“Osmanlı Kozmetolojisi” ve “İzmir Kent Tarihi” başlıklarında iki değerli koleksiyonu bulunan koleksiyoner Aybala Yentürk, epeyce sayıda ulusal ve memleketler arası tematik stant ve belgesele hem iştirakçi birebir vakitte danışman ve küratör olarak takviye verdi. Hazırladığı çalışmaları bilimsel platformlarda paylaşarak koleksiyonculuğun, koleksiyoncu kimliğinin akademik etraflarda fark edilmesini ve yer edinmesini sağlayan Yentürk, küratörlüğünü ve danışmanlığını üstlendiği “Kültürpark ve Fuar Tarihi” stantlarının yanında, bu mevzuda bir de kitap yazıyor. Şu orta üzerinde en ağır çalıştığı bahis ise, “19. yüzyıl Karşıyaka Tarihi”.
Türkiye’nin önde gelen koleksiyoncularıyla birlikte 2001 yılının Nisan ayında İstanbul’da, Collection Club Araştırma, Kültür ve Yayın Kulübü’nün kurulmasında yer alan Yentürk, 2003 yılında, eşi Nejat Yentürk ile bir arada kulübün İzmir şubesinin oluşturulmasına öncülük etti.
Aybala Yentürk ile Osmanlı parfümcülüğü ve koleksiyonculuk üzerine bir söyleşi gerçekleştirdik.
Aybala Yentürk
‘daha sonraDAN KOLEKSİYONCU OLUNAMIYOR’
Koleksiyon merakınız nasıl başladı?
Antika ve eski eşyalara olağanüstü değer veren bir ailede büyüdüm. Bilhassa annem ailesinden kalma bir toplu iğneye dahi bedel verirdi. Eski olana hürmet gösterme, kıymet bilme konusunda üzerimdeki olumlu tesiri emsalsiz büyük. Babam ise ilerleyen yaşlarında eski müzik aletleri ve muazzam bir tespih koleksiyonu meydana getirmişti.
Koleksiyoncu olmanın doğuştan gelen bir “yetenek” olduğuna inanıyorum. Her vakit lisana getirdiğim üzere daha sonradan koleksiyoncu olunamıyor. Hiç kimseyi saatlerce ya da günlerce lisan dökerek koleksiyoncu yapmak mümkün değildir. Lakin ortasında gizlenmiş gizli bir cevher var ise onu uyandırabilirsiniz. Doğal çocukluk senelerımda bir daha de bana farklı zenginlikler sunabilecek, ufkumu açabilecek –bugün tanımladığımız şekliyle- koleksiyonlarla ve koleksiyoncularla tanışmak isterdim. Elbet bu biçimde bir müsabaka bugün geldiğim noktaya daha evvel ulaşmamı sağlardı.
Benim koleksiyonculuk serüvenim ülkemizdeki şimdi bütün koleksiyoncu çocuklar üzere pul koleksiyonu ile başladı. Zira öbür bir örnek bilmiyorduk. Bunu gazoz kapakları, ileriki senelerda sakız kartları, kartpostallar izledi. daha sonra uzun bir orta verdim koleksiyonculuğa. Üniversiteyi bitirdikten daha sonra eşimle tanıştım ve ikimiz bir arada yeniden yeni koleksiyonlar oluşturmaya başladık.
‘ÖNEMLİ ÇALIŞMALARA İMZA ATTIK’
Koleksiyonlarınız hangi temalardan oluşuyor?
Eşimle birlikte yönettiğimiz iki kıymetli başlıkta koleksiyonumuz ve bu koleksiyonlarımıza bağlı sürdürdüğümüz araştırmalarımız var. Bunlardan birincisi “Osmanlı Kozmetolojisi” ismini verdiğimiz, Osmanlı ve Erken Cumhuriyet devri koku, paklık ve süslenme alışkanlıklarını içeren çok kapsamlı bir husus.
İkinci değerli başlık ise “İzmir Kent Tarihi”. İzmir’in toplumsal ve kültürel geçmişine, birikimine ilişkin her türlü obje, doküman ve fotoğraf bu koleksiyonda yer alıyor. Her iki hususun da farklı açılımlara imkân sağlayan alt başlıkları var ki bunlar da başlı başına birer koleksiyon teması. Vakit zaman bu alt başlıklar ön plana çıkıyor ve onlarla ilgili üretimler yapıyoruz. Örneğin bir periyot “Osmanlı Kozmetolojisi” başlığı altındaki “parfüm tarihi” temasıyla ilgili değerli çalışmalara imza attık. Bunlardan biri, hâlâ alanında birinci ve tek olmayı sürdüren 2005 yılında Yapı Kredi Kültür Sanat ile birlikte kotardığımız “Kutsal Dumandan Sihirli Damlaya Parfüm” Standı. 2016 yılında ANAMED tarafınca düzenlenen, danışmanlarından olduğumuz “Koku ve Şehir” standı de bir daha parfüm tarihi üzerineydi.
L.T.Piver
‘OSMANLI’DA HOŞ KOKULAR YAYGIN OLARAK KULLANILIYORDU’
Osmanlı parfümcülüğü çok merak uyandıran bir başlık. Sizi bu mevzuya yönlendiren neydi?
Beni bu mevzuda koleksiyon yapmaya iten en kıymetli niye mevzunun son derece bakir olmasıydı. Klâsik Osmanlı yaşayışında hoş kokuların kullanması çoklukla eczacılık ve tıp tarihi açısından ele alınıyor, Osmanlı beşerinin şahsi “beğeni” manasındaki koku tercihleri üzerine aşikâr bilgiler haricinde yeni bir şey pek söylenemiyordu. En kıymetlisi 19. yüzyılda yaşanan toplumsal dönüşümlerin, koku ve kozmetik kullanması üzerinde yarattığı etkiydi. Tanzimat periyoduyla başlayıp Cumhuriyet ile devam eden süreçte neler yaşandığının izleri -fazlaca şükür ki- fakat birkaç anı kitabında, kimi Batılı gezginlerin seyahatnamelerinde ve dikkatli bakarsanız romanlarda sürülebiliyordu. Lakin toplu bir çalışma ya da kıymetlendirme yoktu. Beğenilen, hâlâ da var sayılmaz…
Vücuda uygulanan Osmanlı parfümleri kokulu sular, kokulu yağlar ve macunlardan oluşmaktaydı. Bugünkü manasıyla alkol içerisinde kokulu hususların çözündüğü parfümler yoktu. Başta Araplar olmak üzere kendisindilk evvelki koku kültürlerini miras alarak zenginleştiren Osmanlı’da hoş kokular neredeyse hayatın her alanında yaygın bir biçimde kullanılıyordu. 1880’lerin sonunda Pera’da hayatış olan Pretextat Lecomte’un hoş kokuların, “Batı için bir lüks, lakin Doğu’da vazgeçilmez” olduğunu belirtmesi boşuna değildir. Osmanlı parfümcülük geleneği 20. yüzyıla kadar devam etti. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren batılı mamüllerin istilası daha sonrasında makul bir kesim tarafınca hâlâ kullanılsalar da vakit içerisinde birer birer sahniçin çekildiler ve unutuldular.
Temel ilgimizi çeken devir işte bu geçiş süreciydi. Üretimde sentetik esanslar ve alkol kullanmasına ek olarak, bayağı şişe ve kaplarda satışa sunulan parfüm ve kozmetik eserlere ilişkin ambalajların billûr gülâbdanlar ya da tombak buhurdanlar üzere kendilerine konutların başköşelerinde, vitrinlerde yer bulamamış olduğu açıktı. bu biçimdelikle bütün dikkatimizi parfüm üretiminin sanayileştiği periyoda vermeyi uygun bulduk. Bu yöneliş koleksiyonumuzu bir bakıma eşsiz kıldı. Çünkü çabucak her müze koleksiyonunda gülabdanlar, buhurdanlar, şık flakonlar çokça bulunuyordu, lakin üzerine etiket yapıştırılmış ticari şişelere muhakkak ki kimse bedel vermemişti. bu biçimdelikle koleksiyon oluşturma uğraşımız vakit içerisinde yerli üreticileri derlemek üzere bir çeşit tarih yazımına dönüştü.
Bir küme şişe.
‘OSMANLI İMPARATORLUĞU KIYMETLİ BİR PAZARDI’
Parfüm sanayisinin dünyada ve Türkiye’deki tarihi gelişimi konusunda neler söylersiniz?
Kokuların sentetik olarak üretilebilmeleri ve aldehitlerin keşfi, tabiatta olmayan karışımları yaratabilmek üzere hayal gücünü harekete geçirecek bir ortam yaratmıştı. bu biçimdece Avrupa’da 19. yüzyıldan itibaren parfümerinin altın çağı başladı. Bu altın çağ, birlikteinde ağır bir rekabet ortamını da getirdi. 19. yüzyılın sonlarına hakikat parfümeri farklı bir sanayi kolu haline geldi: Bilhassa Fransız parfüm sanayisi, memleketler arası boyutta pek başarılı ve itibarlı bir noktaya ulaşmıştı. Avrupa’da, bilhassa Fransa’daki parfümeri sanayisindeki büyüme ve rekabet ortamı, parfüm üreticilerini yeni pazarlar arama, mümkün olduğunca uzak bölgelere kadar satış yapma konusunda harekete geçirdi. Fransız parfümleri bilhassa Kuzey ve Güney Amerika’da kendilerine büyük bir pazar bulmuşlardı. Öteki değerli iki pazar da Rusya ve Osmanlı İmparatorluğu’ydu.
Başta İngiltere olmak üzere, 1838 – 1841 yılları içinde öteki Avrupa ülkeleri ile yapılan ticari antlaşmalar kararında Batılı eserler Osmanlı pazarına rahatça ve legal bir biçimde girmeye başladılar. Avrupa parfümcüleri için Osmanlı İmparatorluğu büyük ve değerli bir pazardı. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bilhassa de II. Abdülhamit Dönemi’nde Osmanlı topraklarına giren Avrupa üretimi parfümler ve kozmetik eserler, başta İstanbul olmak üzere İzmir, Selanik, Beyrut, Şam üzere öbür büyük kentlerde açılan bu bonmarşelerde ve yağlıkçı esnafında, eczanelerde uzunluk göstermeye başladı. Tanzimat periyoduyla birlikte yaşanan toplumsal değişikliklere şahit olan ve Batılı hayat stilini kabule hazır Osmanlı beşerinin, bilhassa üst katmana mensup kentli bayan ve adamların bu eserleri benimsemeleri güç olmadı. Kısa bir süre daha sonra ithal eserler, kokulu yağ, gül ya da çiçek suları ile sürme, rastık ve kına üzere klâsik süslenme araçlarını kullanan bayanların hatta adamların gündelik ömrünün vazgeçilmezleri ortasına girdiler.
Ahmet Faruki
Osmanlı topraklarına adım attığı birinci günden beri hiç bir yabancı müstahzar, kolonya kadar tutulmamıştı. Dünya üzerinde benzerine az rastlanacak ölçüde bir ilgiyle karşılanır, kolonya. Almanya’daki ismi ‘Kölnnischerwasser’ iken Fransa’da “Eau de Cologne” olan bu eserin sabit bir formülü vardır. Osmanlı topraklarında kendine en çok yer bulan Avrupalı eser “Eau de Cologne” olmuştur. II. Abdülhamit’in kendisi ve kızları ise yalnızca “Jan Mari Farina kolonyasını” kullanıyorlardı.
Osmanlı Dönemi’nin birinci yerli parfüm üreticileri de bir bakıma eczacılardı. Kolonya ve parfüm imal etmek için gerekli teknik donanıma sahip olan eczacıları Osmanlı’nın birinci parfümörleri olarak nitelendirebiliriz. Osmanlı Dönemi’nin eczacı olmayan birinci Müslüman parfüm üreticisi Ahmet Farukî olarak kabul edilir. tıpkı vakitte elimizde Müslüman olmayan Osmanlı vatandaşlarının bu tarihten daha evvel parfüm ürettiklerine ilişkin ispatlar mevcut. Farukî, Itriyat Fabrikası’nı 1894 yılında kurmuş ve yalnızca parfüm değil epeyce sayıda kozmetik eser var etmişti. Memleketler arası stantlarda madalyalar kazanan Farukî, biroldukca ülkeye ihracat da gerçekleştirmişti. Onu hayli sayıda irili ufaklı yerli üretici takip etti. Bilhassa de kolonya üretimi aklın alamayacağı ölçüde yaygınlaşarak çeşitlendi.
‘KOLEKSİYONCULUKTA ‘İSTİFLEME’ YOKTUR’
Pekala, sizce koleksiyoncu kimdir?
Nesne-insan bağının en alışılmamış yanı elbet koleksiyonculuktur. olağan dışı bir satın alma ya da tüketim faaliyeti olarak koleksiyonculukta elde edilen objeler gerçekte fonksiyonları niçiniyle satın alınmamışlardır ve bu niçinle kullanılmazlar. Tersine birinci bağlamlarından koparılarak koleksiyoncunun gözünde farklı bir bedele sahip olurlar. Bu bedel koleksiyoncu nezdinde kelam konusu objenin barındırdığı “bilgi” ile ölçülür.
“Koleksiyon” sözü Latince “colligere” fiilinden gelir ve mana olarak hem “toplama” birebir vakitte “özetleme” hareketlerini içerisinde barındırır. Yani koleksiyoncu bir yandan toplarken, bir yandan da koleksiyon temasını en uygun temsil edecek objeleri seçerek yani aslında alanını özetleyerek ilerleyen kişidir. İşte bu noktada koleksiyoncu, toplayıcılardan ve biriktirenlerden ayrılır. Çünkü koleksiyonculukta “istifleme” yoktur. Koleksiyoncunun, bilgisinden, kültür birikimine kadar uzanan geniş bir yelpazede ince bir “seçicilik” barındırır. En kıymetlisi de koleksiyon aksiyonu içerisinde muhakkak bilinmezliğin olmasıdır. Bu mevzuda Walter Grasskamp şöyleki der:
“Koleksiyoncunun yerleşik bir geleneğin müsaadeden giderek ya da piyasa kıymetini göz önünde tutarak birtakım objeleri biriktirdiği durumlarda, aslında gerçek bir koleksiyonculuktan kelam edemeyiz; hele de tamamlanmış koleksiyonun son hali öncesinden belirlenmişse.”
Ve onu Jean Baudrillard şu kelamlarıyla tamamlar: “Koleksiyonculuğu, biriktirme aksiyonundan muhakkak ayıran özellik kültürel karmaşıklığı ve eksik kesimlerin varlığı, yani asla tamamlanamayacak bir şeye benzemesidir.”
Koleksiyonculuk bir boş vakit uğraşının ötesinde, sağlam ve bilimsel temeller üzerinde geliştirilmesi gereken, sorumluluk gerektiren bir faaliyettir. Koleksiyonculuk hareketini “patolojik” olarak değerlendirenler, birtakım takıntılarla formüle etmeye çalışanlar hâlâ kaldı mı bilmiyorum ancak ben koleksiyonlarımızı yanlışsız bilgiye ulaşabilmenin bir aracı olarak görüyorum.
Ferid şişe (solda), Losyon Çoban (ortada), Aştın damlası (sağda)
‘GERÇEK KOLEKSİYONCU KALEM OYNATAN KİŞİDİR’
Koleksiyoncu olmak için yalnızca biriktirmek kâfi mi? Koleksiyonerlik faaliyetlerinin Türkiye’deki işleyişi nasıl ve dünyada koleksiyonculuğa bakış ne durumda?
Günümüzde bayağı objeler toplayan koleksiyoncuların sanat dünyası topluluğunda kıymet kazanması yeni bir olgu sayılır. Bu istikamette atılan birinci adımlardan biri Paris’teki Dekoratif Sanatlar Müzesi tarafınca 1974 yılında düzenlenen “İls collectionnent…” (Topluyorlar…) isimli sergidir. Bu stant, büyük bir çeşitlilik sunarak, “basit” koleksiyoncunun aslında o kadar da bayağı olmadığını gösteriyordu.
Şişe kapakları, kumbaralar, gaz maskeleri, elektrik düğmeleri, oyuncaklar, biletler, etiketler ve daha biroldukça objenin yer aldığı bu stant bayağı koleksiyonların da en az sanatsal koleksiyonlar kadar ilgi cazibeli olabileceğinin birinci örneği olarak kabul edilir. Bu şekil stantları ülkemizde birinci başlatan ve uzun yıllar geliştirerek sürdüren kurum ise Yapı Kredi Kültür Sanat’tır.
Koleksiyoncu olmak için yalnızca toplamak ve biriktirmek elbette kâfi değil. Gerçek bir koleksiyoncu, temasıyla ilgili araştıran, konuşabilen ve mümkünse kalem oynatan kişi olmalı. Günümüzde “uzman koleksiyoncu” ya da “araştırmacı koleksiyoncu” üzere tanımlamalar hem yurt haricinde birebir vakitte ülkemizde kabul bakılırsan titrlerdir. Sanat dünyasında “art of collecting” yani “koleksiyonculuk sanatı” terimi yaygınlaştı. Sanat tarihi araştırmalarında “koleksiyonculuk” üzerinde bilhassa durulur. Koleksiyonculuğun artık yalnızca eşyanın yitip gitmesine müsaade vermeme haline indirgenerek değerlendirilemeyeceği, bunun bir muhafaza saklama faaliyeti olduğu kadar bir kendini tabir ediş, varoluş biçimi olduğu çoğunlukla lisana getirilmektedir.
‘KOLEKSİYONCULAR YALNIZCA BİRER ‘BAĞIŞÇI’ OLARAK GÖRÜLÜYOR’
Son olarak; sizce koleksiyoncu toplum için nasıl bir paha yaratır? Koleksiyonculuğun toplumsal sorumluluk boyutu var mıdır?
Koleksiyoncu, her şeydilk evvel kendi imkânları ölçüsünde yok olmaya mahkûm objelerin, dokümanların ve en kıymetlisi de ayrıntıların peşinde olması, onları koruma etmesi ve yeri geldiğinde paylaşmasıyla yaşadığı ülkeye, topluma, gelecek jenerasyonlara karşı büyük bir misyonu aslına bakarsan yerine getiriyor. Biz kulüp olarak gerek İstanbul’da gerekse İzmir’de “koleksiyonculuk” teması üzerine fazlaca sayıda stant açtık. İzmir şubesi olarak 2007 yılında Türkiye’de birinci sefer “koleksiyonculuk” üzerine bir sempozyum düzenledik. Tüm bu faaliyetler ile Türkiye’de koleksiyonculuk külçeşidinin yaygınlaşması, en değerlisi sağlam temeller üzerinde gelişmesi için tüm arkadaşlarımızla bir arada elimizden gelen her şeyi yapmak için uğraş gösterdik.
Ayrıyeten ben koleksiyonculuğun bana kazandırdığı bilgi ve tecrübelere dayanarak, fark yaratabileceğim inancıyla “müzecilik” alanında uzun vakit evvel profesyonel olarak çalışmaya başladım. Türkiye’nin değişik vilayetlerindeki resmi ve özel kurumların projelerinde bakılırsav aldım. Hâlâ da devam ediyorum.
Koleksiyoncuların toplumsal sorumluluğu var mıdır noktasında, tahminen de hepimizin şu soruyu sormasının vakti gelmiştir. Devletin, mahallî idarelerin, resmi ya da özel kurumların, hatta üniversitelerin koleksiyonculara karşı sorumluluğu var mıdır? Çok yakın vakte kadar koleksiyoncular yalnızca birer “bağışçı” olarak görülüyorlardı. Elindekileri, kelam konusu hangi kurumsa onun projelerine vermekle yükümlü olan, nasıl ve hangi bağlamda değerlendirileceği konusuna karışmaması beklenen kişi. İstisnai kurumlar olsa da durum genelde bu biçimdeydi ve sıklıkla bu yaklaşım hâlâ devam ediyor. halbuki koleksiyoncular emsalsiz bundan öte bir birikime ve donanıma sahip şahıslardır. Bir koleksiyoncu, alanını en uygun bilen, koleksiyonunu en güzel yöneten kişidir. O niçinledir ki kesinlikle projelerin paydaşı olarak yer verilmelidir.
Koleksiyonculara bilgi ve birikimlerini paylaşabilecek geçici/kalıcı müze alanları sağlama, gerekli projelere ortak ederek danışmanlıklarından yaralanma üzere konularda önemli manada gayret harcamasının vakti oldukçatan geldi. Çünkü koleksiyoncuların meydana getirdikleri birikimin geleceği yalnızca kendilerini değil, toplumu ilgilendiren hayati bir mevzudur. Ve en değerli nokta, tahlilin koleksiyoncular çabucak hemen hayatta iken getirilmesidir. Ne keyifli ki eşimle bir arada koleksiyonlarımızın değerli bir kısmı için kalıcı olmasını ümit ettiğimiz bir müze projesi üzerinde, saygın bir kurumla çalışmaya başladık. Hayata geçireceğimiz projenin herkes için hoş bir örnek teşkil edeceğine olan inancımız sonsuz.
Müsaadenizle bu keyifli sohbetimizi, Walter Benjamin’in şu kelamlarıyla bitirmek isterim: “Toplama fenomeni sahibini kaybettiğinde manasını yitirir. Özel koleksiyonlarla karşılaştırıldığında kamusal koleksiyonlar akademik olarak daha yararlı olsalar da koleksiyonlar manasını şahsi olduğunda bulur.”
Türkiye’nin önde gelen koleksiyoncularıyla birlikte 2001 yılının Nisan ayında İstanbul’da, Collection Club Araştırma, Kültür ve Yayın Kulübü’nün kurulmasında yer alan Yentürk, 2003 yılında, eşi Nejat Yentürk ile bir arada kulübün İzmir şubesinin oluşturulmasına öncülük etti.
Aybala Yentürk ile Osmanlı parfümcülüğü ve koleksiyonculuk üzerine bir söyleşi gerçekleştirdik.
Aybala Yentürk
‘daha sonraDAN KOLEKSİYONCU OLUNAMIYOR’
Koleksiyon merakınız nasıl başladı?
Antika ve eski eşyalara olağanüstü değer veren bir ailede büyüdüm. Bilhassa annem ailesinden kalma bir toplu iğneye dahi bedel verirdi. Eski olana hürmet gösterme, kıymet bilme konusunda üzerimdeki olumlu tesiri emsalsiz büyük. Babam ise ilerleyen yaşlarında eski müzik aletleri ve muazzam bir tespih koleksiyonu meydana getirmişti.
Koleksiyoncu olmanın doğuştan gelen bir “yetenek” olduğuna inanıyorum. Her vakit lisana getirdiğim üzere daha sonradan koleksiyoncu olunamıyor. Hiç kimseyi saatlerce ya da günlerce lisan dökerek koleksiyoncu yapmak mümkün değildir. Lakin ortasında gizlenmiş gizli bir cevher var ise onu uyandırabilirsiniz. Doğal çocukluk senelerımda bir daha de bana farklı zenginlikler sunabilecek, ufkumu açabilecek –bugün tanımladığımız şekliyle- koleksiyonlarla ve koleksiyoncularla tanışmak isterdim. Elbet bu biçimde bir müsabaka bugün geldiğim noktaya daha evvel ulaşmamı sağlardı.
Benim koleksiyonculuk serüvenim ülkemizdeki şimdi bütün koleksiyoncu çocuklar üzere pul koleksiyonu ile başladı. Zira öbür bir örnek bilmiyorduk. Bunu gazoz kapakları, ileriki senelerda sakız kartları, kartpostallar izledi. daha sonra uzun bir orta verdim koleksiyonculuğa. Üniversiteyi bitirdikten daha sonra eşimle tanıştım ve ikimiz bir arada yeniden yeni koleksiyonlar oluşturmaya başladık.
‘ÖNEMLİ ÇALIŞMALARA İMZA ATTIK’
Koleksiyonlarınız hangi temalardan oluşuyor?
Eşimle birlikte yönettiğimiz iki kıymetli başlıkta koleksiyonumuz ve bu koleksiyonlarımıza bağlı sürdürdüğümüz araştırmalarımız var. Bunlardan birincisi “Osmanlı Kozmetolojisi” ismini verdiğimiz, Osmanlı ve Erken Cumhuriyet devri koku, paklık ve süslenme alışkanlıklarını içeren çok kapsamlı bir husus.
İkinci değerli başlık ise “İzmir Kent Tarihi”. İzmir’in toplumsal ve kültürel geçmişine, birikimine ilişkin her türlü obje, doküman ve fotoğraf bu koleksiyonda yer alıyor. Her iki hususun da farklı açılımlara imkân sağlayan alt başlıkları var ki bunlar da başlı başına birer koleksiyon teması. Vakit zaman bu alt başlıklar ön plana çıkıyor ve onlarla ilgili üretimler yapıyoruz. Örneğin bir periyot “Osmanlı Kozmetolojisi” başlığı altındaki “parfüm tarihi” temasıyla ilgili değerli çalışmalara imza attık. Bunlardan biri, hâlâ alanında birinci ve tek olmayı sürdüren 2005 yılında Yapı Kredi Kültür Sanat ile birlikte kotardığımız “Kutsal Dumandan Sihirli Damlaya Parfüm” Standı. 2016 yılında ANAMED tarafınca düzenlenen, danışmanlarından olduğumuz “Koku ve Şehir” standı de bir daha parfüm tarihi üzerineydi.
L.T.Piver
‘OSMANLI’DA HOŞ KOKULAR YAYGIN OLARAK KULLANILIYORDU’
Osmanlı parfümcülüğü çok merak uyandıran bir başlık. Sizi bu mevzuya yönlendiren neydi?
Beni bu mevzuda koleksiyon yapmaya iten en kıymetli niye mevzunun son derece bakir olmasıydı. Klâsik Osmanlı yaşayışında hoş kokuların kullanması çoklukla eczacılık ve tıp tarihi açısından ele alınıyor, Osmanlı beşerinin şahsi “beğeni” manasındaki koku tercihleri üzerine aşikâr bilgiler haricinde yeni bir şey pek söylenemiyordu. En kıymetlisi 19. yüzyılda yaşanan toplumsal dönüşümlerin, koku ve kozmetik kullanması üzerinde yarattığı etkiydi. Tanzimat periyoduyla başlayıp Cumhuriyet ile devam eden süreçte neler yaşandığının izleri -fazlaca şükür ki- fakat birkaç anı kitabında, kimi Batılı gezginlerin seyahatnamelerinde ve dikkatli bakarsanız romanlarda sürülebiliyordu. Lakin toplu bir çalışma ya da kıymetlendirme yoktu. Beğenilen, hâlâ da var sayılmaz…
Vücuda uygulanan Osmanlı parfümleri kokulu sular, kokulu yağlar ve macunlardan oluşmaktaydı. Bugünkü manasıyla alkol içerisinde kokulu hususların çözündüğü parfümler yoktu. Başta Araplar olmak üzere kendisindilk evvelki koku kültürlerini miras alarak zenginleştiren Osmanlı’da hoş kokular neredeyse hayatın her alanında yaygın bir biçimde kullanılıyordu. 1880’lerin sonunda Pera’da hayatış olan Pretextat Lecomte’un hoş kokuların, “Batı için bir lüks, lakin Doğu’da vazgeçilmez” olduğunu belirtmesi boşuna değildir. Osmanlı parfümcülük geleneği 20. yüzyıla kadar devam etti. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren batılı mamüllerin istilası daha sonrasında makul bir kesim tarafınca hâlâ kullanılsalar da vakit içerisinde birer birer sahniçin çekildiler ve unutuldular.
Temel ilgimizi çeken devir işte bu geçiş süreciydi. Üretimde sentetik esanslar ve alkol kullanmasına ek olarak, bayağı şişe ve kaplarda satışa sunulan parfüm ve kozmetik eserlere ilişkin ambalajların billûr gülâbdanlar ya da tombak buhurdanlar üzere kendilerine konutların başköşelerinde, vitrinlerde yer bulamamış olduğu açıktı. bu biçimdelikle bütün dikkatimizi parfüm üretiminin sanayileştiği periyoda vermeyi uygun bulduk. Bu yöneliş koleksiyonumuzu bir bakıma eşsiz kıldı. Çünkü çabucak her müze koleksiyonunda gülabdanlar, buhurdanlar, şık flakonlar çokça bulunuyordu, lakin üzerine etiket yapıştırılmış ticari şişelere muhakkak ki kimse bedel vermemişti. bu biçimdelikle koleksiyon oluşturma uğraşımız vakit içerisinde yerli üreticileri derlemek üzere bir çeşit tarih yazımına dönüştü.
Bir küme şişe.
‘OSMANLI İMPARATORLUĞU KIYMETLİ BİR PAZARDI’
Parfüm sanayisinin dünyada ve Türkiye’deki tarihi gelişimi konusunda neler söylersiniz?
Kokuların sentetik olarak üretilebilmeleri ve aldehitlerin keşfi, tabiatta olmayan karışımları yaratabilmek üzere hayal gücünü harekete geçirecek bir ortam yaratmıştı. bu biçimdece Avrupa’da 19. yüzyıldan itibaren parfümerinin altın çağı başladı. Bu altın çağ, birlikteinde ağır bir rekabet ortamını da getirdi. 19. yüzyılın sonlarına hakikat parfümeri farklı bir sanayi kolu haline geldi: Bilhassa Fransız parfüm sanayisi, memleketler arası boyutta pek başarılı ve itibarlı bir noktaya ulaşmıştı. Avrupa’da, bilhassa Fransa’daki parfümeri sanayisindeki büyüme ve rekabet ortamı, parfüm üreticilerini yeni pazarlar arama, mümkün olduğunca uzak bölgelere kadar satış yapma konusunda harekete geçirdi. Fransız parfümleri bilhassa Kuzey ve Güney Amerika’da kendilerine büyük bir pazar bulmuşlardı. Öteki değerli iki pazar da Rusya ve Osmanlı İmparatorluğu’ydu.
Başta İngiltere olmak üzere, 1838 – 1841 yılları içinde öteki Avrupa ülkeleri ile yapılan ticari antlaşmalar kararında Batılı eserler Osmanlı pazarına rahatça ve legal bir biçimde girmeye başladılar. Avrupa parfümcüleri için Osmanlı İmparatorluğu büyük ve değerli bir pazardı. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bilhassa de II. Abdülhamit Dönemi’nde Osmanlı topraklarına giren Avrupa üretimi parfümler ve kozmetik eserler, başta İstanbul olmak üzere İzmir, Selanik, Beyrut, Şam üzere öbür büyük kentlerde açılan bu bonmarşelerde ve yağlıkçı esnafında, eczanelerde uzunluk göstermeye başladı. Tanzimat periyoduyla birlikte yaşanan toplumsal değişikliklere şahit olan ve Batılı hayat stilini kabule hazır Osmanlı beşerinin, bilhassa üst katmana mensup kentli bayan ve adamların bu eserleri benimsemeleri güç olmadı. Kısa bir süre daha sonra ithal eserler, kokulu yağ, gül ya da çiçek suları ile sürme, rastık ve kına üzere klâsik süslenme araçlarını kullanan bayanların hatta adamların gündelik ömrünün vazgeçilmezleri ortasına girdiler.
Ahmet Faruki
Osmanlı topraklarına adım attığı birinci günden beri hiç bir yabancı müstahzar, kolonya kadar tutulmamıştı. Dünya üzerinde benzerine az rastlanacak ölçüde bir ilgiyle karşılanır, kolonya. Almanya’daki ismi ‘Kölnnischerwasser’ iken Fransa’da “Eau de Cologne” olan bu eserin sabit bir formülü vardır. Osmanlı topraklarında kendine en çok yer bulan Avrupalı eser “Eau de Cologne” olmuştur. II. Abdülhamit’in kendisi ve kızları ise yalnızca “Jan Mari Farina kolonyasını” kullanıyorlardı.
Osmanlı Dönemi’nin birinci yerli parfüm üreticileri de bir bakıma eczacılardı. Kolonya ve parfüm imal etmek için gerekli teknik donanıma sahip olan eczacıları Osmanlı’nın birinci parfümörleri olarak nitelendirebiliriz. Osmanlı Dönemi’nin eczacı olmayan birinci Müslüman parfüm üreticisi Ahmet Farukî olarak kabul edilir. tıpkı vakitte elimizde Müslüman olmayan Osmanlı vatandaşlarının bu tarihten daha evvel parfüm ürettiklerine ilişkin ispatlar mevcut. Farukî, Itriyat Fabrikası’nı 1894 yılında kurmuş ve yalnızca parfüm değil epeyce sayıda kozmetik eser var etmişti. Memleketler arası stantlarda madalyalar kazanan Farukî, biroldukca ülkeye ihracat da gerçekleştirmişti. Onu hayli sayıda irili ufaklı yerli üretici takip etti. Bilhassa de kolonya üretimi aklın alamayacağı ölçüde yaygınlaşarak çeşitlendi.
‘KOLEKSİYONCULUKTA ‘İSTİFLEME’ YOKTUR’
Pekala, sizce koleksiyoncu kimdir?
Nesne-insan bağının en alışılmamış yanı elbet koleksiyonculuktur. olağan dışı bir satın alma ya da tüketim faaliyeti olarak koleksiyonculukta elde edilen objeler gerçekte fonksiyonları niçiniyle satın alınmamışlardır ve bu niçinle kullanılmazlar. Tersine birinci bağlamlarından koparılarak koleksiyoncunun gözünde farklı bir bedele sahip olurlar. Bu bedel koleksiyoncu nezdinde kelam konusu objenin barındırdığı “bilgi” ile ölçülür.
“Koleksiyon” sözü Latince “colligere” fiilinden gelir ve mana olarak hem “toplama” birebir vakitte “özetleme” hareketlerini içerisinde barındırır. Yani koleksiyoncu bir yandan toplarken, bir yandan da koleksiyon temasını en uygun temsil edecek objeleri seçerek yani aslında alanını özetleyerek ilerleyen kişidir. İşte bu noktada koleksiyoncu, toplayıcılardan ve biriktirenlerden ayrılır. Çünkü koleksiyonculukta “istifleme” yoktur. Koleksiyoncunun, bilgisinden, kültür birikimine kadar uzanan geniş bir yelpazede ince bir “seçicilik” barındırır. En kıymetlisi de koleksiyon aksiyonu içerisinde muhakkak bilinmezliğin olmasıdır. Bu mevzuda Walter Grasskamp şöyleki der:
“Koleksiyoncunun yerleşik bir geleneğin müsaadeden giderek ya da piyasa kıymetini göz önünde tutarak birtakım objeleri biriktirdiği durumlarda, aslında gerçek bir koleksiyonculuktan kelam edemeyiz; hele de tamamlanmış koleksiyonun son hali öncesinden belirlenmişse.”
Ve onu Jean Baudrillard şu kelamlarıyla tamamlar: “Koleksiyonculuğu, biriktirme aksiyonundan muhakkak ayıran özellik kültürel karmaşıklığı ve eksik kesimlerin varlığı, yani asla tamamlanamayacak bir şeye benzemesidir.”
Koleksiyonculuk bir boş vakit uğraşının ötesinde, sağlam ve bilimsel temeller üzerinde geliştirilmesi gereken, sorumluluk gerektiren bir faaliyettir. Koleksiyonculuk hareketini “patolojik” olarak değerlendirenler, birtakım takıntılarla formüle etmeye çalışanlar hâlâ kaldı mı bilmiyorum ancak ben koleksiyonlarımızı yanlışsız bilgiye ulaşabilmenin bir aracı olarak görüyorum.
Ferid şişe (solda), Losyon Çoban (ortada), Aştın damlası (sağda)
‘GERÇEK KOLEKSİYONCU KALEM OYNATAN KİŞİDİR’
Koleksiyoncu olmak için yalnızca biriktirmek kâfi mi? Koleksiyonerlik faaliyetlerinin Türkiye’deki işleyişi nasıl ve dünyada koleksiyonculuğa bakış ne durumda?
Günümüzde bayağı objeler toplayan koleksiyoncuların sanat dünyası topluluğunda kıymet kazanması yeni bir olgu sayılır. Bu istikamette atılan birinci adımlardan biri Paris’teki Dekoratif Sanatlar Müzesi tarafınca 1974 yılında düzenlenen “İls collectionnent…” (Topluyorlar…) isimli sergidir. Bu stant, büyük bir çeşitlilik sunarak, “basit” koleksiyoncunun aslında o kadar da bayağı olmadığını gösteriyordu.
Şişe kapakları, kumbaralar, gaz maskeleri, elektrik düğmeleri, oyuncaklar, biletler, etiketler ve daha biroldukça objenin yer aldığı bu stant bayağı koleksiyonların da en az sanatsal koleksiyonlar kadar ilgi cazibeli olabileceğinin birinci örneği olarak kabul edilir. Bu şekil stantları ülkemizde birinci başlatan ve uzun yıllar geliştirerek sürdüren kurum ise Yapı Kredi Kültür Sanat’tır.
Koleksiyoncu olmak için yalnızca toplamak ve biriktirmek elbette kâfi değil. Gerçek bir koleksiyoncu, temasıyla ilgili araştıran, konuşabilen ve mümkünse kalem oynatan kişi olmalı. Günümüzde “uzman koleksiyoncu” ya da “araştırmacı koleksiyoncu” üzere tanımlamalar hem yurt haricinde birebir vakitte ülkemizde kabul bakılırsan titrlerdir. Sanat dünyasında “art of collecting” yani “koleksiyonculuk sanatı” terimi yaygınlaştı. Sanat tarihi araştırmalarında “koleksiyonculuk” üzerinde bilhassa durulur. Koleksiyonculuğun artık yalnızca eşyanın yitip gitmesine müsaade vermeme haline indirgenerek değerlendirilemeyeceği, bunun bir muhafaza saklama faaliyeti olduğu kadar bir kendini tabir ediş, varoluş biçimi olduğu çoğunlukla lisana getirilmektedir.
‘KOLEKSİYONCULAR YALNIZCA BİRER ‘BAĞIŞÇI’ OLARAK GÖRÜLÜYOR’
Son olarak; sizce koleksiyoncu toplum için nasıl bir paha yaratır? Koleksiyonculuğun toplumsal sorumluluk boyutu var mıdır?
Koleksiyoncu, her şeydilk evvel kendi imkânları ölçüsünde yok olmaya mahkûm objelerin, dokümanların ve en kıymetlisi de ayrıntıların peşinde olması, onları koruma etmesi ve yeri geldiğinde paylaşmasıyla yaşadığı ülkeye, topluma, gelecek jenerasyonlara karşı büyük bir misyonu aslına bakarsan yerine getiriyor. Biz kulüp olarak gerek İstanbul’da gerekse İzmir’de “koleksiyonculuk” teması üzerine fazlaca sayıda stant açtık. İzmir şubesi olarak 2007 yılında Türkiye’de birinci sefer “koleksiyonculuk” üzerine bir sempozyum düzenledik. Tüm bu faaliyetler ile Türkiye’de koleksiyonculuk külçeşidinin yaygınlaşması, en değerlisi sağlam temeller üzerinde gelişmesi için tüm arkadaşlarımızla bir arada elimizden gelen her şeyi yapmak için uğraş gösterdik.
Ayrıyeten ben koleksiyonculuğun bana kazandırdığı bilgi ve tecrübelere dayanarak, fark yaratabileceğim inancıyla “müzecilik” alanında uzun vakit evvel profesyonel olarak çalışmaya başladım. Türkiye’nin değişik vilayetlerindeki resmi ve özel kurumların projelerinde bakılırsav aldım. Hâlâ da devam ediyorum.
Koleksiyoncuların toplumsal sorumluluğu var mıdır noktasında, tahminen de hepimizin şu soruyu sormasının vakti gelmiştir. Devletin, mahallî idarelerin, resmi ya da özel kurumların, hatta üniversitelerin koleksiyonculara karşı sorumluluğu var mıdır? Çok yakın vakte kadar koleksiyoncular yalnızca birer “bağışçı” olarak görülüyorlardı. Elindekileri, kelam konusu hangi kurumsa onun projelerine vermekle yükümlü olan, nasıl ve hangi bağlamda değerlendirileceği konusuna karışmaması beklenen kişi. İstisnai kurumlar olsa da durum genelde bu biçimdeydi ve sıklıkla bu yaklaşım hâlâ devam ediyor. halbuki koleksiyoncular emsalsiz bundan öte bir birikime ve donanıma sahip şahıslardır. Bir koleksiyoncu, alanını en uygun bilen, koleksiyonunu en güzel yöneten kişidir. O niçinledir ki kesinlikle projelerin paydaşı olarak yer verilmelidir.
Koleksiyonculara bilgi ve birikimlerini paylaşabilecek geçici/kalıcı müze alanları sağlama, gerekli projelere ortak ederek danışmanlıklarından yaralanma üzere konularda önemli manada gayret harcamasının vakti oldukçatan geldi. Çünkü koleksiyoncuların meydana getirdikleri birikimin geleceği yalnızca kendilerini değil, toplumu ilgilendiren hayati bir mevzudur. Ve en değerli nokta, tahlilin koleksiyoncular çabucak hemen hayatta iken getirilmesidir. Ne keyifli ki eşimle bir arada koleksiyonlarımızın değerli bir kısmı için kalıcı olmasını ümit ettiğimiz bir müze projesi üzerinde, saygın bir kurumla çalışmaya başladık. Hayata geçireceğimiz projenin herkes için hoş bir örnek teşkil edeceğine olan inancımız sonsuz.
Müsaadenizle bu keyifli sohbetimizi, Walter Benjamin’in şu kelamlarıyla bitirmek isterim: “Toplama fenomeni sahibini kaybettiğinde manasını yitirir. Özel koleksiyonlarla karşılaştırıldığında kamusal koleksiyonlar akademik olarak daha yararlı olsalar da koleksiyonlar manasını şahsi olduğunda bulur.”