Fatih Tan
Müzisyen, tiyatro ve sinema oyuncusu, seslendirme sanatkarı, tercüman Hêja Netirk, geçtiğimiz yıl ‘Stranên Neşuştî’ isimli birinci albümünü müzik severlerle buluşturdu. ‘Stranên Neşuştî’, üç yeni besteden oluşuyor. Albümdeki ‘NeNe’ ile ‘Derî Lêket’ isimli yapıtların kelam ve müziği kendisine ilişkin olup, ‘Belkî’ isimli yapıtı ise Roşeng Rojbîr’in ‘17’ isimli şiirinden bestelenmiş. Melodik olarak müzikleri country-rock, pop-folk ve rock-folk çeşidi olarak tanımlansa da, bana bakılırsa müziklerinde karşı bir “eril” tarih okumasının ironik bir yansıması kelam konusu. Hêja Netirk’ın yalnızca bir disiplin olarak müziğini değil, genel manadaki estetik tutumunu, bu estetik sürecin tecrübesini ve bu tecrübenin müziğine yansıyan tarafını kavram temelinde ele almak istiyorum.
Netirk’ın müziği, polifonik ve polisemik diyebileceğimiz yüklü olarak Batı ‘sound’lu bir aranjmanda hareket ediyor. Müziğindeki altyapının yol ve uygulamaları, kontaklı olduğu armonilerle bir arada, diyatonik notalar üzerine temellendirilmekte ve bununla birlikte kente dair kullandığı tematik materyalleri de açık ve kesin bir biçimde belirtmekte. Yani temelinde müziğinde çağdaş kent hayatını, parçalanmış ve süreksiz hislerin çatışmasıyla bir bakıma karakterize ediyor.
Kürt müziğinde paradoksal olarak oldukçalu anlatım aslında ferdî bir soyutlamadır. Kişinin ürettiği katmanlı altyapı, toplumsal göndergesi oldukçalu bir yapının formuna işaret ediyorsa orada ferdi bir soyutlama yaşanmıştır. Netirk’ın kendisini merkeze koyduğu üretimindeki ironi ise bu oldukcalu yapının bireyde bütünleşmesi ve buradaki soyutlamanın göndergesini karşı bir tarih okuması olarak toplumsal olana geri iade etmesidir. Bu iade, eril nosyonun yapısını kelam edimi temelinde yapısöküme uğratarak, kendi merkezsiz ve uyuşmaz varlığının süreksiz oluşunu sağlamaktadır. Kürt müziğindeki otantik formun fazlacalu klasik yapısını dışarda bırakarak, bayan olmanın fazlacaluğunu bir temsil biçimi olarak ortaya koymaktadır. Natürel benim burada yaptığım mutlaka feminist bir okuma değil. Feminizm, özünde vahim bir “alter egoyu” barındırdığı için, her vakit eril lisanın örtük bir temsilcisidir. Bu temsil, Hegelci bir idealist bütünlüğün ve ahengin diyalektik bir kararıdur.
Kürt müziğindeki toplumsal temsil biçimi, oldukcalu bir anakronik faili ortasında barındıran otantik telaffuzun doğal bir müddetcidir. İnsan vücudu, otantik form tarafınca somut olarak kuşatıldığı için, bize basitçe “doğal” olarak görülür. Otantik form, sanatı kendi uzvunun bir devamı üzere görür. halbuki sanat, aşikâr bir vücut formunun doğal bir uzvu olmamakla birlikte, her şartta vücudun dramatik manzarasından kopma eğilimindedir. Fikir vücudun bir formu değildir. Sanat doğayı değil, kanıyı temel alır; bu niçinle de sanat, kurmacaya dayalı bir oyundur. Kurmaca da her vakit gerçek olandan daha tutarlıdır. Sanat, hem de ve bu bağlamda etnosantrik bir oluşuma temellük eden bölüşümün dışarda kalan bir fazlasıdır ve tahakküme ayak direyen düşünsel kökenin görsel ve işitsel bir tezahürüdür.
Kürt müziğindeki sürecin ortasında otantik bir kategori tecrübesi hiç yoktur. Zira Kürt müziğindeki otantik olan, her vakit müzik teriminin kendisiyle birebir özdeş olduğu için, tecrübenin kurmacası haricindedır. Otantik-geleneksel form, halkın temsil rejiminin beğenisini belirleyendir. Halk hiç bir vakit beğeniyi belirlemez, bilakis sanatkarın otantik beğenisi halkın estetik alımının özünü soyutlar ve onu dramatik bir nostaljiye hapseder. Dramatik nostalji yapıtı; öz ile görünüş, somut ile soyut, birey ile toplumsal bütün içindeki çelişkileri uzlaştıran bir resen bütündür. Netirk’ın burada -sözleriyle- temel yaptığı şey, soyutlamanın çelişkilerini ortadan kaldırmaktan fazla onu gözler önüne sermesidir, bu biçimdelikle gerçek hayatta bu çelişkileri görmeleri için insanları müziğiyle kışkırtmaktadır. Zira her ne olursa olsun halk, kati suretle hâkim olmayandır ve tersine kendisine karşı olan hâkim oligarşiyi her vakit destekleyendir. Halk, anakronik bir müddetcin eril tarafını otantik öykülerle yücelten yığınların sınıfıdır. ötürüsıyla estetik rejiminde bizler için geçerli olan kuşkusuz her daim “millet” kavramıdır. Halkın sanat beğenisi, estetik yargıyı kolektif faaliyetin karakteristik bir olgusu olarak ele alır. Bu bakış açısına nazaran, sürece dâhil olan insanların etkileşimi, daima bir arada ürettikleri şeye dair ortak bir bedel, bir anlayış meydana getirir. Bu insanların paylaştıkları alışılagelmiş-kalıplaşmış usul ve uygulamalara yönelik ortak takdirleri ve karşılıklı olarak birbirlerine verdikleri takviye, onları yapmakta oldukları şeyin yapılmaya bedel olduğuna dair ikna eder. Sanat tanımlaması altında hareket etmeleri durumunda da, bu etkileşim, onları meydana getirdikleri şeylerin gerçek sanat yapıtları olduğuna ikinci sefer ikna eder. Bu ikna, empati ve hassaslığın toplumsal alan ortasındaki tahakküm ile çarpışma yanılsamasından kaynaklanan bölüşümdür. Hassaslık, başkasının dramını bir niyet formu olarak, öteki bir oburunun vücuduna karşı konumlandıran fazlacalu bir alanın toplumsal dağıtımıdır. Empati ise son kertede başkasının sefaletidir.
Netirk’ın empati ve hassaslığa işaret ettiği alan, eril olanın kültürel tahakkümüdür. Onların bu tahakkümüne karşı Netirk, bayan olmanın somutluğu ve bayanların kendi birikimleri üzerinden bayanların farklılığını olumlayan imgeler üreterek yeni bir siyasi telaffuz alanı açıyor. Bu yeni siyasi alanı da, estetik rejim üzerinden serimlemeye çalışarak birebir vakitte büsbütün farklı bir müzik çeşidinin ideolojik hayalini kurmaya çalışıyor. Bu bağlamda Ranciére’in şu tespitini hayli değerli buluyorum: “Kendi sanat olmaklığını ortadan kaldırarak siyaset yapan sanatın karşısında, hiç bir siyasal müdahaleye bulaşmamakla siyasal olan bir sanat vardır.” (1) Temelinde Althusserci manada düşünürsek, sanat aslına bakarsanız hiç bir ideolojiye indirgenmez. Zira ona göre, ideoloji, gerçekliğin ve toplumsal dünyanın olduğu üzere kalmasında yahut statükonun korunmasında çıkarı olanlar tarafınca yanlış ve çarpıtıcı bir formda sunulmasından diğer bir şey değildir. Yani sanatın gerçek bilgisine erişebilmenin tek yolunun sanat yapıtının özgüllüğünün gerisine, hatta “estetik etkiyi” yaratan sistemlerin dâhi gerisine gitmenin gerekli olduğunu bir manada tabir eder. ötürüsıyla sanat, mevcut ideolojileri aşan bir duyulur dünyanın paylaşımı olarak temellük eder. Ya da sanat kendi özgün ideolojisinin çatışmasından yeni bir telaffuz alanı yaratır ve bu telaffuz alanı bir aykırılık olarak gelişmez; aykırılığın yahut diyalektiğin haricinde gelişir ve haricinde geliştiği için de temel tahakküm olanın manzarası zaten açığa çıkar (‘Kürt sinemasında manzaranın prosedürü: Mehmet Ali Konar’ isimli yazımda bu mevzuya bir daha değinmiştim.) Bu bakımdan toplum olgusu hiç elbet aşikâr çatışma alanlarından doğar. Toplumu yöneten tahakkümün asıl emeli ise bir konsensüs ortamı yaratmaktır. Tahakküm, hayatın hiç bir alanında özgür inisiyatife, bütünüyle öngörülmeyen hiç bir aktifliğe müsaade vermez. Tersine kendi paradigmasına dayalı konsensüs fikrini dayanaklar. Konsensüs, toplum bireylerini belli ortak bir devlet paradigması noktasında buluşturmaya ve aynılaştırmaya yönelik bir müddetçtir. Bu sürece göre, toplum ortasında belirlenen ortak uzlaşı noktasının haricinde her türlü farklılık reddedilir. Bu beraberinde cumhuriyet paradigmasının içkin bir semptomudur. Zira cumhuriyet, tabiatı gereği hiç bir farklılığı kabul etmeyen bir konsensüs rejimidir. İşte bütün bu moderniteye dayalı aynılaştırma süreçlerini yapısöküme uğratan sanatkarın ideoloji üstü lisanıdır. Hêja Netirk’ın de yapmaya çalıştığı bu ideoloji üstü lisanı, kendi müziğinde icra etmenin şartlarını oluşturmaktadır.
Claude Lévi-Strauss’un dediği üzere: “Müzik sesler içindeki gerçek ve doğal bağlantılara dayandığından, müzikte uzlaşıma dayalı hiç bir şey yoktur ve olamaz.” (2) ötürüsıyla bana nazaran Netirk, asıl gücünü, söz yoğunluğundan değil, sanatın kendine içkin olan değerli formlarının uyuşmazlığından alan bir anlayışı benimsiyor. Kendi kendine yetmekten, rastgele bir egzotizme yer bırakmayan itkiden ve çok tutkulu mantığın gerçeklerinden hareket ediyor. Taşıdığı havanın otantik canlılığından uzak ve dramatik olana zıt, hayatın somut problemleriyle uğraşmaktan büsbütün keyif alan grotesk duruşuyla, tertip ve ahengin geçerli imgesini yerinden etmeye çalışan bir estetikle hayatını deneyimliyor.
Notlar:
1. Estetiğin Huzursuzluğu, Jacques Ranciére, S.44, Çev. Aziz Ufuk Kılıç, Bağlantı Yayınları
2. Bakmak Dinlemek Okumak, Claude Lévi-Strauss, S.80, Çev. Ömer B. Albayrak, Yapı Kredi Yayınları
Müzisyen, tiyatro ve sinema oyuncusu, seslendirme sanatkarı, tercüman Hêja Netirk, geçtiğimiz yıl ‘Stranên Neşuştî’ isimli birinci albümünü müzik severlerle buluşturdu. ‘Stranên Neşuştî’, üç yeni besteden oluşuyor. Albümdeki ‘NeNe’ ile ‘Derî Lêket’ isimli yapıtların kelam ve müziği kendisine ilişkin olup, ‘Belkî’ isimli yapıtı ise Roşeng Rojbîr’in ‘17’ isimli şiirinden bestelenmiş. Melodik olarak müzikleri country-rock, pop-folk ve rock-folk çeşidi olarak tanımlansa da, bana bakılırsa müziklerinde karşı bir “eril” tarih okumasının ironik bir yansıması kelam konusu. Hêja Netirk’ın yalnızca bir disiplin olarak müziğini değil, genel manadaki estetik tutumunu, bu estetik sürecin tecrübesini ve bu tecrübenin müziğine yansıyan tarafını kavram temelinde ele almak istiyorum.
Netirk’ın müziği, polifonik ve polisemik diyebileceğimiz yüklü olarak Batı ‘sound’lu bir aranjmanda hareket ediyor. Müziğindeki altyapının yol ve uygulamaları, kontaklı olduğu armonilerle bir arada, diyatonik notalar üzerine temellendirilmekte ve bununla birlikte kente dair kullandığı tematik materyalleri de açık ve kesin bir biçimde belirtmekte. Yani temelinde müziğinde çağdaş kent hayatını, parçalanmış ve süreksiz hislerin çatışmasıyla bir bakıma karakterize ediyor.
Kürt müziğinde paradoksal olarak oldukçalu anlatım aslında ferdî bir soyutlamadır. Kişinin ürettiği katmanlı altyapı, toplumsal göndergesi oldukçalu bir yapının formuna işaret ediyorsa orada ferdi bir soyutlama yaşanmıştır. Netirk’ın kendisini merkeze koyduğu üretimindeki ironi ise bu oldukcalu yapının bireyde bütünleşmesi ve buradaki soyutlamanın göndergesini karşı bir tarih okuması olarak toplumsal olana geri iade etmesidir. Bu iade, eril nosyonun yapısını kelam edimi temelinde yapısöküme uğratarak, kendi merkezsiz ve uyuşmaz varlığının süreksiz oluşunu sağlamaktadır. Kürt müziğindeki otantik formun fazlacalu klasik yapısını dışarda bırakarak, bayan olmanın fazlacaluğunu bir temsil biçimi olarak ortaya koymaktadır. Natürel benim burada yaptığım mutlaka feminist bir okuma değil. Feminizm, özünde vahim bir “alter egoyu” barındırdığı için, her vakit eril lisanın örtük bir temsilcisidir. Bu temsil, Hegelci bir idealist bütünlüğün ve ahengin diyalektik bir kararıdur.
Kürt müziğindeki toplumsal temsil biçimi, oldukcalu bir anakronik faili ortasında barındıran otantik telaffuzun doğal bir müddetcidir. İnsan vücudu, otantik form tarafınca somut olarak kuşatıldığı için, bize basitçe “doğal” olarak görülür. Otantik form, sanatı kendi uzvunun bir devamı üzere görür. halbuki sanat, aşikâr bir vücut formunun doğal bir uzvu olmamakla birlikte, her şartta vücudun dramatik manzarasından kopma eğilimindedir. Fikir vücudun bir formu değildir. Sanat doğayı değil, kanıyı temel alır; bu niçinle de sanat, kurmacaya dayalı bir oyundur. Kurmaca da her vakit gerçek olandan daha tutarlıdır. Sanat, hem de ve bu bağlamda etnosantrik bir oluşuma temellük eden bölüşümün dışarda kalan bir fazlasıdır ve tahakküme ayak direyen düşünsel kökenin görsel ve işitsel bir tezahürüdür.
Kürt müziğindeki sürecin ortasında otantik bir kategori tecrübesi hiç yoktur. Zira Kürt müziğindeki otantik olan, her vakit müzik teriminin kendisiyle birebir özdeş olduğu için, tecrübenin kurmacası haricindedır. Otantik-geleneksel form, halkın temsil rejiminin beğenisini belirleyendir. Halk hiç bir vakit beğeniyi belirlemez, bilakis sanatkarın otantik beğenisi halkın estetik alımının özünü soyutlar ve onu dramatik bir nostaljiye hapseder. Dramatik nostalji yapıtı; öz ile görünüş, somut ile soyut, birey ile toplumsal bütün içindeki çelişkileri uzlaştıran bir resen bütündür. Netirk’ın burada -sözleriyle- temel yaptığı şey, soyutlamanın çelişkilerini ortadan kaldırmaktan fazla onu gözler önüne sermesidir, bu biçimdelikle gerçek hayatta bu çelişkileri görmeleri için insanları müziğiyle kışkırtmaktadır. Zira her ne olursa olsun halk, kati suretle hâkim olmayandır ve tersine kendisine karşı olan hâkim oligarşiyi her vakit destekleyendir. Halk, anakronik bir müddetcin eril tarafını otantik öykülerle yücelten yığınların sınıfıdır. ötürüsıyla estetik rejiminde bizler için geçerli olan kuşkusuz her daim “millet” kavramıdır. Halkın sanat beğenisi, estetik yargıyı kolektif faaliyetin karakteristik bir olgusu olarak ele alır. Bu bakış açısına nazaran, sürece dâhil olan insanların etkileşimi, daima bir arada ürettikleri şeye dair ortak bir bedel, bir anlayış meydana getirir. Bu insanların paylaştıkları alışılagelmiş-kalıplaşmış usul ve uygulamalara yönelik ortak takdirleri ve karşılıklı olarak birbirlerine verdikleri takviye, onları yapmakta oldukları şeyin yapılmaya bedel olduğuna dair ikna eder. Sanat tanımlaması altında hareket etmeleri durumunda da, bu etkileşim, onları meydana getirdikleri şeylerin gerçek sanat yapıtları olduğuna ikinci sefer ikna eder. Bu ikna, empati ve hassaslığın toplumsal alan ortasındaki tahakküm ile çarpışma yanılsamasından kaynaklanan bölüşümdür. Hassaslık, başkasının dramını bir niyet formu olarak, öteki bir oburunun vücuduna karşı konumlandıran fazlacalu bir alanın toplumsal dağıtımıdır. Empati ise son kertede başkasının sefaletidir.
Netirk’ın empati ve hassaslığa işaret ettiği alan, eril olanın kültürel tahakkümüdür. Onların bu tahakkümüne karşı Netirk, bayan olmanın somutluğu ve bayanların kendi birikimleri üzerinden bayanların farklılığını olumlayan imgeler üreterek yeni bir siyasi telaffuz alanı açıyor. Bu yeni siyasi alanı da, estetik rejim üzerinden serimlemeye çalışarak birebir vakitte büsbütün farklı bir müzik çeşidinin ideolojik hayalini kurmaya çalışıyor. Bu bağlamda Ranciére’in şu tespitini hayli değerli buluyorum: “Kendi sanat olmaklığını ortadan kaldırarak siyaset yapan sanatın karşısında, hiç bir siyasal müdahaleye bulaşmamakla siyasal olan bir sanat vardır.” (1) Temelinde Althusserci manada düşünürsek, sanat aslına bakarsanız hiç bir ideolojiye indirgenmez. Zira ona göre, ideoloji, gerçekliğin ve toplumsal dünyanın olduğu üzere kalmasında yahut statükonun korunmasında çıkarı olanlar tarafınca yanlış ve çarpıtıcı bir formda sunulmasından diğer bir şey değildir. Yani sanatın gerçek bilgisine erişebilmenin tek yolunun sanat yapıtının özgüllüğünün gerisine, hatta “estetik etkiyi” yaratan sistemlerin dâhi gerisine gitmenin gerekli olduğunu bir manada tabir eder. ötürüsıyla sanat, mevcut ideolojileri aşan bir duyulur dünyanın paylaşımı olarak temellük eder. Ya da sanat kendi özgün ideolojisinin çatışmasından yeni bir telaffuz alanı yaratır ve bu telaffuz alanı bir aykırılık olarak gelişmez; aykırılığın yahut diyalektiğin haricinde gelişir ve haricinde geliştiği için de temel tahakküm olanın manzarası zaten açığa çıkar (‘Kürt sinemasında manzaranın prosedürü: Mehmet Ali Konar’ isimli yazımda bu mevzuya bir daha değinmiştim.) Bu bakımdan toplum olgusu hiç elbet aşikâr çatışma alanlarından doğar. Toplumu yöneten tahakkümün asıl emeli ise bir konsensüs ortamı yaratmaktır. Tahakküm, hayatın hiç bir alanında özgür inisiyatife, bütünüyle öngörülmeyen hiç bir aktifliğe müsaade vermez. Tersine kendi paradigmasına dayalı konsensüs fikrini dayanaklar. Konsensüs, toplum bireylerini belli ortak bir devlet paradigması noktasında buluşturmaya ve aynılaştırmaya yönelik bir müddetçtir. Bu sürece göre, toplum ortasında belirlenen ortak uzlaşı noktasının haricinde her türlü farklılık reddedilir. Bu beraberinde cumhuriyet paradigmasının içkin bir semptomudur. Zira cumhuriyet, tabiatı gereği hiç bir farklılığı kabul etmeyen bir konsensüs rejimidir. İşte bütün bu moderniteye dayalı aynılaştırma süreçlerini yapısöküme uğratan sanatkarın ideoloji üstü lisanıdır. Hêja Netirk’ın de yapmaya çalıştığı bu ideoloji üstü lisanı, kendi müziğinde icra etmenin şartlarını oluşturmaktadır.
Claude Lévi-Strauss’un dediği üzere: “Müzik sesler içindeki gerçek ve doğal bağlantılara dayandığından, müzikte uzlaşıma dayalı hiç bir şey yoktur ve olamaz.” (2) ötürüsıyla bana nazaran Netirk, asıl gücünü, söz yoğunluğundan değil, sanatın kendine içkin olan değerli formlarının uyuşmazlığından alan bir anlayışı benimsiyor. Kendi kendine yetmekten, rastgele bir egzotizme yer bırakmayan itkiden ve çok tutkulu mantığın gerçeklerinden hareket ediyor. Taşıdığı havanın otantik canlılığından uzak ve dramatik olana zıt, hayatın somut problemleriyle uğraşmaktan büsbütün keyif alan grotesk duruşuyla, tertip ve ahengin geçerli imgesini yerinden etmeye çalışan bir estetikle hayatını deneyimliyor.
Notlar:
1. Estetiğin Huzursuzluğu, Jacques Ranciére, S.44, Çev. Aziz Ufuk Kılıç, Bağlantı Yayınları
2. Bakmak Dinlemek Okumak, Claude Lévi-Strauss, S.80, Çev. Ömer B. Albayrak, Yapı Kredi Yayınları