Esma Reyhan
İnsanlık tarihi kadar eski bir geçmişe sahip olan büyü, tarihi süreç içerisinde şimdi her devir ve toplumda yaygın bir uğraşı ve kuvvetli bir toplumsal olgu olarak mevcut oldu. Eskiçağ toplumlarında kelam konusu büyü ve din kavramlarının iç içe geçmiş olduğunu söylemek hakikat olacaktır. Büyünün neredeyse bir kamu hizmeti, büyücülüğün de kamu bakılırsavlisi pozisyonunda olması Hitit toplumsal hayatında hayli daha bariz. Bu durum büyünün, bilhassa bilimsel fikrin çabucak hemen gelişmemiş olduğu Eskiçağ toplumlarında değerli bir olgu olduğunu, büyücünün ise pek ilgi gördüğünü gösteriyor.
Büyü, yalnızca bir büyücü tarafınca uygulanan ve büyüyü yaptıran kişiyi emeline ulaşacağına inandırmak için yapılan tuhaf ve anlaşılmaz hareketler ve kelamlar toplamı değildir. Büyü ritüellerinde “büyücü” ya da değişik unvanlar taşıyan büyü icracılarının bilgisi, hüneri, deneyimi ve ilahlarla olan olumlu alakalarının bilinmesi onların tercih edilmesinin niçini. Bu niçinle, “büyücülerde liyakat aranan bir özelliktir” demek mümkün. bu biçimde bir talep, doğayı gözlemleyen, büyü yaparken kullandığı bitki, maden üzere her türlü gerecin özelliğini bilen ve bu bilgiyi çeşitli karışımları elde etmek için kullanan büyücü modelini yaratmıştır. Bilhassa büyü uygulamalarında ilahlar ile kurduğu ilgi onlardan yardım alabilecek seviyede olmalı ve ritüel esnasında yaptığı bütün hareketler ve gereçler ritüelin konusuna uygun olarak seçilmelidir. elbette ritüel için istenen gereçlerin cinsinin ve ölçüsünün hayli olması da büyücünün muvaffakiyetinde tesirlidir fakat bu şart daha epey ritüeli yaptıran kişinin ekonomik durumu ile ilgilidir. Büyünün istenilen sonuca ulaşmamasını bu şartlardan birinin eksikliğine bağlamak ise büyücü için en geçerli sebeptir!
BÜYÜ TIP VE DİNLE İÇ İÇEDİR
Çivi yazılı tabletler, papirüsler, tılsımlar, kutsal kitaplar, Antik Çağ toplumlarının hukuksal dokümanları, muska, çeşitli büyü nesneleri, voodoo bebekler, balmumundan ya da çeşitli gereçlerden yapılan figürler, mezar, tapınak ve kurban çukurları bahse ışık tutan materyallerden bazılarıdır.
Voodoo Büyüsü
Büyü, bütün Eski Çağ toplumlarında tıp ve din ile iç içedir. Hastalıklardan kurtulmak ya da rableri şad etmek üzere konularda yapılan büyüleri dinden ve tıptan ayırmak mümkün değildir. Büyünün ilgi gördüğü bütün toplumlarda “ak büyü” ve “kara büyü” birebir anda kullanılmış, ak büyü ilgi görmüş, kara büyü ise şiddetle yasaklanmıştır.
Šapinuwa’da Ağılönü
kutsal alanında
yapılan arkeolojik
hafriyatlarda bulunan
kurban çukurları.
(Aygül Süel Arşivi)
Çok çeşitli bahisler içeren Hitit Devlet Arşivi’nde de büyü ile ilgili ritüel metinler pek büyük bir yer tutuyor. Hitit zihin dünyasında büyü, insanın bir yandan doğaüstü güçlerin ziyanlı tesirlerinden korunmaya çalışırken, öbür yandan aşikâr bir tekniği uygulayarak bu güçleri kendi faydasına ve diğerlerinin ziyanına çevirme gayretidir. Bu uygulamaların yöneldiği emel ve elde edilmek istenen sonuç, büyünün niteliğini- güzel (ak) büyü ya da makûs (kara) büyü- ortaya koyar. Hitit kanunlarında;
“(§170) şayet özgür bir adam bir yılanı öldürürse ve öteki bir (adamın) ismini söylerse bir mina gümüş versin ve şayet bir erkek köle (ise) o ölsün”
“(§11) şayet kilden bir insan suretine birisi biçim verirse (bu) büyü(dür) (ve) kral yargı (lar)”
bu türlü tabir edilen ve karşı tarafa ziyan vermeye yönelik olan aksiyonlar, kara büyü olarak tanımlanır ve hükümdarın mahkemesinde yargılanacak bir hata olarak görülürdü. Makus gayeli büyü yapmanın hata kabul edilmesinin yanında, Telepinu Fermanı’nda da açıklandıği üzere, büyü yapanları bilen ve bildiği biçimde onu Saray Kapısı’na (KÁ É.GAL) getirmeyen bireyler de tıpkı biçimde hatalı olarak kabul edilirdi.
Kirlenmenin sebepleri fazlaca çeşitlidir; makûs niyetli yapılan büyü, lanet, berbat kelam, berbat lisan, kirletilmiş besin yedirilmesi üzere dışarıdan kaynaklanan, yani diğerlerinin sebep olduğu, ya da cinayet sürece, arkadaşının başına vurma, kirli unsurlara dokunma, palavra yere yemin etme, bedensel paklığa dikkat etmeme üzere kişinin kendisinin yarattığı durumlardır. Kişinin/nesnenin bunlardan birine maruz kalması kararında bir fazlaca istenmeyen durum ortaya çıkar; halk, ordu ve hayvan sürüsü ortasında salgın, üzüm bağlarının verimsizliği, aile bireyleri içinde geçimsizlik, iktidarsızlık, kısırlık, uykusuzluk, kâbus görme, huzursuzluk hali; hatta ölüm!
AK BÜYÜ VE KARA BÜYÜ ORTASINDA…
Büyü toplumda hem kabul görmüş tıpkı vakitte uzak durulması için maddelerle tedbir alınmıştır. Büyünün kabul görmesi de ondan uzak durulması da yapılan süreçlerin gönderildiği gayeyle, yeterli ya da berbat güçlerden hangisinin harekete geçirildiğiyle bağlıdır. kimi vakit “ak büyü” uygulamalarının sonunda kimi makûs güçler harekete geçirilir ve aslında kötülük yapılarak “iyi sonuç” elde edilir. Örneğin “Dandanku Ritüeli”nde bir eşeğe yüklenen salgın hastalık düşman ülkeye taşınır ve ülke salgına maruz kalır. Aslında bu uygulama tam da Hitit Kanunları’nda kara büyü için yapılan tanıma uymaktadır. Salgının temas ettiği materyallerle yüklü eşeğin kirliliği gönderildiği yere taşıyarak hastalık bulaştırması kara büyünün tarifine uyar. Bu büyü metni devlet arşivinde yer almakta ve ak büyü kapsamında değerlendirildiği için uygulanması konusunda bir sakınca görülmemektedir. bu biçimde hangi uygulama ak büyüdür hangisi kara büyüdür diye bir sorun ortaya çıkar. ötürüsıyla ak ve kara büyünün alanları kimi vakit birbirlerine dokunur.
Hitit toplumunda temel ilgiyi nazarann büyü, çeşitli sebeplerden dolayı kirlenmiş olan kişi (EN/BĒL SISKUR/SÍSKUR) ya da objeyi, kirlilik durumundan “temizlemek, arındırmak” ve kirliliği tekrar geri dönemeyeceği biçimde “uzaklaştırmak” için yapılan “ak/iyi büyü”dür. Kirlilikten yalnızca kurban sahibi değil, onun yaşadığı mesken ve halkı, hayvanları, giydiği eşyalar, etrafındaki beşerler yani sahip olduğu her şey birebir biçimde etkilenir. Şayet bu kişi kral ise kirlilik, kraliyet ailesi, tüm ülke ve halkı kapsamaktadır. Bu yüzden büyü ritüelleri yalnızca insanlara değil, sıradan objelerden meskenlere, kentlere, tüm ülkeye ve hatta ilahlara bile uygulanır ve hepsinde de emel “temizlemek”tir (parkueš-).
Büyü beraberinde toplumsal bir gereksinimdir. Ve bu ritüeller aracılığıyla insanların zahmetlerini uzaklaştırmayı görev edinen büyücüler bununla birlikte psikoterapist görevi bakılırsarek toplumun rahatlamasına katkı sunarlar. Kimi ritüellerde, ritüeli icra eden uzmana yardım eden bakılırsavliler de bulunmaktadır. Metinlerde büyü icra eden bayan uzman olarak en epeyce MUNUSŠU.GI ’yaşlı bayan, büyücü kadın’, erkek nazaranvli uzman olarak da LÜAZU ‘kâhin’ görülmektedir. Genel olarak büyü, ekonomik durumları düzgün olan bireyler tarafınca yaptırılmaktadır. Lakin daha alt katmandan olan insanlardan da ekonomik durumlarına nazaran materyal istenerek onlara da büyü yaptırma hakkı tanınıyordu:
“Kurban sahibi üst geçer ve bir eşek [sevk ederler]. Şayet yoksul ise bu biçimde kilden bir eşek yaparlar.”
Büyü ritüelleri, Hitit toplumunda çabucak her mevzuda büyüye başvurulduğunu gösterir. Çeşitli durumlara maruz kalan Hitit dünyası insanı bir becerikli şahıstan dayanak almak zorunda kalmıştır. Üstesinden gelemediği mevzu hayli olunca, büyü ritüellerinin uygulama alanı da o derece genişlemiştir. bu biçimdece büyü ile uğraşanlar her hususta büyü yapmak yerine bir ya da birkaç hususta uzmanlaşmışlardır. Örneğin ordu ortasında çıkan bir salgının giderilmesi için Ašhella’ya, cinayet işleyen bir kişinin cürmünün günahından arınması için Maštikka’ya gidilmesi üzere. Her ritüel, ritüeli gerçekleştiren bayan ya da erkek vazifelinin sahip olduğu birikimi yansıtır.
‘AK BÜYÜ’ MAKSADINA NASIL ULAŞIR?
Toplumun ve bireyin uygunluğuna yönelen ak/iyi büyünün maksadına ulaşması için de çeşitli ögeler vardır. Bu ritüelleri gerçekleştiren bireylerin, ilahi güçleri hatta tabiat sistemini kendi tarafına çekme ve bu güçlerden olumlu biçimde yaralanma eforları ve yetenekleri bu ögelerin başında gelir. Bu bireylerin büyü gücüne inanılması, işinin ehli ve ikna gücü yüksek olması üzere özellikler taşıması da ritüelin emeline ulaşabilmesi için gerekli şartlardandır. Her ritüel, ritüeli gerçekleştiren bayan ya da erkek nazaranvlinin şeklini yansıtır. Genelde birkaç kurala dayandırılan özel kimi öğeleri içerir. Bu öğeler, ferdi uygulanışları, gösterilen ihtimam ve kapsamları açısından farklılıklar gösterir. Lakin; bu ritüeller farklı olarak gelişseler de ekseriyetle, benzeri bir sema doğrultusunda icra edilmektedir.
Hitit büyü ritüelleri, kendi ortasında kuralları olan lakin, yapan bireye göre de farklılıklar gösteren bir yapıya sahiptir. Hitit toplumsal hayatında büyü ritülleri, uzmanlık alanlarına nazaran çok güçlü bir çeşitlilik gösterir. Her felakete karşı yapılan ak/iyi büyü de farklıdır; Öncelikle ritüel hangi hususta yapılacaksa o bireye gidilir, ritüelin yapılacağı uygun bir yer seçilir, bu yer çoklukla yerleşim yeri haricindedır ve pak olması da koşuldur. Ritüeli yaptıran bireyden, yani kurban sahibinden, ekonomik durumuna bakılırsa ve ritüelin hedefine uygun materyaller istenir; ‘kötülük uzaklara taşınacaksa canlı hayvanlar, ilahlara sunmak için çeşitli yiyecek ve içecekler, ilahları yer altından çıkarmak için ipler, merdivenler, kadınlık sembolü iğ, öreke, erkeklik sembolü, ok, yay üzere malzemeler’. Bu gereçler, ritüelde uygulanan çeşitli metotlar çerçevesinde kullanılır ve olağan olarak ki, bunlar, yeni bir kirliliğe yol açmaması için ritüel esnasında kırılıp, yakılarak, öldürülerek, kesilerek, gömülerek, saklanarak ya da salıverilerek ortamdan uzaklaştırılırlar. Ritüeli yapan kişi, bu materyallerin bir kısmını yaptığı işin karşılığı olarak alır; ‘kurban sahibi tarafınca çıkarılıp atılan elbiseler ya da tarpalli olarak kullanılan bir koyun…’. Ritüelin en değerli kısmı, yaradanlara sunulan adaklardır. Bunlar ne kadar varlıklı ve çeşitli olursa; ritüeli gerçekleştirenin, ilahları kendisine yardım etmeleri konusunda ikna etmesi de o derece kolay olurdu!
ANALOJİ BÜYÜSÜ
Hitit büyücülüğünün en epeyce kullandığı usul Analoji Büyüsü’dür ve bu uygulama “benzetme yoluyla istenilen kararı elde etme” pratiklerine dayanır. Hitit büyü ritüellerinde tabiatta gözlemlenen bir epey olay analoji/benzetme büyüsü kapsamında kullanılmıştır. Yani analoji büyüsü yapabilmek için tabiatta var olan her şey büyük bir titizlikle gözlemlenmiş ve yapılan çıkarımlar büyü uygulamalarında kullanılmıştır. Bu suretle Hitit büyü ritüellerinde gözlemlenen analojilerin bilimin temelini oluşturabilecek çıkarımlarla dolu olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Örneğin: İncir ve üzümün tatlı olduğu, mayanın hamuru kabarttığı, yerin ve göğün birbirine değmediği gibi…
Analoji kelamla ya da hareketle yahut ikisi birlikte yapılmaktadır. Sembolik olarak yapılan hareketle tabiatta var olan gerçek olaylar içinde temas kurulur; bu irtibat ile “istenmeyen durumdan kurtulmak ya da istenen duruma ulaşmak” amaçlanır. Bu yolu “x’in olduğu üzere y de o denli olsun” formunda formüle etmek mümkündür:
x → bu yağın eriyip gittiği üzere,
y → kötülük de birebir biçimde erisin.
x → bu gümüşün parlaklığı üzere,
y → sizin geleceğiniz de tıpkı biçimde parlak olsun
Analojilerde de tıpkı Voodoo bebekleri üzere, ziyan verilmek istenen şahısların figürleri yapılır. Maksattaki kişinin bedenine ilişkin tükürükten, saç telinden ya da tırnaktan bir ölçü alınır ve balmumu ile karıştırılır. Ve bu karışımdan da bir figür yapılır. Bu figür artık kötülük yapılacak kişi ile aynıdır! Ona yapılacak olan her türlü muamelenin düşman üzerinde de gerçekleştiği anlayışına hizmet eden bir uygulamadır. Figür üzerinde çoklukla iğne batırma üzere her türlü süreç yapıldıktan daha sonra balmumu figür, ateş üzerinde eritilir ve şu büyülü kelamlar söylenir:
“Eritmekte olduğum şey mum değil, falanca kişinin ciğeri, kalbi ve dalağıdır.”
Büyü ritüellerinde analoji metodundan diğer metotlar da uygulanmaktadır. Ritüelin sonunda yapılması gereken en kıymetli süreç kullanılan gereçlerin yeni bir kirlenmeye yol açmasını önlemek için yok edilmesidir. Bunun gerekliliği kanun hususlarında söz edilmiştir.
“Eğer bir kişiyi biri arındırırsa, arta kalan şeyleri şayet birinin ekin alanına ya da meskenine gdolayırse büyü(dür) (ve) kral yargı(lar).”
Bu gereçler sonsuza dek ortaya çıkamayacak biçimde yok edilmeli ya da saklanmalıdır. Ritüel metinlerde yok etmek çeşitli formlarda olur; çeşitli gereçler kırılmakta, yakılmakta, hapsedilmekte, canlı olanlar öldürülmekte, parçalanmakta, gömülmekte sürülerek uzaklaştırılmaktadır. Yeraltı dünyası da kirliliğin hapsedilebileceği en emniyetli yerlerden biridir. Ritüel metinlerde kirliliğin insanın bedeninden çıkarılıp, kara toprağın derinliklerine gönderilmesi bütün evreleri ile tasvir edilmiştir:
“(Kirliliği) el bileği parma[klara verdi], parmaklar tırnaklar[a verdi], tırnaklar kara topr[ağa (yeraltına)] verdi, kara toprak güneş tanrıçasına [götürdü], güneş tanrıçası denize götür[dü].”
İLAHLARLA İRTİBAT ÇUKURLARI…
İlah Telepinu mitinde de yeraltında yaradanın öfkesine niye olan kirliliği saklayan yedi büyük fıçı bulunmaktadır:
“Bekçi yedi kapıyı açtı, yedi sürgüyü çekti. Aşağıda, kara toprakta tunçtan yedi fıçı duruyordu, kapakları kurşundan, kilitleri demirdendi. İçlerine ne girerse tekrar çıkamazdı, orada kaybolurdu. Onların Telepinu’nun öfkesini, gazabını, saldırganlığını ve hududunu almasına müsaade ver ki tekrar geri gelmesinler.”
Ritüel hedefli açılan çukurlar, kirliliklerin kuşlara, bir domuz yavrusuna ya da öteki bir hayvana yahut rastgele bir nesneye hapsedilerek yeraltı ilahlarına gönderilmeleri için bir kanal görevi görmektedir. İlahlarla irtibat bu çukurlarla gerçekleşir. Bu çukurlar hem de, yeraltı ilahları için yol ve dünyalar (yeraltı ve üstü) ortası geçişi sağlayan kapı görevi goren imgelerdir. Metinlerde bu çukurları tabir eden kimi sözler vardır: hatteššar/patteššar, wappu, apí, ÁRAH.
Šapinuwa’da Ağılönü kutsal
alanında bulunan kurban
çukurlarının ortasında ele geçen
yanmış kuş kemikleri,
tırnak ve gagaları, kurban
kuş yakma ritüellerinin
arkeolojik kanıtları.
(Aygül Süel Arşivi)
Hitit büyü uzmanlarının büyüyü bertaraf etmek için gayret gösterdikleri muhakkaktır. Hitit toplumunda kara büyünün ölümcül etkisinin kabul gördüğü, yalnızca yasalarında ona karşı olduklarını gösteren türel düzenlemelerden değil, Hitit beşerinin zihninde yarattığı travmanın evraklara yansımış halinden de anlaşılır:
Allaiturahhi’nin yaptığı büyü, kara büyüye karşı büyücülerin aldığı tutumu göstermesi bakımından dikkat caziptir:
“Büyü yapan insan hangi kelamları söylemiş olduyse, her neyi bir ortaya getirdiyse, ne beddua ettiyse, rastgele bir yerde ne yaptıysa onları (doğru yapmayı) bilmezse, büyü yapan insan büyüyü bir kule üzere inşa ettiğinde, onu bağlarım, onu bir ortaya getirdiğinde, onun karşısındayım. Büyülü kelamlarını bir kule üzere yıktığım üzere ve onu iple bağladığım üzere çözdüm.”
Arzawalı Alli isminde “yaşlı kadın”ın makus büyüyü yeraltı dünyasına göndermek için yaptığı bir ritüel de karşı büyüye örnektir. Bu gayeyle büyücüleri temsil eden kilden bayan ve erkek figürinler yapılmıştır. Bunlara üzerinde lisanlar taşıyan kilden yapılmış bir eşek de eşlik eder. Ritüel esnasında ise “yaşlı kadın”, “büyüyü yapanlar ismine büyünün kaldırılması için şu biçimde söyler:” Gel, yaptığımızı bize geri ver.”
BAYANLAR BÜYÜDE ÖNE ÇIKTI
Hititlerde bir toplumsal güzelleşme olarak, ruhsal ve fizikî düzeneği çerçevesinde tıp ve büyünün oldukça iç içe girdiğini, tıbbi tedavilerde büyüsel ritüel tekniklerin sık sık kullanıldığını da belirtmek gerek. Olağan yollarla tıbbi tedavi uygulayan doktorlar çoklukla erkek bulunmasına karşın, büyülü tedavi yollarını deneyenler, olağanüstü yetilere sahip olduğuna inanılan kadınlardı. Hitit toplumsal ömründe “bilhassa ‘kocakarı / yaşlı kadın’ olarak bilinen bayanlar, şifa sanatlarının güç ve şifa veren ritüellerin yaratıcısı ve uygulayıcısı olarak öne çıktılar. Sahiden de eski çağlardan çağdaş devirlere kadar besbelli olan erkek hâkim bir toplumsal hiyerarşi içerisinde konumlandırılan bayanlar, büyü ritüellerinde çoklukla ön saflarda görülür.
Toplumsal meselelerin tahlilinde büyü düzeneğinin ve “büyücülük mesleği”nin epeyce büyük bir tesir alanına sahip olduğu Hitit toplumsal hayatında fazlaca daha barizdir. Çözümlenen birfazlaca Hitit çivi yazılı evrakında son derece etkin olmuş bayan büyücülere rastlamak mümkündür. Bunlardan biri olan Kizzuwatnalı Maštikka, uzmanı olduğu aile içi hengameleri önlemek, arbedeli bireyleri yatıştırmak, cinayet işleyen kişiyi bu cürmünden temizlemek, dostuna şiddet uygulayan kişiyi arındırmak, yeraltı ilahlarını yatıştırmak üzere birfazlaca bahiste büyü yapmıştır:
Kizzuwatnalı Maštikka’ya ilişkin ritüel metinler, büyünün Hitit toplumsal yaşantısındaki ehemmiyetini gösterir. Maštikka’nın çeşitli konularda yaptığı büyü ritüelleri, birbirleri ile arbedeli bu şahısları, kötü/lanetli kelamların olumsuz tesirinden kurtarmak, tekrar geri dönemeyeceği biçimde onlardan ‘uzaklaştırmak’ hedefine yöneliktir. Baba oğluyla, bayan kocasıyla, kız kardeş erkek kardeşiyle arbede etmiştir ve metinden anlaşıldığına göre arbedeye berbat, acı, lanetli lisanlar sebep olmuştur. Makûs kelamı sembolize eden hamurdan ve kilden lisanlar yapılır ve bu nesneler kırılarak etkisiz hale getirilir. Metnin ilerleyen kısımlarında “El”den (ŠU ‘el’) de bahsedilmesi ve kilden ve hamurdan “El” yollarının yapılarak tıpkı lisan motiflerine yapılan süreçlerin ona da uygulanması, kelamlı taarruz yanında şahısların birbirlerine şiddet uyguladıkları biçiminde yorumlanabilir. Fakat, her iki kişinin Maštikka’ya birlikte gitmeleri yani berbat durumun uzaklaştırılmasında müşterek hareket etmeleri, aile ortasındaki huzurun temini konusuna fazlaca dikkat ettiklerinin işaretidir.
Kizzuwatnalı Maštikka’nın
aile içi arbedelere
karşı yaptığı ritüel.
İnsanın doğal belirleyiciliklere çabucak hemen hâkim olmadığı ve kötülüklerden korunma ve kurtulma yollarının bir ritüel haline dönüştürüldüğü çabucak bütün Eski Çağ toplumlarında olduğu üzere, Hitit zihin dünyasında da büyü ritüellerinin, hem endişenin sebebi (kara büyü), birebir vakitte bu endişeyi ortadan kaldıracak tahlil (ak büyü) olarak görülmesi, uygulamada büyük ölçüde toplumsallaştırıldığını gösteriyor. Hitit kültür dünyasından kaydedilmiş ritüellerin birçok, muhakkak durumlarda bireylerin gereksinimlerinin karşılanmasına yönelik olarak tasarlanmıştır. Bir kişinin hayatının her evresinde, onu koruyan, berbat güçleri ondan uzak tutan, yanlış giden şeyleri düzeltmeyi amaçlayan bu ritüeller, Hitit dünyasındaki bayağı insanların zihinsel algılayış ve hayat biçimlerine ait bir bakış sağlaması bakımından da kıymetlidir.
Prof. Dr. / Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Kısmı
İnsanlık tarihi kadar eski bir geçmişe sahip olan büyü, tarihi süreç içerisinde şimdi her devir ve toplumda yaygın bir uğraşı ve kuvvetli bir toplumsal olgu olarak mevcut oldu. Eskiçağ toplumlarında kelam konusu büyü ve din kavramlarının iç içe geçmiş olduğunu söylemek hakikat olacaktır. Büyünün neredeyse bir kamu hizmeti, büyücülüğün de kamu bakılırsavlisi pozisyonunda olması Hitit toplumsal hayatında hayli daha bariz. Bu durum büyünün, bilhassa bilimsel fikrin çabucak hemen gelişmemiş olduğu Eskiçağ toplumlarında değerli bir olgu olduğunu, büyücünün ise pek ilgi gördüğünü gösteriyor.
Büyü, yalnızca bir büyücü tarafınca uygulanan ve büyüyü yaptıran kişiyi emeline ulaşacağına inandırmak için yapılan tuhaf ve anlaşılmaz hareketler ve kelamlar toplamı değildir. Büyü ritüellerinde “büyücü” ya da değişik unvanlar taşıyan büyü icracılarının bilgisi, hüneri, deneyimi ve ilahlarla olan olumlu alakalarının bilinmesi onların tercih edilmesinin niçini. Bu niçinle, “büyücülerde liyakat aranan bir özelliktir” demek mümkün. bu biçimde bir talep, doğayı gözlemleyen, büyü yaparken kullandığı bitki, maden üzere her türlü gerecin özelliğini bilen ve bu bilgiyi çeşitli karışımları elde etmek için kullanan büyücü modelini yaratmıştır. Bilhassa büyü uygulamalarında ilahlar ile kurduğu ilgi onlardan yardım alabilecek seviyede olmalı ve ritüel esnasında yaptığı bütün hareketler ve gereçler ritüelin konusuna uygun olarak seçilmelidir. elbette ritüel için istenen gereçlerin cinsinin ve ölçüsünün hayli olması da büyücünün muvaffakiyetinde tesirlidir fakat bu şart daha epey ritüeli yaptıran kişinin ekonomik durumu ile ilgilidir. Büyünün istenilen sonuca ulaşmamasını bu şartlardan birinin eksikliğine bağlamak ise büyücü için en geçerli sebeptir!
BÜYÜ TIP VE DİNLE İÇ İÇEDİR
Çivi yazılı tabletler, papirüsler, tılsımlar, kutsal kitaplar, Antik Çağ toplumlarının hukuksal dokümanları, muska, çeşitli büyü nesneleri, voodoo bebekler, balmumundan ya da çeşitli gereçlerden yapılan figürler, mezar, tapınak ve kurban çukurları bahse ışık tutan materyallerden bazılarıdır.
Voodoo Büyüsü
Büyü, bütün Eski Çağ toplumlarında tıp ve din ile iç içedir. Hastalıklardan kurtulmak ya da rableri şad etmek üzere konularda yapılan büyüleri dinden ve tıptan ayırmak mümkün değildir. Büyünün ilgi gördüğü bütün toplumlarda “ak büyü” ve “kara büyü” birebir anda kullanılmış, ak büyü ilgi görmüş, kara büyü ise şiddetle yasaklanmıştır.
Šapinuwa’da Ağılönü
kutsal alanında
yapılan arkeolojik
hafriyatlarda bulunan
kurban çukurları.
(Aygül Süel Arşivi)
Çok çeşitli bahisler içeren Hitit Devlet Arşivi’nde de büyü ile ilgili ritüel metinler pek büyük bir yer tutuyor. Hitit zihin dünyasında büyü, insanın bir yandan doğaüstü güçlerin ziyanlı tesirlerinden korunmaya çalışırken, öbür yandan aşikâr bir tekniği uygulayarak bu güçleri kendi faydasına ve diğerlerinin ziyanına çevirme gayretidir. Bu uygulamaların yöneldiği emel ve elde edilmek istenen sonuç, büyünün niteliğini- güzel (ak) büyü ya da makûs (kara) büyü- ortaya koyar. Hitit kanunlarında;
“(§170) şayet özgür bir adam bir yılanı öldürürse ve öteki bir (adamın) ismini söylerse bir mina gümüş versin ve şayet bir erkek köle (ise) o ölsün”
“(§11) şayet kilden bir insan suretine birisi biçim verirse (bu) büyü(dür) (ve) kral yargı (lar)”
bu türlü tabir edilen ve karşı tarafa ziyan vermeye yönelik olan aksiyonlar, kara büyü olarak tanımlanır ve hükümdarın mahkemesinde yargılanacak bir hata olarak görülürdü. Makus gayeli büyü yapmanın hata kabul edilmesinin yanında, Telepinu Fermanı’nda da açıklandıği üzere, büyü yapanları bilen ve bildiği biçimde onu Saray Kapısı’na (KÁ É.GAL) getirmeyen bireyler de tıpkı biçimde hatalı olarak kabul edilirdi.
Kirlenmenin sebepleri fazlaca çeşitlidir; makûs niyetli yapılan büyü, lanet, berbat kelam, berbat lisan, kirletilmiş besin yedirilmesi üzere dışarıdan kaynaklanan, yani diğerlerinin sebep olduğu, ya da cinayet sürece, arkadaşının başına vurma, kirli unsurlara dokunma, palavra yere yemin etme, bedensel paklığa dikkat etmeme üzere kişinin kendisinin yarattığı durumlardır. Kişinin/nesnenin bunlardan birine maruz kalması kararında bir fazlaca istenmeyen durum ortaya çıkar; halk, ordu ve hayvan sürüsü ortasında salgın, üzüm bağlarının verimsizliği, aile bireyleri içinde geçimsizlik, iktidarsızlık, kısırlık, uykusuzluk, kâbus görme, huzursuzluk hali; hatta ölüm!
AK BÜYÜ VE KARA BÜYÜ ORTASINDA…
Büyü toplumda hem kabul görmüş tıpkı vakitte uzak durulması için maddelerle tedbir alınmıştır. Büyünün kabul görmesi de ondan uzak durulması da yapılan süreçlerin gönderildiği gayeyle, yeterli ya da berbat güçlerden hangisinin harekete geçirildiğiyle bağlıdır. kimi vakit “ak büyü” uygulamalarının sonunda kimi makûs güçler harekete geçirilir ve aslında kötülük yapılarak “iyi sonuç” elde edilir. Örneğin “Dandanku Ritüeli”nde bir eşeğe yüklenen salgın hastalık düşman ülkeye taşınır ve ülke salgına maruz kalır. Aslında bu uygulama tam da Hitit Kanunları’nda kara büyü için yapılan tanıma uymaktadır. Salgının temas ettiği materyallerle yüklü eşeğin kirliliği gönderildiği yere taşıyarak hastalık bulaştırması kara büyünün tarifine uyar. Bu büyü metni devlet arşivinde yer almakta ve ak büyü kapsamında değerlendirildiği için uygulanması konusunda bir sakınca görülmemektedir. bu biçimde hangi uygulama ak büyüdür hangisi kara büyüdür diye bir sorun ortaya çıkar. ötürüsıyla ak ve kara büyünün alanları kimi vakit birbirlerine dokunur.
Hitit toplumunda temel ilgiyi nazarann büyü, çeşitli sebeplerden dolayı kirlenmiş olan kişi (EN/BĒL SISKUR/SÍSKUR) ya da objeyi, kirlilik durumundan “temizlemek, arındırmak” ve kirliliği tekrar geri dönemeyeceği biçimde “uzaklaştırmak” için yapılan “ak/iyi büyü”dür. Kirlilikten yalnızca kurban sahibi değil, onun yaşadığı mesken ve halkı, hayvanları, giydiği eşyalar, etrafındaki beşerler yani sahip olduğu her şey birebir biçimde etkilenir. Şayet bu kişi kral ise kirlilik, kraliyet ailesi, tüm ülke ve halkı kapsamaktadır. Bu yüzden büyü ritüelleri yalnızca insanlara değil, sıradan objelerden meskenlere, kentlere, tüm ülkeye ve hatta ilahlara bile uygulanır ve hepsinde de emel “temizlemek”tir (parkueš-).
Büyü beraberinde toplumsal bir gereksinimdir. Ve bu ritüeller aracılığıyla insanların zahmetlerini uzaklaştırmayı görev edinen büyücüler bununla birlikte psikoterapist görevi bakılırsarek toplumun rahatlamasına katkı sunarlar. Kimi ritüellerde, ritüeli icra eden uzmana yardım eden bakılırsavliler de bulunmaktadır. Metinlerde büyü icra eden bayan uzman olarak en epeyce MUNUSŠU.GI ’yaşlı bayan, büyücü kadın’, erkek nazaranvli uzman olarak da LÜAZU ‘kâhin’ görülmektedir. Genel olarak büyü, ekonomik durumları düzgün olan bireyler tarafınca yaptırılmaktadır. Lakin daha alt katmandan olan insanlardan da ekonomik durumlarına nazaran materyal istenerek onlara da büyü yaptırma hakkı tanınıyordu:
“Kurban sahibi üst geçer ve bir eşek [sevk ederler]. Şayet yoksul ise bu biçimde kilden bir eşek yaparlar.”
Büyü ritüelleri, Hitit toplumunda çabucak her mevzuda büyüye başvurulduğunu gösterir. Çeşitli durumlara maruz kalan Hitit dünyası insanı bir becerikli şahıstan dayanak almak zorunda kalmıştır. Üstesinden gelemediği mevzu hayli olunca, büyü ritüellerinin uygulama alanı da o derece genişlemiştir. bu biçimdece büyü ile uğraşanlar her hususta büyü yapmak yerine bir ya da birkaç hususta uzmanlaşmışlardır. Örneğin ordu ortasında çıkan bir salgının giderilmesi için Ašhella’ya, cinayet işleyen bir kişinin cürmünün günahından arınması için Maštikka’ya gidilmesi üzere. Her ritüel, ritüeli gerçekleştiren bayan ya da erkek vazifelinin sahip olduğu birikimi yansıtır.
‘AK BÜYÜ’ MAKSADINA NASIL ULAŞIR?
Toplumun ve bireyin uygunluğuna yönelen ak/iyi büyünün maksadına ulaşması için de çeşitli ögeler vardır. Bu ritüelleri gerçekleştiren bireylerin, ilahi güçleri hatta tabiat sistemini kendi tarafına çekme ve bu güçlerden olumlu biçimde yaralanma eforları ve yetenekleri bu ögelerin başında gelir. Bu bireylerin büyü gücüne inanılması, işinin ehli ve ikna gücü yüksek olması üzere özellikler taşıması da ritüelin emeline ulaşabilmesi için gerekli şartlardandır. Her ritüel, ritüeli gerçekleştiren bayan ya da erkek nazaranvlinin şeklini yansıtır. Genelde birkaç kurala dayandırılan özel kimi öğeleri içerir. Bu öğeler, ferdi uygulanışları, gösterilen ihtimam ve kapsamları açısından farklılıklar gösterir. Lakin; bu ritüeller farklı olarak gelişseler de ekseriyetle, benzeri bir sema doğrultusunda icra edilmektedir.
Hitit büyü ritüelleri, kendi ortasında kuralları olan lakin, yapan bireye göre de farklılıklar gösteren bir yapıya sahiptir. Hitit toplumsal hayatında büyü ritülleri, uzmanlık alanlarına nazaran çok güçlü bir çeşitlilik gösterir. Her felakete karşı yapılan ak/iyi büyü de farklıdır; Öncelikle ritüel hangi hususta yapılacaksa o bireye gidilir, ritüelin yapılacağı uygun bir yer seçilir, bu yer çoklukla yerleşim yeri haricindedır ve pak olması da koşuldur. Ritüeli yaptıran bireyden, yani kurban sahibinden, ekonomik durumuna bakılırsa ve ritüelin hedefine uygun materyaller istenir; ‘kötülük uzaklara taşınacaksa canlı hayvanlar, ilahlara sunmak için çeşitli yiyecek ve içecekler, ilahları yer altından çıkarmak için ipler, merdivenler, kadınlık sembolü iğ, öreke, erkeklik sembolü, ok, yay üzere malzemeler’. Bu gereçler, ritüelde uygulanan çeşitli metotlar çerçevesinde kullanılır ve olağan olarak ki, bunlar, yeni bir kirliliğe yol açmaması için ritüel esnasında kırılıp, yakılarak, öldürülerek, kesilerek, gömülerek, saklanarak ya da salıverilerek ortamdan uzaklaştırılırlar. Ritüeli yapan kişi, bu materyallerin bir kısmını yaptığı işin karşılığı olarak alır; ‘kurban sahibi tarafınca çıkarılıp atılan elbiseler ya da tarpalli olarak kullanılan bir koyun…’. Ritüelin en değerli kısmı, yaradanlara sunulan adaklardır. Bunlar ne kadar varlıklı ve çeşitli olursa; ritüeli gerçekleştirenin, ilahları kendisine yardım etmeleri konusunda ikna etmesi de o derece kolay olurdu!
ANALOJİ BÜYÜSÜ
Hitit büyücülüğünün en epeyce kullandığı usul Analoji Büyüsü’dür ve bu uygulama “benzetme yoluyla istenilen kararı elde etme” pratiklerine dayanır. Hitit büyü ritüellerinde tabiatta gözlemlenen bir epey olay analoji/benzetme büyüsü kapsamında kullanılmıştır. Yani analoji büyüsü yapabilmek için tabiatta var olan her şey büyük bir titizlikle gözlemlenmiş ve yapılan çıkarımlar büyü uygulamalarında kullanılmıştır. Bu suretle Hitit büyü ritüellerinde gözlemlenen analojilerin bilimin temelini oluşturabilecek çıkarımlarla dolu olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Örneğin: İncir ve üzümün tatlı olduğu, mayanın hamuru kabarttığı, yerin ve göğün birbirine değmediği gibi…
Analoji kelamla ya da hareketle yahut ikisi birlikte yapılmaktadır. Sembolik olarak yapılan hareketle tabiatta var olan gerçek olaylar içinde temas kurulur; bu irtibat ile “istenmeyen durumdan kurtulmak ya da istenen duruma ulaşmak” amaçlanır. Bu yolu “x’in olduğu üzere y de o denli olsun” formunda formüle etmek mümkündür:
x → bu yağın eriyip gittiği üzere,
y → kötülük de birebir biçimde erisin.
x → bu gümüşün parlaklığı üzere,
y → sizin geleceğiniz de tıpkı biçimde parlak olsun
Analojilerde de tıpkı Voodoo bebekleri üzere, ziyan verilmek istenen şahısların figürleri yapılır. Maksattaki kişinin bedenine ilişkin tükürükten, saç telinden ya da tırnaktan bir ölçü alınır ve balmumu ile karıştırılır. Ve bu karışımdan da bir figür yapılır. Bu figür artık kötülük yapılacak kişi ile aynıdır! Ona yapılacak olan her türlü muamelenin düşman üzerinde de gerçekleştiği anlayışına hizmet eden bir uygulamadır. Figür üzerinde çoklukla iğne batırma üzere her türlü süreç yapıldıktan daha sonra balmumu figür, ateş üzerinde eritilir ve şu büyülü kelamlar söylenir:
“Eritmekte olduğum şey mum değil, falanca kişinin ciğeri, kalbi ve dalağıdır.”
Büyü ritüellerinde analoji metodundan diğer metotlar da uygulanmaktadır. Ritüelin sonunda yapılması gereken en kıymetli süreç kullanılan gereçlerin yeni bir kirlenmeye yol açmasını önlemek için yok edilmesidir. Bunun gerekliliği kanun hususlarında söz edilmiştir.
“Eğer bir kişiyi biri arındırırsa, arta kalan şeyleri şayet birinin ekin alanına ya da meskenine gdolayırse büyü(dür) (ve) kral yargı(lar).”
Bu gereçler sonsuza dek ortaya çıkamayacak biçimde yok edilmeli ya da saklanmalıdır. Ritüel metinlerde yok etmek çeşitli formlarda olur; çeşitli gereçler kırılmakta, yakılmakta, hapsedilmekte, canlı olanlar öldürülmekte, parçalanmakta, gömülmekte sürülerek uzaklaştırılmaktadır. Yeraltı dünyası da kirliliğin hapsedilebileceği en emniyetli yerlerden biridir. Ritüel metinlerde kirliliğin insanın bedeninden çıkarılıp, kara toprağın derinliklerine gönderilmesi bütün evreleri ile tasvir edilmiştir:
“(Kirliliği) el bileği parma[klara verdi], parmaklar tırnaklar[a verdi], tırnaklar kara topr[ağa (yeraltına)] verdi, kara toprak güneş tanrıçasına [götürdü], güneş tanrıçası denize götür[dü].”
İLAHLARLA İRTİBAT ÇUKURLARI…
İlah Telepinu mitinde de yeraltında yaradanın öfkesine niye olan kirliliği saklayan yedi büyük fıçı bulunmaktadır:
“Bekçi yedi kapıyı açtı, yedi sürgüyü çekti. Aşağıda, kara toprakta tunçtan yedi fıçı duruyordu, kapakları kurşundan, kilitleri demirdendi. İçlerine ne girerse tekrar çıkamazdı, orada kaybolurdu. Onların Telepinu’nun öfkesini, gazabını, saldırganlığını ve hududunu almasına müsaade ver ki tekrar geri gelmesinler.”
Ritüel hedefli açılan çukurlar, kirliliklerin kuşlara, bir domuz yavrusuna ya da öteki bir hayvana yahut rastgele bir nesneye hapsedilerek yeraltı ilahlarına gönderilmeleri için bir kanal görevi görmektedir. İlahlarla irtibat bu çukurlarla gerçekleşir. Bu çukurlar hem de, yeraltı ilahları için yol ve dünyalar (yeraltı ve üstü) ortası geçişi sağlayan kapı görevi goren imgelerdir. Metinlerde bu çukurları tabir eden kimi sözler vardır: hatteššar/patteššar, wappu, apí, ÁRAH.
Šapinuwa’da Ağılönü kutsal
alanında bulunan kurban
çukurlarının ortasında ele geçen
yanmış kuş kemikleri,
tırnak ve gagaları, kurban
kuş yakma ritüellerinin
arkeolojik kanıtları.
(Aygül Süel Arşivi)
Hitit büyü uzmanlarının büyüyü bertaraf etmek için gayret gösterdikleri muhakkaktır. Hitit toplumunda kara büyünün ölümcül etkisinin kabul gördüğü, yalnızca yasalarında ona karşı olduklarını gösteren türel düzenlemelerden değil, Hitit beşerinin zihninde yarattığı travmanın evraklara yansımış halinden de anlaşılır:
Allaiturahhi’nin yaptığı büyü, kara büyüye karşı büyücülerin aldığı tutumu göstermesi bakımından dikkat caziptir:
“Büyü yapan insan hangi kelamları söylemiş olduyse, her neyi bir ortaya getirdiyse, ne beddua ettiyse, rastgele bir yerde ne yaptıysa onları (doğru yapmayı) bilmezse, büyü yapan insan büyüyü bir kule üzere inşa ettiğinde, onu bağlarım, onu bir ortaya getirdiğinde, onun karşısındayım. Büyülü kelamlarını bir kule üzere yıktığım üzere ve onu iple bağladığım üzere çözdüm.”
Arzawalı Alli isminde “yaşlı kadın”ın makus büyüyü yeraltı dünyasına göndermek için yaptığı bir ritüel de karşı büyüye örnektir. Bu gayeyle büyücüleri temsil eden kilden bayan ve erkek figürinler yapılmıştır. Bunlara üzerinde lisanlar taşıyan kilden yapılmış bir eşek de eşlik eder. Ritüel esnasında ise “yaşlı kadın”, “büyüyü yapanlar ismine büyünün kaldırılması için şu biçimde söyler:” Gel, yaptığımızı bize geri ver.”
BAYANLAR BÜYÜDE ÖNE ÇIKTI
Hititlerde bir toplumsal güzelleşme olarak, ruhsal ve fizikî düzeneği çerçevesinde tıp ve büyünün oldukça iç içe girdiğini, tıbbi tedavilerde büyüsel ritüel tekniklerin sık sık kullanıldığını da belirtmek gerek. Olağan yollarla tıbbi tedavi uygulayan doktorlar çoklukla erkek bulunmasına karşın, büyülü tedavi yollarını deneyenler, olağanüstü yetilere sahip olduğuna inanılan kadınlardı. Hitit toplumsal ömründe “bilhassa ‘kocakarı / yaşlı kadın’ olarak bilinen bayanlar, şifa sanatlarının güç ve şifa veren ritüellerin yaratıcısı ve uygulayıcısı olarak öne çıktılar. Sahiden de eski çağlardan çağdaş devirlere kadar besbelli olan erkek hâkim bir toplumsal hiyerarşi içerisinde konumlandırılan bayanlar, büyü ritüellerinde çoklukla ön saflarda görülür.
Toplumsal meselelerin tahlilinde büyü düzeneğinin ve “büyücülük mesleği”nin epeyce büyük bir tesir alanına sahip olduğu Hitit toplumsal hayatında fazlaca daha barizdir. Çözümlenen birfazlaca Hitit çivi yazılı evrakında son derece etkin olmuş bayan büyücülere rastlamak mümkündür. Bunlardan biri olan Kizzuwatnalı Maštikka, uzmanı olduğu aile içi hengameleri önlemek, arbedeli bireyleri yatıştırmak, cinayet işleyen kişiyi bu cürmünden temizlemek, dostuna şiddet uygulayan kişiyi arındırmak, yeraltı ilahlarını yatıştırmak üzere birfazlaca bahiste büyü yapmıştır:
Kizzuwatnalı Maštikka’ya ilişkin ritüel metinler, büyünün Hitit toplumsal yaşantısındaki ehemmiyetini gösterir. Maštikka’nın çeşitli konularda yaptığı büyü ritüelleri, birbirleri ile arbedeli bu şahısları, kötü/lanetli kelamların olumsuz tesirinden kurtarmak, tekrar geri dönemeyeceği biçimde onlardan ‘uzaklaştırmak’ hedefine yöneliktir. Baba oğluyla, bayan kocasıyla, kız kardeş erkek kardeşiyle arbede etmiştir ve metinden anlaşıldığına göre arbedeye berbat, acı, lanetli lisanlar sebep olmuştur. Makûs kelamı sembolize eden hamurdan ve kilden lisanlar yapılır ve bu nesneler kırılarak etkisiz hale getirilir. Metnin ilerleyen kısımlarında “El”den (ŠU ‘el’) de bahsedilmesi ve kilden ve hamurdan “El” yollarının yapılarak tıpkı lisan motiflerine yapılan süreçlerin ona da uygulanması, kelamlı taarruz yanında şahısların birbirlerine şiddet uyguladıkları biçiminde yorumlanabilir. Fakat, her iki kişinin Maštikka’ya birlikte gitmeleri yani berbat durumun uzaklaştırılmasında müşterek hareket etmeleri, aile ortasındaki huzurun temini konusuna fazlaca dikkat ettiklerinin işaretidir.
Kizzuwatnalı Maštikka’nın
aile içi arbedelere
karşı yaptığı ritüel.
İnsanın doğal belirleyiciliklere çabucak hemen hâkim olmadığı ve kötülüklerden korunma ve kurtulma yollarının bir ritüel haline dönüştürüldüğü çabucak bütün Eski Çağ toplumlarında olduğu üzere, Hitit zihin dünyasında da büyü ritüellerinin, hem endişenin sebebi (kara büyü), birebir vakitte bu endişeyi ortadan kaldıracak tahlil (ak büyü) olarak görülmesi, uygulamada büyük ölçüde toplumsallaştırıldığını gösteriyor. Hitit kültür dünyasından kaydedilmiş ritüellerin birçok, muhakkak durumlarda bireylerin gereksinimlerinin karşılanmasına yönelik olarak tasarlanmıştır. Bir kişinin hayatının her evresinde, onu koruyan, berbat güçleri ondan uzak tutan, yanlış giden şeyleri düzeltmeyi amaçlayan bu ritüeller, Hitit dünyasındaki bayağı insanların zihinsel algılayış ve hayat biçimlerine ait bir bakış sağlaması bakımından da kıymetlidir.
Prof. Dr. / Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Kısmı