelciği.
Amasya yakınlarındaki
Doğantepe’de bulunmuştur.
1. Salgına karşı yapılan majik ritüel
2. Dışarıdan taşınan salgına karşı yapılan majik ritüel
3. Ordugâhtaki salgına karşı yapılan majik ritüel.
Sonuncusuna en hoş örnek ašella-ritüeli olarak adlandırılanıdır. Şöyle başlar:
“Hapalla’lı Ašhila şöyleki (der): Orduda makus bir yıl olursa şöyleki bir kurban (ritüeli) yaparım.”
Ritüelin birinci kısmına göre tüm kumandanlar birer koç hazırlarlar ve onu bir ölçü ekmek ve bira ile birlikte yaradanlara sunarlar. Salgına hangi ilah niye olduysa o allahın, bu kurbanlar ile tatmin olması istenir. Ayrıyeten bir bayanı hükümdarın çadırının önüne oturturlar. Ritüelin devamında koçları, bira ile ekmekleri ve hanımı uzağa sürerler. Metin şöyleki devam eder:
“…ve onları açık toprağa sürerler. Sarfiyatlar ve onları düşman ülkesi hududu içine salarlar; bizim olan yere gelmezler. Ve bu sırada tıpkı biçimde söylerler: ‘Bak! Bu ordunun insanları, koyunları, atları, katırları ve eşekleri ortasında makus olan ne var ise, artık bak, onları ordugâhtan bu koçlar ve bu bayan götürdü. Onları kim bulursa, bu makûs salgını da o ülke alsın!’”
Ritüelden de anlaşıldığı üzere, gaye yalnızca kendi ordugâhını hastalıktan kurtarmak değil, beraberinde düşman ordugâhını ya da ülkeyi hasta etmektir.
bu biçimdece Hititlerin hastalıklardan ve salgınlardan kendilerini hijyen kurallarıyla korudukları, hastalık bulaştığında ise majik ritüellerle bu hastalıktan kurtulmaya çalıştıklarını gördük. Lakin şüphesiz hastalıktan kurtulmak için bir yolları daha vardı: Dua.
HÜKÜMDARLARI ÖLDÜREN SALGINDAN daha sonra…
Hititler kendi ülkelerini Çizgisi Ülkesi olarak adlandırıyorlardı. Yaklaşık olarak M.Ö. 1350-1320 içinde Hitit tahtında oturan I. Şuppiluliuma, devletin sonlarını birinci kere bir imparatorluk olacak biçimde genişletmiş, Suriye ve Mezopotamya’ya kıymetli seferler düzenlemiş ve Mısır’a karşı kıymetli askeri muvaffakiyetler elde etmiştir. Fakat hükümdarlık periyodunun sonlarına gerçek Sınırı Ülkesi’nde büyük bir salgın ortaya çıkmıştır. Aslında bu salgın yalnızca Sınırı Ülkesi ile sonlu değildir. Kesin olarak birinci nerede ortaya çıktığı bilinmese de, kelam konusu salgının Anadolu, Mısır, Suriye ve Mezopotamya’da görüldüğü farklı ülkelerin yazılı doküman arşivlerinden anlaşılmaktadır.
I. Şuppiluliuma büyük bir ihtimalle Çizgisi Ülkesi’ni de tesiri altına alan bu büyük salgın kararında hastalanır ve ölür. Onun yerine geçen oğlu II. Arnuwanda’nın ise hayli kısa bir süre daha sonra tıpkı biçimde hastalandığını ve öldüğünü, yerine geçen II. Murşili’nin siyasi yıllıklarından öğrenmekteyiz. Şayet metinleri gerçek yorumluyorsak, Hitit İmparatorluğu’nun başında bulunan iki hükümdarın arka arda kısa bir süre ortasında salgın hastalıktan öldüğünü görüyoruz ki bu da bize salgının ne kadar değerli sonuçlar doğurabileceğini en net halde gösterir.
Hitit tahtına geçen II. Murşili çabucak hemen çok genç ve deneyimsizdir. Yıllıklarında anlattığına göre genç hükümdarın bu tecrübesizliğinden yaralanmak isteyen rakip ülkeler Sınırı Ülkesi’ne savaş açar. Kuşkusuz salgın niçiniyle Sınırı ordusunun da zayıfladığını var saymamız gerekir. Etraf ülkeler de, Hitit ordusu ortasındaki bu tedirginlikten yaralanmak dileğindeydi. Görünürde herşey Sınırı Ülkesi’ne karşıydı, lakin II. Murşili deneyimsiz görünmekle birlikte son derece akılcı, kuvvetli ve kararlı bir kral olacaktı. Birinci yaptığı işlerden biri rableri kendi tarafına çekmeye çalışmaktı. Yıllıklarında Hitit Hükümdarı, bu emelle ihmal edilen bayramları yeniden kutladığından bahsetmektedir. bu biçimdece muhtemelen saray erkânı ortasındaki birliği de tekrar sağlamayı umuyordu. Lakin birebir vakitte Hitit Kralı’nın dualarını da eksik etmediğini görüyoruz. Bugüne kadar Hitit metinleri içinde yaklaşık 19 farklı dua metni tespit edildi. Bunlardan lakin 13’ünü kesin olarak bir hükümdara atfetmek mümkün. Altısının II. Murşili’ye ilişkin olması elbette bir tesadüf değil ve hükümdarın da kişiliğini gösteriyor. II. Murşili’nin bu altı duasından dördü, literatürde “Murşili’nin Veba Duaları” olarak isimlendirilir. Bu metinler çok değişik birtakım pasajlar içerir. Bunlardan kimilerini burada sayalım:
Murşili’nin ikinci veba duası: “…bu biçimde, efendim Hatti’nin Fırtına Yaradanı, babamı davasında haklı gördü ve o Mısır Ülkesi’nin yaya ve otomobilli savaşçılarını yendi. Onları öldürdü. Yakaladıkları esirleri Sınırı Ülkesi’ne geri getirdikleri vakit, tutsakların içinde vefat salgın oldu ve onlar ölmeye başladılar. Ancak esirleri Çizgisi Ülkesi’nin içine getirdikleri vakit mevt salgınını bu esirler Hat[(ti)] Ülkesi’nin içine getirdiler. Sınırı Ülkesi’nin ortasında o günden beri vefat karar sürüyor. …”
Buradan da anlaşıldığı üzere Hitit hükümdarı, hastalığın babasının vaktinde Hattuşa’ya getirilen askeri esirler ile ülkeye girdiğini düşünmektedir.
II. Murşili’nin veba dualarından anladığımız kadarı ile Hitit Hükümdarı uğraşlarına karşın, hastalığı yok etmeyi uzun bir süre boyunca başaramamıştır. Bu yüzden dualarda “tanrısal ceza”nın sebebi ve tahlili farklı farklı verilmiştir:
Birinci veba duasında Murşili, hastalığın sebebi olarak babası I. Şuppiluliuma’nın işlemiş olduğu bir günahı görür. Şuppiluliuma, daha evvelce etmiş olduğu sadakat yeminini bozarak, kardeşi Tuthaliya’yı tahttan indirerek (öldürerek) kral olmuştur. Murşili, bu günahı fal yoluyla, vebanın sebebi olarak tespit etmiş ve bunun bedelini kurbanlarla ödeyeceğini söz etmiştir.
İkinci veba duasında Hitit Hükümdarı, hastalığın sebebini araştırdığını ve bu araştırma sırasında iki eski tablet bulduğunu söz eder. Birinci tabletten Murşili, Mala Nehri’nin kurbanlarını ihmal ettiği kararına varmıştır. İkinci tablet ise babası I. Şuppiluliuma’nın Mısır seferi ve bu bağlamda bozulmuş yeminlerle ilgilidir. II. Murşili, bu problemleri çözeceğini ve telafi edeceğini tabir eder.
Üçüncü ve dördüncü veba duaları pek kırıktır. Bu niçinle hastalığın sebebi ve tahlili güzel anlaşılmamaktadır.
Hitit rablerini yatıştırmak için rablerin bayramlarını kutlamak ve onlara kurbanlar sunulması gerekiyordu. Alacahöyük’te bulunan bu kabartmalar (ortostat) muhtemelen bu biçimde
bir bayramı tasvir etmektedir. En sağda üzerinde boğa heykeli bulunan sunak, önünde Hitit hükümdarı ve hükümdarın ardında ülkenin ileri gelenleri.
Veba dualarında yer alan kimi kısımlar ise Hitit Kralı’nın ilahların bir cezası olarak kabul ettiği bu salgın karşısındaki çaresizliğini gözler önüne serer:
“… Sınırı Ülkesi şimdiye kadar epeyce acı çekti. Artık salgın daha da berbatlaştı. Çizgisi Ülkesi salgın yüzünden hayli acıya maruz kaldı ve nüfusu hayli azaldı. Ben Murşili sizin hizmetkârınız, kalbimdeki heyecanı yenemiyorum, bedenimdeki kaygıyı yenemiyorum… Siz ilahlar, efendilerim, bana karşı bir daha lütufkâr olunuz! Huzurunuza çıkmak istiyorum. Beni dinleyin. Ben hiç bir kötülük yapmadım. Günah işleyenler ve kötülük yapanlardan artık kimse yoktur. Onlar oldukcatan öldüler…Size bedel ve kefaret ödeyeceğim, siz rabler, efendilerim bana karşı yeniden lütufkar olunuz!… Az sayıda (kalmış) kurban ekmeği ve kurban içkisi hazırlayanlar da şayet mahvolurlarsa, size artık kurban ekmeği ve kurban içkisini hiç kimse sunamaz… Bu kurban ekmeği ve kurban içkisi hazırlayanlar ziyan görmesinler, onlar ölmesinler…Kalbimdeki heyecanı kovunuz ve bedenimdeki kaygıyı alınız…”
1, 2 ve 3. veba duaları yardımıyla, salgının en az 20 sene devam ettiğini öğrenmekteyiz. Bu müddet göz önünde bulundurulduğunda iki Hitit hükümdarının da birebir hastalıktan ölmesinin tesadüf olmadığını düşünmemiz gerekir. Hastalığın, I. Şuppiluliuma periyodunun hangi evresinde başladığını bilmiyor olsak da, II. Murşili’nin en az 5 yıllık bir süre boyunca bu salgın kurallarında kral olduğunu var iseymak mümkündür.
II. Murşili’nin 20-25 sene boyunca Hitit tahtında oturduğunu düşünecek olursak salgının bu hükümdarın devri ortasında bittiğini var saymamız gerekir. II. Murşili devrinin Hitit İmparatorluğu’nun en parlak periyotlarından olduğunu düşünecek olursak salgının devleti, en azından etraf devletlere göre fazla zayıflatmadığını söyleyebiliriz. Tahminen de Hitit Hükümdarı bu olumsuz durumu bir fırsat üzere değerlendirebilmiştir. Muhtemelen o periyotta de “hiç bir şey eskisi üzere olmayacak” diyenlerin sayısı, bugün de olduğu üzere, az değildi. Lakin sonuç olarak Hitit Devleti tam manasıyla bir İmparatorluğa dönüştü ve yüzyılı aşkın bir süre varlığını devam ettirdi.
Hitit hükümdarı II. Muršili’den daha sonra tahta çıkan oğlu II. Muwatalli’ye ilişkin
mühür baskısı. Muwatalli (küçük figür) burada allahın himayesinde betimleniyor.
İçinde bulunduğumuz Covid-19 salgınının 20 yıl sürmeyeceğini umuyor ve bir an evvel her şeyin eskisi üzere olmasını istek ediyorum. birebir vakitte tüm gelişmelere umutla bakmak gerektiğinin altını çizerek, bir daha veba dualarından bir alıntı ile yazıya son vermek isterim:
“Ülke(miz) rahat etsin, gelişsin ve eski durumuna dönsün.”
*Doç. Dr. / İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Hititoloji Anabilim Kolu.
Hitit Devleti’nin kuruluşunu son vakit içinderda yaygın olarak kabul edildiği üzere MÖ 1650 senelerına, yıkılışını ise MÖ 1200 senelerına koyacak olursak; devletin varlığını yaklaşık 450 sene boyunca devam ettirdiğini görüyoruz. Bu mühlet zarfında devlet vakit zaman zorluklar hayatış, çıkmazlara girmiş, hatta yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Natürel bu tehditler türlü türlüydü ve birçoğundan haberdar olmadığımızı da var saymamız gerekir.
M.Ö. 13. yüzyılda Hitit İmparatorluğu’na bağlı toprakları gösteren harita.
Arkeolojik bulgular bu bahiste yalnızca dolaylı ve yoruma açık bilgiler sağlayabildiğinden, haberdar olmamız fakat günümüze kalan yazılı kaynaklar ile mümkün olabilir. Bilindiği üzere Hititler kil tabletler üzerine, bugün ‘çiviyazısı’ olarak tabir edilen bir yazı sistemiyle ve bilinen en eski Hint-Avrupa lisanı olan Hititçe ile yazıyorlardı. Bugüne kadar Hititlere ilişkin en büyük çiviyazılı arşiv ise Hitit başşehri Hattuşa’da (Boğazkale-Çorum) ele geçmiştir. Başşehir haricindeki çiviyazılı en önemli arşivler ise Şapinuwa (Ortaköy-Çorum), Tapigga (Maşat-Tokat), Şarişşa (Kuşaklı-Sivas) ve Şamuha (Kayalıpınar-Sivas) yerleşmelerinde ortaya çıkarılmıştır. Lakin tüm bu arşivlerin ortak bir özellikleri var: Hepsi bir devlet arşivine ilişkin. Farklı biçimde söyleyecek olursak, bu arşivlerde yalnızca devletin tutmuş olduğu kayıtlar bulunuyor. Özel şahısların kayıtları ise yok denecek kadar az. Bu niçinle Hitit devlet işleri üzerine bilgiye sahipken, Hitit halkı hakkında ayrıntılarımız son derece sonlu.
HİTİT EVRAKLARINDA SALGINLAR VE BULAŞICI HASTALIKLARI
Hititçede “salgın” ve “ölüm vakası” kavramları, “hinkan-/henkan-” sözü ile söz edilir. birebir vakitte bu Hititçe sözcük birden fazla vakit “veba” olarak çevrilir. O denli ki Hitit hükümdarı II. Murşili’ye ilişkin dört dua da “veba duası” olarak isimlendirilir. halbuki “hinkan-/henkan-” olarak söz edilen hastalığın özelliklerine ilişkin hiç bir bilgimiz yoktur.
Özgüne uygun olarak Hitit başşehri Hattuša’da ayağa kaldırılan Hitit suru. Düşmana karşı son derece tesirli olan bu anıtsal sur salgınlara karşı çaresizdi.
Hitit Devleti’nin vakit zaman bulaşıcı hastalıklar ile karşı karşıya kaldığını yazılı kaynaklardan öğreniyoruz. Alışılmış doğal olarak bütün salgınlardan haberdar olduğumuzu sav etmek mümkün değil. Büyük bir ihtimalle yalnızca en tesirli salgınlardan ya da Hitit Kralı’nı direkt etkileyen salgınlardan bahsedebiliriz.
Hitit başşehri Hattuša’nın en eski ve en anıtsal tapınağı olan Büyük tapınak.
Muhtemelen Hitit baş rableri olan Fırtına Rabbi ile Güneş yaradanına aitti.
Hititler tüm hastalıklara olduğu üzere salgın hastalıklara da bilimsel olarak değil, dinî olarak yaklaşırlardı. Onlar için bütün hastalıklar, “tanrıların cezası” olarak görülürdü. Tedavinin en değerli öğesi ise rableri yatıştırmak ve kendi tarafına çekmekti. Bu yüzden vakit zaman hastalığın sebebini öğrenmek için fala başvurulduğunu ve bu biçimdece sebep ‘öğrenildikten’ daha sonra, kimi majik (büyüsel) ritüeller yapıldığını biliyoruz.
Hititler geleceği öğrenmek değişik fallara
bakarlardı. Bu ciğer falı metni o periyotta
başvurulan fallardan yalnızca biridir.
Hititler, hastalıklardan korunmak için tedbirler de almaya çalışırdı. Paklık bunların başında gelirdi. şüphesiz burada da dini manada bir paklık tartı kazanıyor. Farklı biçimde söyleyecek olursak, Hitit insanı paklığı bizim anlayacağımız biçimde bir “hijyen”den çok “dinsel yönden” sağlamak için uyguluyordu. Fakat ne olursa olsun, Hititler, hastalığın bulaşmaması için pak olmak gerektiğini ve bulaşmışsa da yayılmaması için tedbir alması gerektiğini epey yeterli anlamıştı. O denli ki bunun yansımasını Hitit kanunlarında da görmek mümkündür:
Hitit çiviyazılı tablet. Hititler nemli kil üzerinde sivri bir alet (stylus) bastırılarak yazıyı uygularlardı.
Sonuç olarak ortaya çıkan formlar çiviye benzedikleri için bu yazı “çiviyazısı” olarak isimlendirilir.
“Eğer birinin hayvanları ilah tarafınca hastalıkla cezalandırılırsa ve (sahibi) onları dini açıdan temizlerse ve uzağa sürerse (ritüelde kullanılan malzemeyi ise) ortalığa bırakırsa ve bunu diğerine da söylemezse ve oburu da bunu bilmeden hayvanlarını (oraya) sürerse ve hayvanları ölürse, o tazminat öder.”
Bu örnekte de görüldüğü üzere Hititler, hastalıklı hayvanları, bulaş olmaması için, sağlıklı hayvanlardan ayırmayı biliyorlardı. Bu niçinle onları tedaviden daha sonra farklı bir yere (uzağa) gdolayıyorlar. tıpkı vakitte, tedavi için kullanılan gereçlerin bulaştırıcı olabileceğinin ve ortalıkta bırakılmasının tehlikeli olabileceğinin farkındadırlar. bir daha öbür bir kanun unsurunda de, kamuya açık olan bir su yatağının kirletilmesinin cezaya tabi olduğu anlatılmaktadır.
Hitit Devleti’nin değerli bir modülü, ülkenin sahip olduğu ordusu idi. Çiviyazılı kaynaklardan öğrendiğimiz kadarıyla Hitit Hükümdarı ya da kumandanları şimdi her ilkbaharda sefere çıkıyor ve ayaklanan bölgelere ya da çabucak hemen fethedilmemiş ülkelere karşı savaşıyorlardı. Bu seferlerin hava kaidelerinin elverdiği sürece devam ettiği ve lakin kışın gelmesiyle son bulduğu anlaşılıyor. Binlerce kişinin birliktece seyahat etmesi ve askeri kampların –olası berbat ömür kuralları göz önünde bulundurulduğunda- salgın hastalıklara karşı fazlaca savunmasız olduğu aşikârdır. Tarih bu niçinle askeri kamplarda ortaya çıkan salgınlarla doludur. Hititlerden yaklaşık bin yıl daha sonra hayatış ünlü tarihçi Herodot bile Pers ordusunda ortaya çıkan bir salgından bahseder. Üstte da değindiğimiz üzere Hititler hastalıkları çoklukla doğaüstü varlıkların bir cezası olarak kabul ederlerdi ve kurtulmak için sıkça “majik ritüel” olarak isimlendirdiğimiz merasimlere başvururlardı. Hititçe metinler içinde salgınlara karşı yapılan majik ritüelleri genel olarak üçe ayırmak mümkündür:
Hitit Fırtına yaradanı heykelciği.
Amasya yakınlarındaki
Doğantepe’de bulunmuştur.
1. Salgına karşı yapılan majik ritüel
2. Dışarıdan taşınan salgına karşı yapılan majik ritüel
3. Ordugâhtaki salgına karşı yapılan majik ritüel.
Sonuncusuna en hoş örnek ašella-ritüeli olarak adlandırılanıdır. Şöyle başlar:
“Hapalla’lı Ašhila şöyleki (der): Orduda makus bir yıl olursa şöyleki bir kurban (ritüeli) yaparım.”
Ritüelin birinci kısmına göre tüm kumandanlar birer koç hazırlarlar ve onu bir ölçü ekmek ve bira ile birlikte yaradanlara sunarlar. Salgına hangi ilah niye olduysa o allahın, bu kurbanlar ile tatmin olması istenir. Ayrıyeten bir bayanı hükümdarın çadırının önüne oturturlar. Ritüelin devamında koçları, bira ile ekmekleri ve hanımı uzağa sürerler. Metin şöyleki devam eder:
“…ve onları açık toprağa sürerler. Sarfiyatlar ve onları düşman ülkesi hududu içine salarlar; bizim olan yere gelmezler. Ve bu sırada tıpkı biçimde söylerler: ‘Bak! Bu ordunun insanları, koyunları, atları, katırları ve eşekleri ortasında makus olan ne var ise, artık bak, onları ordugâhtan bu koçlar ve bu bayan götürdü. Onları kim bulursa, bu makûs salgını da o ülke alsın!’”
Ritüelden de anlaşıldığı üzere, gaye yalnızca kendi ordugâhını hastalıktan kurtarmak değil, beraberinde düşman ordugâhını ya da ülkeyi hasta etmektir.
bu biçimdece Hititlerin hastalıklardan ve salgınlardan kendilerini hijyen kurallarıyla korudukları, hastalık bulaştığında ise majik ritüellerle bu hastalıktan kurtulmaya çalıştıklarını gördük. Lakin şüphesiz hastalıktan kurtulmak için bir yolları daha vardı: Dua.
HÜKÜMDARLARI ÖLDÜREN SALGINDAN daha sonra…
Hititler kendi ülkelerini Çizgisi Ülkesi olarak adlandırıyorlardı. Yaklaşık olarak M.Ö. 1350-1320 içinde Hitit tahtında oturan I. Şuppiluliuma, devletin sonlarını birinci kere bir imparatorluk olacak biçimde genişletmiş, Suriye ve Mezopotamya’ya kıymetli seferler düzenlemiş ve Mısır’a karşı kıymetli askeri muvaffakiyetler elde etmiştir. Fakat hükümdarlık periyodunun sonlarına gerçek Sınırı Ülkesi’nde büyük bir salgın ortaya çıkmıştır. Aslında bu salgın yalnızca Sınırı Ülkesi ile sonlu değildir. Kesin olarak birinci nerede ortaya çıktığı bilinmese de, kelam konusu salgının Anadolu, Mısır, Suriye ve Mezopotamya’da görüldüğü farklı ülkelerin yazılı doküman arşivlerinden anlaşılmaktadır.
I. Şuppiluliuma büyük bir ihtimalle Çizgisi Ülkesi’ni de tesiri altına alan bu büyük salgın kararında hastalanır ve ölür. Onun yerine geçen oğlu II. Arnuwanda’nın ise hayli kısa bir süre daha sonra tıpkı biçimde hastalandığını ve öldüğünü, yerine geçen II. Murşili’nin siyasi yıllıklarından öğrenmekteyiz. Şayet metinleri gerçek yorumluyorsak, Hitit İmparatorluğu’nun başında bulunan iki hükümdarın arka arda kısa bir süre ortasında salgın hastalıktan öldüğünü görüyoruz ki bu da bize salgının ne kadar değerli sonuçlar doğurabileceğini en net halde gösterir.
Hitit tahtına geçen II. Murşili çabucak hemen çok genç ve deneyimsizdir. Yıllıklarında anlattığına göre genç hükümdarın bu tecrübesizliğinden yaralanmak isteyen rakip ülkeler Sınırı Ülkesi’ne savaş açar. Kuşkusuz salgın niçiniyle Sınırı ordusunun da zayıfladığını var saymamız gerekir. Etraf ülkeler de, Hitit ordusu ortasındaki bu tedirginlikten yaralanmak dileğindeydi. Görünürde herşey Sınırı Ülkesi’ne karşıydı, lakin II. Murşili deneyimsiz görünmekle birlikte son derece akılcı, kuvvetli ve kararlı bir kral olacaktı. Birinci yaptığı işlerden biri rableri kendi tarafına çekmeye çalışmaktı. Yıllıklarında Hitit Hükümdarı, bu emelle ihmal edilen bayramları yeniden kutladığından bahsetmektedir. bu biçimdece muhtemelen saray erkânı ortasındaki birliği de tekrar sağlamayı umuyordu. Lakin birebir vakitte Hitit Kralı’nın dualarını da eksik etmediğini görüyoruz. Bugüne kadar Hitit metinleri içinde yaklaşık 19 farklı dua metni tespit edildi. Bunlardan lakin 13’ünü kesin olarak bir hükümdara atfetmek mümkün. Altısının II. Murşili’ye ilişkin olması elbette bir tesadüf değil ve hükümdarın da kişiliğini gösteriyor. II. Murşili’nin bu altı duasından dördü, literatürde “Murşili’nin Veba Duaları” olarak isimlendirilir. Bu metinler çok değişik birtakım pasajlar içerir. Bunlardan kimilerini burada sayalım:
Murşili’nin ikinci veba duası: “…bu biçimde, efendim Hatti’nin Fırtına Yaradanı, babamı davasında haklı gördü ve o Mısır Ülkesi’nin yaya ve otomobilli savaşçılarını yendi. Onları öldürdü. Yakaladıkları esirleri Sınırı Ülkesi’ne geri getirdikleri vakit, tutsakların içinde vefat salgın oldu ve onlar ölmeye başladılar. Ancak esirleri Çizgisi Ülkesi’nin içine getirdikleri vakit mevt salgınını bu esirler Hat[(ti)] Ülkesi’nin içine getirdiler. Sınırı Ülkesi’nin ortasında o günden beri vefat karar sürüyor. …”
Buradan da anlaşıldığı üzere Hitit hükümdarı, hastalığın babasının vaktinde Hattuşa’ya getirilen askeri esirler ile ülkeye girdiğini düşünmektedir.
II. Murşili’nin veba dualarından anladığımız kadarı ile Hitit Hükümdarı uğraşlarına karşın, hastalığı yok etmeyi uzun bir süre boyunca başaramamıştır. Bu yüzden dualarda “tanrısal ceza”nın sebebi ve tahlili farklı farklı verilmiştir:
Birinci veba duasında Murşili, hastalığın sebebi olarak babası I. Şuppiluliuma’nın işlemiş olduğu bir günahı görür. Şuppiluliuma, daha evvelce etmiş olduğu sadakat yeminini bozarak, kardeşi Tuthaliya’yı tahttan indirerek (öldürerek) kral olmuştur. Murşili, bu günahı fal yoluyla, vebanın sebebi olarak tespit etmiş ve bunun bedelini kurbanlarla ödeyeceğini söz etmiştir.
İkinci veba duasında Hitit Hükümdarı, hastalığın sebebini araştırdığını ve bu araştırma sırasında iki eski tablet bulduğunu söz eder. Birinci tabletten Murşili, Mala Nehri’nin kurbanlarını ihmal ettiği kararına varmıştır. İkinci tablet ise babası I. Şuppiluliuma’nın Mısır seferi ve bu bağlamda bozulmuş yeminlerle ilgilidir. II. Murşili, bu problemleri çözeceğini ve telafi edeceğini tabir eder.
Üçüncü ve dördüncü veba duaları pek kırıktır. Bu niçinle hastalığın sebebi ve tahlili güzel anlaşılmamaktadır.
Hitit rablerini yatıştırmak için rablerin bayramlarını kutlamak ve onlara kurbanlar sunulması gerekiyordu. Alacahöyük’te bulunan bu kabartmalar (ortostat) muhtemelen bu biçimde
bir bayramı tasvir etmektedir. En sağda üzerinde boğa heykeli bulunan sunak, önünde Hitit hükümdarı ve hükümdarın ardında ülkenin ileri gelenleri.
Veba dualarında yer alan kimi kısımlar ise Hitit Kralı’nın ilahların bir cezası olarak kabul ettiği bu salgın karşısındaki çaresizliğini gözler önüne serer:
“… Sınırı Ülkesi şimdiye kadar epeyce acı çekti. Artık salgın daha da berbatlaştı. Çizgisi Ülkesi salgın yüzünden hayli acıya maruz kaldı ve nüfusu hayli azaldı. Ben Murşili sizin hizmetkârınız, kalbimdeki heyecanı yenemiyorum, bedenimdeki kaygıyı yenemiyorum… Siz ilahlar, efendilerim, bana karşı bir daha lütufkâr olunuz! Huzurunuza çıkmak istiyorum. Beni dinleyin. Ben hiç bir kötülük yapmadım. Günah işleyenler ve kötülük yapanlardan artık kimse yoktur. Onlar oldukcatan öldüler…Size bedel ve kefaret ödeyeceğim, siz rabler, efendilerim bana karşı yeniden lütufkar olunuz!… Az sayıda (kalmış) kurban ekmeği ve kurban içkisi hazırlayanlar da şayet mahvolurlarsa, size artık kurban ekmeği ve kurban içkisini hiç kimse sunamaz… Bu kurban ekmeği ve kurban içkisi hazırlayanlar ziyan görmesinler, onlar ölmesinler…Kalbimdeki heyecanı kovunuz ve bedenimdeki kaygıyı alınız…”
1, 2 ve 3. veba duaları yardımıyla, salgının en az 20 sene devam ettiğini öğrenmekteyiz. Bu müddet göz önünde bulundurulduğunda iki Hitit hükümdarının da birebir hastalıktan ölmesinin tesadüf olmadığını düşünmemiz gerekir. Hastalığın, I. Şuppiluliuma periyodunun hangi evresinde başladığını bilmiyor olsak da, II. Murşili’nin en az 5 yıllık bir süre boyunca bu salgın kurallarında kral olduğunu var iseymak mümkündür.
II. Murşili’nin 20-25 sene boyunca Hitit tahtında oturduğunu düşünecek olursak salgının bu hükümdarın devri ortasında bittiğini var saymamız gerekir. II. Murşili devrinin Hitit İmparatorluğu’nun en parlak periyotlarından olduğunu düşünecek olursak salgının devleti, en azından etraf devletlere göre fazla zayıflatmadığını söyleyebiliriz. Tahminen de Hitit Hükümdarı bu olumsuz durumu bir fırsat üzere değerlendirebilmiştir. Muhtemelen o periyotta de “hiç bir şey eskisi üzere olmayacak” diyenlerin sayısı, bugün de olduğu üzere, az değildi. Lakin sonuç olarak Hitit Devleti tam manasıyla bir İmparatorluğa dönüştü ve yüzyılı aşkın bir süre varlığını devam ettirdi.
Hitit hükümdarı II. Muršili’den daha sonra tahta çıkan oğlu II. Muwatalli’ye ilişkin
mühür baskısı. Muwatalli (küçük figür) burada allahın himayesinde betimleniyor.
İçinde bulunduğumuz Covid-19 salgınının 20 yıl sürmeyeceğini umuyor ve bir an evvel her şeyin eskisi üzere olmasını istek ediyorum. birebir vakitte tüm gelişmelere umutla bakmak gerektiğinin altını çizerek, bir daha veba dualarından bir alıntı ile yazıya son vermek isterim:
“Ülke(miz) rahat etsin, gelişsin ve eski durumuna dönsün.”
*Doç. Dr. / İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Hititoloji Anabilim Kolu.