Pınar Hasret Aytaçlar*
hayatı bahşeden ilahlar ile ömür ve rahmetin simgesi olan bitki örtüsü içinde her vakit bir münasebet olmuştur. Bu niçinle ilahlara ilişkin tapınak ve kutsal alanlar çoğunlukla kutsal bahçe ve korulukları da içerirler. Ormanlık bir yerde bir kült alanının kurulması ya da bir tapınağa koruluk ya da bahçe eklenmesi geleneği MÖ 3. bin Akdeniz kültürlerine kadar masraf. Örneğin Mısırlılar ilahların, tapınaklarının bahçe ve koruluklarında oturduklarına inanırlardı. Yeryüzünün tanrısal hükümdarları olarak firavunlar da saraylarının etrafında ve ortasında bulunan epeyce büyük bahçelerin keyfini sürerlerdi. Yakındoğu’nun çivi yazılı tabletlerinde sık sık rabler ve bahçeler içindeki münasebet yer alır. Asur hükümdarı Ishme-Dagan, kardeşine yazdığı bir mektupta ilah Addu için ardıç ağaçlarıyla dolu bir bahçe yapmayı düşündüğünü söyler. İşaya kitabında Musevi ilahının tapınağını güzelleştirmek için ağaçlar yetiştirildiği muharrir. İlahlar ve kahramanlar için kurulan cennet bahçeleri Yunan pagan inancında da Geç Bronz Çağı’ndan itibaren karşımıza çıkarlar. Atlas dağlarının yakınındaki mitolojik bir koruluk Hesperidler bahçeleri ismini taşır. Nar, armut, mersin, dut ve badem ağaçlarıyla dolu olan bu korulukta tanrıça Hera’nın altın elmalarla dolu ölümsüzlük ağacını yetiştirdiğine inanılır.
HAFIZADA EN ÇOK KALAN, İLGİ CAZİBELİ YERLER
Yunan dünyasında kutsal bahçe ve koruluklara ait ayrıntılarımız temel olarak, antik yazılı kaynaklara, arkeolojik kazılara ve yazıtlara dayanır. Bilhassa MÖ 2. yüzyıldan itibaren Romalılar, Yunanistan ve Küçük Asya’da ilhak ettikleri topraklar aracılığıyla, buralarda yaşayan Akdenizli komşularının geleneklerini tanımaya başlamışlardı. Eski Yunan tapınakları ve kutsal alanları da Romalı tarihçilerin ve gezginlerin ilgi alanına girmişti. MS 2. yüzyılda bile Pausanias üzere eğitimli Romalı turistler Yunanistan’daki kutsal korulukları ziyaret ediyorlar ve seyahat rehberlerinde, kesinlikle görülmesi gereken yerler olarak bu koruluklara da yer veriyorlardı. Bizim Yunan koruluklarına ait detaylarımizin birden fazla da en başta Pausanias olmak üzere, bu Romalıların yapıtlarından kaynağını almaktadır. Kutsal koruluklar, MS 174’de Pausanias’ın seyahat rehberinde “hafızada en çok kalan, ilgi cazibeli yerler” olarak tanımlanır. Plinius koruluklardaki ağaçların ilahlarla alakasını muharrir: “Değişik cinste ağaçlar alakalı oldukları ilaha göre dikilirler. Örneğin Zeus için meşe, Apollon için defne, Athena için zeytin, Aphrodite (Afrodit) için mersin ve Herakles için kavak…”
MÖ 22’de bir Roma eyaleti haline gelen Kıbrıs’ta, bahçeler ve koruluklarla alakalı rahmet ilahlarına tapınmaya yönelik fazlaca eski ve kuvvetli bir dinî gelenek vardı. Adanın dinî omurundaki en değerli tanrıça Afrodit idi ve tanrıçanın Paleo Paphos’da (modern Kouklia) yaklaşık MÖ 1200 civarına tarihlenen bir tapınağı bulunmaktaydı. Aşk ve rahmetin tanrıçası Afrodit’in, denizden doğup Kıbrıs kıyılarına çıktığı ve gerisinde çiçek açan bitkiler bıraktığına inanılırdı. Herodot’a göre bu hayli eski Kıbrıs kültü, kaynağını Yakındoğu’nun rahmet tanrıçası Astarte’ye tapınılan Suriye’den almıştı. Roma devrinde, tanrıçanın şenliği sırasında, antik dünyanın dört bir yanından hacılar bu tapınağa gelir ve merasim alaylarını kıyıdan başlatarak “kutsal bahçe” Hierokepis’de bitirirlerdi.
KUTSAL KORULUKLARDAN AĞAÇ KESMEK YASAK
Kourion’daki Apollon Hylates yani ormanların Apollon’u tapınağı da hacıların geldiği yerlerden bir tanesiydi. Buradaki ağaçlar MÖ 7. ya da 6. yüzyıldan beri vardı. Romalı müellif Ailianus MS 2. yüzyılda buradaki geniş koruluktaki yabanî hayvanlardan ve bilhassa geyiklerden bahseder. Pausanias’ın anlattığı ünlü koruluklardan biri de Nemea’daki Zeus tapınağında bulunan selvi koruluğudur. Romalı müelliflerden Statius, Atina agorasındaki Oniki İlahlar altarını çevreleyen kutsal zeytin ve defne koruluğunu anlatır. Antik yazarlarda geçmeyen lakin arkeolojik hafriyatlar aracılığıyla bilgi sahibi olduğumuz koruluklar da bulunur. Bu alanları, fidan ekim sıraları ve kimilerinde ağaç fidanları için kullanılan seramik saksıların da bulunduğu ekim çukurları yardımıyla tanırız. Epigrafik kaynaklar, yani yazıtlar da tapınakların sahip olduğu geniş yerlere ait bilgiler içerdikleri için bize yardımcı olurlar. Örneğin MS 4. yüzyıla ilişkin, Sicilya’daki Herakleia’da bulunmuş bir yazıt zeytinlikler, bağlar ve korulukları içeren tapınak yerlerinin listesini içermekteydi. Bu topraklar kiraya verilmişti ve kiracılar üzüm bağlarını ve ağaçları yetiştirmek ve bakımını yapmaktan ve yaşlanıp eser vermeyenleri yenileriyle değiştirmekten sorumluydular. Yazıtlar ekseriyetle tapınak topraklarının kullanmasına ait düzenlemeleri içeren dokümanlar olarak kıymet taşırlar. Kutsal koruluklardan ağaç kesmeyi ya da kereste almayı yasaklayan düzenlemeleri fakat yazıtlar aracılığıyla öğrenebiliyoruz.
DOKUNULMAZLIK VE İLTİCA ALANLARI
Yunan ve Roma kültürlerinde kutsal koruluklar, kutsal olmayan alanlardan işaretlenerek ayrılmışlardır. Ölümlüler burada, tanrısal olana tapar ve onunla irtibata geçerler. Yunanca ayırmak ya da işaretlemek manasına gelen “temnein” fiilinden türeyen “temenos” sözü, bir duvar ya da hudut taşıyla başka yerlerden ayrılmış olan kutsal alan manasına gelir. Roma dinî yasalarında da bir arazinin mülkiyeti consecratio aracılığıyla ritüeller eşliğinde ilaha aktarılır ve bu biçimdece buraya seküler olanın girmesi engellenir. Bu alanlarda yalnızca ağaçlar değil, ortasında yaşayan tüm canlılar kutsaldır. Burada yaşayan bir geyik, avcıların saldırısından uzak olacaktır. Kutsal koruluğa sığınan bir insan da tıpkı o geyik üzere dokunulmazdır. Zira bu alanlar, ilahların adaletsizliğe karşı koruyuculuğunu ihsan ettiği topraklar sayılırlar. Bu niçinle de yüzseneler boyunca iltica yerleri olmuşlardır. Atina’daki Oniki İlahlar altarı ve koruluğu buna en âlâ örnektir. MÖ 519’da Plataialılar Thebai’den korunmak için buraya sığınarak kendilerini Atina muhafazası altına almışlardı. Bu alan 5. ve 4. yüzseneler boyunca tekraren dokunulmazlık ve iltica alanı olarak kullanıldı.
Koruluklarda kutsallığı korumak için ağır cezalar içeren düzenlemeler oluşturulmuştur. Ağaç kesmek, kereste almak ya da korulukta hayvan otlatmak üzere aksiyonlar ağır bir biçimde cezalandırılır. Bu ceza kimi durumlarda idam cezası bile olabilmektedir. Kurban ayinleri, dini ritüeller ve şenlikler sırasında buraya kimlerin ne biçimde girebilecekleri kurallarla belirlenir. Koruluklara şenlik sırasında giriş için cinsiyet kuralı vardır. örneğin Aigion’daki Hera ve Megalopolis’deki Demeter koruluklarına yalnızca bayanlar girebiliyordu. Geronthrai’daki Ares koruluğu ise yalnızca erkekler içindi. Artemis Karyatis’in koruluğunda genç bayanlar tanrıçanın heykelinin etrafında klâsik bir dans gerçekleştiriyorlardı. Pyraia korusunda ise yalnızca erkekler şenlik düzenliyordu. Phokis yakınındaki Myonia korusundaki bir altar üzerinde ilahlara sunular geceleyin yapılıyordu. Tıpkı koruluklar üzere, tek bir ağaç da kutsal sayılabiliyordu. Atina’nın kırsal bölümündeki çiftliklerde bulunan kimi zeytin ağaçları kutsanmıştı ve bunlardan çıkartılan zeytinyağı büyük Panathenaia şenliğinde ödül olarak veriliyordu. Bu ağaçları kesen biri mevt cezasına çarptırılırdı. Birtakım ağaçlar bir kutsal alan ya da altarla bağı niçiniyle kutsaldı. Tegea’daki Pan tapınağının yanında büyüyen bir meşe ağacına tapınılmaktaydı. Arkadia’da bulunan dev bir sedir ağacı, içine Artemis’in ahşap bir figürini yerleştirildiği için kutsal sayılıyordu. Samos’daki Hera kutsal alanında vaktinin en yaşlısı sayılan iki ağaç, bir söğüt ve bir hayıt ağacı, burada Hera tapınağının inşa edilmesinden epey uzun vakit evvel kutsal olarak tapınım görmekteydi. Dodona’da Zeus’un meşesine tapınılmakta, yapraklarının rüzgârda çıkardığı hışırtı kahinlere geleceği fısıldamaktaydı.
Korulukların tek işlevi dinî değildi ve aslında hiç de uhrevi olmayan fonksiyonları de vardı. Aslında her koruluk bir gelir kaynağı idi. Birtakım durumlarda tümüyle kiralanabilen bu topraklardaki ağaçların meyveleri kullanılır, kerestesinden faydalanılırdı. Bağların üzümlerinden şarap, zeytinlerinden zeytinyağı elde edilir ve olağan olarak elde edilen gelirin tamamı tapınağa giderdi.
TEK BİR AĞAÇ BİR KENTİ, BİR ÜLKEYİ TEMSİL EDEBİLİYORDU
Koruluklar, yalnızca tapınakların kutsallığını perçinleyen gizemli yerler ya da gelir getiren yerler olmanın ötesinde öbür manalar da söz etmekteydi. kimi vakit bir koruluk, hatta tek bir ağaç bir kenti, bir ülkeyi temsil edebiliyordu. Forum Romanum’da büyüyen bir incir ağacı, Roma’nın kuruluş mitosuyla ilişkili olarak tapım görüyordu. Zira bu ağaç, Roma’nın kurucuları Remus ve Romulus’un, altında bir kurt tarafınca emzirildiği ağacı temsil ediyordu. Ne vakit pörsümeye başlasa bu bir işaret olarak kabul edilir ve ağacın rahipler tarafınca bir daha yetiştirilmesi gerekirdi. Plinius’a nazaran Romulus ile alakalı bir ilah olan Quirinus’un kutsal alanı kentin en eski tapınaklarından birine sahipti ve bu tapınağın önünde iki kutsal mersin ağacı bulunuyordu. Biri, senato varolduğu surece büyüyüp serpilecek olan ayrıcalıklı sınıfın, yani “patricilerin meşesi”, oburu ise halkın etkisinin senato kararlarına baskın geldiği daha sonraki vakit içinderda büyüyüp gelişen “pleblerin meşesi” idi. Bu tapınağın ayrıyeten büyük bir koruluğu da vardı.
KORULUKLAR SİYASİ GÜCÜN BİR GÖSTERGESİ
Kutsal koruluklar ve onları temsilen ağaçlar, kimi vakit, bulundukları kentin simgesi de sayılabiliyorlardı. Örneğin Vespasianus ve Titus’un, 69’daki Yahudi ayaklanmasının bastırılmasının akabinde darp edilen kimi sikkelerinin art yüzünde, tek bir hurma ağacı motifi Judaea eyaletinin sembolü olarak bulunuyordu. Koruluklar, bölgedeki tanrısal gücü temsil ettiğinden, bu alanlara yapılan dış akınlar da bu güce darbe indirmek manasına gelmekteydi. örneğin MÖ 639’da Elam’da bulunan kutsal korulukları Asurbanipal’in ordusu yok etmiş ve bunu kayda almıştı: “Onların, içine asla bir yabancının giremeyeceği, sonlarını aşamayacağı kutsal koruluklarına benim askerlerim girdiler, gizemlerini gördüler ve yakıp yıktılar.” MÖ 201’de Pergamon’a saldıran Makedonyalı Philippos V, ordusuna kentin baş tanrıçası ve Attalid krallık hanedanının koruyucusu olan Athena Nikephoros’un kutsal alanındaki ağaçları kesmelerini emretmişti. Çok çarpıcı bir öteki örnek, Atina’nın dış mahallelerindeki gymnasionların ve kutsal korulukların bulunduğu eğitim alanlarının Romalı General Sulla tarafınca yıkılması idi. Platon’un “Akademia”sı ve Aristoteles’in “Lykeion”u Atina’nın haricinde, kutsal korulukların bulunduğu alanın ortasında yer alan eğitim merkezleriydi. Sulla’nın saldırısı da bu eğitim ve kültür kentinin onuruna ve Atina’nın ruhuna karşı yapılmış yırtıcı bir akındı. Atina ise, yavaş da olsa, koruluklarını bir daha yetiştirip, gymnasionlarını tekrar inşa ederek kendini düzgünleştirdi. Çok geçmeden bu koruluklar, adeta kültürün ve ilmin barbarlık karşısındaki gücünün birer simgesi olarak, eğitimli Romalıları cezbetmeye ve tarihinde hiç olmadığı kadar ziyaretçi ağırlamaya başladı.
Korulukları yakıp yıkmak kadar, sıfırdan oluşturmak da siyasi gücün bir göstergesi idi. İleride Roma’nın birinci imparatoru Augustus olacak olan Octavianus, MÖ 31’de, Antonius ve Kleopatra’yı yendiği Actium savaşını kutlamak ve kutsamak üzere, kuzeybatı Yunanistan’daki bir Roma kasabası olan Nikopolis’de bir defne koruluğu oluşturdu. Bu koruluk ve kutsal alan, Mars, Neptün ve Apollon’a adanmıştı. Ağaçları ise şahsen Octavianus, kendisinin gözetici yaradanı olduğuna inandığı Apollon’a uygun olarak seçmişti.
Anlıyoruz ki, kutsal koruluklar tapınaklar, kentler ve yöneticiler için hem maddi birebir vakitte sembolik bedelleriyle epey kıymetli alanlardı. Pekala, sanki bayağı bir insan için ne söz ediyorlardı? Örneğin Lidya’nın ücra bir dağ köyünde yaşayan birinin, hayvanlarını otlatarak geçimini sağlamaktan diğer bir gailesi olmayan bir çobanın ömründe nasıl bir manası vardı kutsal koruluğun? Kendisine ilişkin olmayan, içine giremediği, gölgesinden bile faydalanamadığı bu alanlar, esasen dört bir yandan dinî yasaklarla çevrilmiş hayatındaki bir öbür “girilmez”in simgesi olmaktan öte bir mana taşıyor muydu? Bu soruyu, Lydia’nın kuzeydoğusunda, kırsalda bulunmuş bir yazıt bizim için cevaplıyor.
MS geç 2. yüzyıla ilişkin bu yazıtta, Perkos isimli köyde yaşayan çoban Eumenes’in başına gelenler yazıyor. Bu küçük köyün lokal rableri ve Zeus’a adanmış kutsal bir koruluğu vardı. Köyün kanunları rabler tarafınca fazlacatan belirlenmişti. Bunlara uymayanlara ise cezayı direkt ilah veriyordu. Ya da öbür bir deyişle, başına bir felaket gelen ya da hastalanan herkes bunun tanrısal bir ceza olduğuna inanmaktaydı. Cezanın sebebi işlenen bir günah olmalıydı. Tüm hayatın dinî kurallarla çevrelendiği bir yerde, kendi halinde bir çobanın bile kesinlikle bir günahı olurdu. Eumenes de günün birinde, hayvanlarını kutsal ormanın el değmemiş hoş otlarına salıverdiği için günah işlemişti. Artık de yapması gereken bu günahının kefaretini ödemek ve kabahatini taş üzerine yazarak herkese ilan etmekti. Rabbin gücünü övmesi ve günahının cezasını çeken bir çoban olarak herkese ibret olması gerekiyordu:
“Perkenoi İlahları daima itaatsizlik yapan şahıslara Zeus Oreites’in kutsal ormanına hayvan sokmamalarını öncesinden bildirdikleri biçimde buna itaat edilmedi. Rabler Eumenes oğlu Eumenes’i cezalandırdılar ve İlah onu ölümcül bir duruma soktu. Lakin Tykhe bana umut verdi. Perkos’daki Nemesisler yücedir!”
Eumenes, günahının kefaretini ödeyerek ölümcül hastalığından kurtulabildi mi bilmiyoruz. Lakin Eumenes’in köyündeki koruluğun, erişilmez kutsallığını, allahın ziyan veren gücünden korkanlar yardımıyla yüzseneler boyunca koruduğundan emin olabiliriz.
*Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Kısmı
hayatı bahşeden ilahlar ile ömür ve rahmetin simgesi olan bitki örtüsü içinde her vakit bir münasebet olmuştur. Bu niçinle ilahlara ilişkin tapınak ve kutsal alanlar çoğunlukla kutsal bahçe ve korulukları da içerirler. Ormanlık bir yerde bir kült alanının kurulması ya da bir tapınağa koruluk ya da bahçe eklenmesi geleneği MÖ 3. bin Akdeniz kültürlerine kadar masraf. Örneğin Mısırlılar ilahların, tapınaklarının bahçe ve koruluklarında oturduklarına inanırlardı. Yeryüzünün tanrısal hükümdarları olarak firavunlar da saraylarının etrafında ve ortasında bulunan epeyce büyük bahçelerin keyfini sürerlerdi. Yakındoğu’nun çivi yazılı tabletlerinde sık sık rabler ve bahçeler içindeki münasebet yer alır. Asur hükümdarı Ishme-Dagan, kardeşine yazdığı bir mektupta ilah Addu için ardıç ağaçlarıyla dolu bir bahçe yapmayı düşündüğünü söyler. İşaya kitabında Musevi ilahının tapınağını güzelleştirmek için ağaçlar yetiştirildiği muharrir. İlahlar ve kahramanlar için kurulan cennet bahçeleri Yunan pagan inancında da Geç Bronz Çağı’ndan itibaren karşımıza çıkarlar. Atlas dağlarının yakınındaki mitolojik bir koruluk Hesperidler bahçeleri ismini taşır. Nar, armut, mersin, dut ve badem ağaçlarıyla dolu olan bu korulukta tanrıça Hera’nın altın elmalarla dolu ölümsüzlük ağacını yetiştirdiğine inanılır.
HAFIZADA EN ÇOK KALAN, İLGİ CAZİBELİ YERLER
Yunan dünyasında kutsal bahçe ve koruluklara ait ayrıntılarımız temel olarak, antik yazılı kaynaklara, arkeolojik kazılara ve yazıtlara dayanır. Bilhassa MÖ 2. yüzyıldan itibaren Romalılar, Yunanistan ve Küçük Asya’da ilhak ettikleri topraklar aracılığıyla, buralarda yaşayan Akdenizli komşularının geleneklerini tanımaya başlamışlardı. Eski Yunan tapınakları ve kutsal alanları da Romalı tarihçilerin ve gezginlerin ilgi alanına girmişti. MS 2. yüzyılda bile Pausanias üzere eğitimli Romalı turistler Yunanistan’daki kutsal korulukları ziyaret ediyorlar ve seyahat rehberlerinde, kesinlikle görülmesi gereken yerler olarak bu koruluklara da yer veriyorlardı. Bizim Yunan koruluklarına ait detaylarımizin birden fazla da en başta Pausanias olmak üzere, bu Romalıların yapıtlarından kaynağını almaktadır. Kutsal koruluklar, MS 174’de Pausanias’ın seyahat rehberinde “hafızada en çok kalan, ilgi cazibeli yerler” olarak tanımlanır. Plinius koruluklardaki ağaçların ilahlarla alakasını muharrir: “Değişik cinste ağaçlar alakalı oldukları ilaha göre dikilirler. Örneğin Zeus için meşe, Apollon için defne, Athena için zeytin, Aphrodite (Afrodit) için mersin ve Herakles için kavak…”
MÖ 22’de bir Roma eyaleti haline gelen Kıbrıs’ta, bahçeler ve koruluklarla alakalı rahmet ilahlarına tapınmaya yönelik fazlaca eski ve kuvvetli bir dinî gelenek vardı. Adanın dinî omurundaki en değerli tanrıça Afrodit idi ve tanrıçanın Paleo Paphos’da (modern Kouklia) yaklaşık MÖ 1200 civarına tarihlenen bir tapınağı bulunmaktaydı. Aşk ve rahmetin tanrıçası Afrodit’in, denizden doğup Kıbrıs kıyılarına çıktığı ve gerisinde çiçek açan bitkiler bıraktığına inanılırdı. Herodot’a göre bu hayli eski Kıbrıs kültü, kaynağını Yakındoğu’nun rahmet tanrıçası Astarte’ye tapınılan Suriye’den almıştı. Roma devrinde, tanrıçanın şenliği sırasında, antik dünyanın dört bir yanından hacılar bu tapınağa gelir ve merasim alaylarını kıyıdan başlatarak “kutsal bahçe” Hierokepis’de bitirirlerdi.
KUTSAL KORULUKLARDAN AĞAÇ KESMEK YASAK
Kourion’daki Apollon Hylates yani ormanların Apollon’u tapınağı da hacıların geldiği yerlerden bir tanesiydi. Buradaki ağaçlar MÖ 7. ya da 6. yüzyıldan beri vardı. Romalı müellif Ailianus MS 2. yüzyılda buradaki geniş koruluktaki yabanî hayvanlardan ve bilhassa geyiklerden bahseder. Pausanias’ın anlattığı ünlü koruluklardan biri de Nemea’daki Zeus tapınağında bulunan selvi koruluğudur. Romalı müelliflerden Statius, Atina agorasındaki Oniki İlahlar altarını çevreleyen kutsal zeytin ve defne koruluğunu anlatır. Antik yazarlarda geçmeyen lakin arkeolojik hafriyatlar aracılığıyla bilgi sahibi olduğumuz koruluklar da bulunur. Bu alanları, fidan ekim sıraları ve kimilerinde ağaç fidanları için kullanılan seramik saksıların da bulunduğu ekim çukurları yardımıyla tanırız. Epigrafik kaynaklar, yani yazıtlar da tapınakların sahip olduğu geniş yerlere ait bilgiler içerdikleri için bize yardımcı olurlar. Örneğin MS 4. yüzyıla ilişkin, Sicilya’daki Herakleia’da bulunmuş bir yazıt zeytinlikler, bağlar ve korulukları içeren tapınak yerlerinin listesini içermekteydi. Bu topraklar kiraya verilmişti ve kiracılar üzüm bağlarını ve ağaçları yetiştirmek ve bakımını yapmaktan ve yaşlanıp eser vermeyenleri yenileriyle değiştirmekten sorumluydular. Yazıtlar ekseriyetle tapınak topraklarının kullanmasına ait düzenlemeleri içeren dokümanlar olarak kıymet taşırlar. Kutsal koruluklardan ağaç kesmeyi ya da kereste almayı yasaklayan düzenlemeleri fakat yazıtlar aracılığıyla öğrenebiliyoruz.
DOKUNULMAZLIK VE İLTİCA ALANLARI
Yunan ve Roma kültürlerinde kutsal koruluklar, kutsal olmayan alanlardan işaretlenerek ayrılmışlardır. Ölümlüler burada, tanrısal olana tapar ve onunla irtibata geçerler. Yunanca ayırmak ya da işaretlemek manasına gelen “temnein” fiilinden türeyen “temenos” sözü, bir duvar ya da hudut taşıyla başka yerlerden ayrılmış olan kutsal alan manasına gelir. Roma dinî yasalarında da bir arazinin mülkiyeti consecratio aracılığıyla ritüeller eşliğinde ilaha aktarılır ve bu biçimdece buraya seküler olanın girmesi engellenir. Bu alanlarda yalnızca ağaçlar değil, ortasında yaşayan tüm canlılar kutsaldır. Burada yaşayan bir geyik, avcıların saldırısından uzak olacaktır. Kutsal koruluğa sığınan bir insan da tıpkı o geyik üzere dokunulmazdır. Zira bu alanlar, ilahların adaletsizliğe karşı koruyuculuğunu ihsan ettiği topraklar sayılırlar. Bu niçinle de yüzseneler boyunca iltica yerleri olmuşlardır. Atina’daki Oniki İlahlar altarı ve koruluğu buna en âlâ örnektir. MÖ 519’da Plataialılar Thebai’den korunmak için buraya sığınarak kendilerini Atina muhafazası altına almışlardı. Bu alan 5. ve 4. yüzseneler boyunca tekraren dokunulmazlık ve iltica alanı olarak kullanıldı.
Koruluklarda kutsallığı korumak için ağır cezalar içeren düzenlemeler oluşturulmuştur. Ağaç kesmek, kereste almak ya da korulukta hayvan otlatmak üzere aksiyonlar ağır bir biçimde cezalandırılır. Bu ceza kimi durumlarda idam cezası bile olabilmektedir. Kurban ayinleri, dini ritüeller ve şenlikler sırasında buraya kimlerin ne biçimde girebilecekleri kurallarla belirlenir. Koruluklara şenlik sırasında giriş için cinsiyet kuralı vardır. örneğin Aigion’daki Hera ve Megalopolis’deki Demeter koruluklarına yalnızca bayanlar girebiliyordu. Geronthrai’daki Ares koruluğu ise yalnızca erkekler içindi. Artemis Karyatis’in koruluğunda genç bayanlar tanrıçanın heykelinin etrafında klâsik bir dans gerçekleştiriyorlardı. Pyraia korusunda ise yalnızca erkekler şenlik düzenliyordu. Phokis yakınındaki Myonia korusundaki bir altar üzerinde ilahlara sunular geceleyin yapılıyordu. Tıpkı koruluklar üzere, tek bir ağaç da kutsal sayılabiliyordu. Atina’nın kırsal bölümündeki çiftliklerde bulunan kimi zeytin ağaçları kutsanmıştı ve bunlardan çıkartılan zeytinyağı büyük Panathenaia şenliğinde ödül olarak veriliyordu. Bu ağaçları kesen biri mevt cezasına çarptırılırdı. Birtakım ağaçlar bir kutsal alan ya da altarla bağı niçiniyle kutsaldı. Tegea’daki Pan tapınağının yanında büyüyen bir meşe ağacına tapınılmaktaydı. Arkadia’da bulunan dev bir sedir ağacı, içine Artemis’in ahşap bir figürini yerleştirildiği için kutsal sayılıyordu. Samos’daki Hera kutsal alanında vaktinin en yaşlısı sayılan iki ağaç, bir söğüt ve bir hayıt ağacı, burada Hera tapınağının inşa edilmesinden epey uzun vakit evvel kutsal olarak tapınım görmekteydi. Dodona’da Zeus’un meşesine tapınılmakta, yapraklarının rüzgârda çıkardığı hışırtı kahinlere geleceği fısıldamaktaydı.
Korulukların tek işlevi dinî değildi ve aslında hiç de uhrevi olmayan fonksiyonları de vardı. Aslında her koruluk bir gelir kaynağı idi. Birtakım durumlarda tümüyle kiralanabilen bu topraklardaki ağaçların meyveleri kullanılır, kerestesinden faydalanılırdı. Bağların üzümlerinden şarap, zeytinlerinden zeytinyağı elde edilir ve olağan olarak elde edilen gelirin tamamı tapınağa giderdi.
TEK BİR AĞAÇ BİR KENTİ, BİR ÜLKEYİ TEMSİL EDEBİLİYORDU
Koruluklar, yalnızca tapınakların kutsallığını perçinleyen gizemli yerler ya da gelir getiren yerler olmanın ötesinde öbür manalar da söz etmekteydi. kimi vakit bir koruluk, hatta tek bir ağaç bir kenti, bir ülkeyi temsil edebiliyordu. Forum Romanum’da büyüyen bir incir ağacı, Roma’nın kuruluş mitosuyla ilişkili olarak tapım görüyordu. Zira bu ağaç, Roma’nın kurucuları Remus ve Romulus’un, altında bir kurt tarafınca emzirildiği ağacı temsil ediyordu. Ne vakit pörsümeye başlasa bu bir işaret olarak kabul edilir ve ağacın rahipler tarafınca bir daha yetiştirilmesi gerekirdi. Plinius’a nazaran Romulus ile alakalı bir ilah olan Quirinus’un kutsal alanı kentin en eski tapınaklarından birine sahipti ve bu tapınağın önünde iki kutsal mersin ağacı bulunuyordu. Biri, senato varolduğu surece büyüyüp serpilecek olan ayrıcalıklı sınıfın, yani “patricilerin meşesi”, oburu ise halkın etkisinin senato kararlarına baskın geldiği daha sonraki vakit içinderda büyüyüp gelişen “pleblerin meşesi” idi. Bu tapınağın ayrıyeten büyük bir koruluğu da vardı.
KORULUKLAR SİYASİ GÜCÜN BİR GÖSTERGESİ
Kutsal koruluklar ve onları temsilen ağaçlar, kimi vakit, bulundukları kentin simgesi de sayılabiliyorlardı. Örneğin Vespasianus ve Titus’un, 69’daki Yahudi ayaklanmasının bastırılmasının akabinde darp edilen kimi sikkelerinin art yüzünde, tek bir hurma ağacı motifi Judaea eyaletinin sembolü olarak bulunuyordu. Koruluklar, bölgedeki tanrısal gücü temsil ettiğinden, bu alanlara yapılan dış akınlar da bu güce darbe indirmek manasına gelmekteydi. örneğin MÖ 639’da Elam’da bulunan kutsal korulukları Asurbanipal’in ordusu yok etmiş ve bunu kayda almıştı: “Onların, içine asla bir yabancının giremeyeceği, sonlarını aşamayacağı kutsal koruluklarına benim askerlerim girdiler, gizemlerini gördüler ve yakıp yıktılar.” MÖ 201’de Pergamon’a saldıran Makedonyalı Philippos V, ordusuna kentin baş tanrıçası ve Attalid krallık hanedanının koruyucusu olan Athena Nikephoros’un kutsal alanındaki ağaçları kesmelerini emretmişti. Çok çarpıcı bir öteki örnek, Atina’nın dış mahallelerindeki gymnasionların ve kutsal korulukların bulunduğu eğitim alanlarının Romalı General Sulla tarafınca yıkılması idi. Platon’un “Akademia”sı ve Aristoteles’in “Lykeion”u Atina’nın haricinde, kutsal korulukların bulunduğu alanın ortasında yer alan eğitim merkezleriydi. Sulla’nın saldırısı da bu eğitim ve kültür kentinin onuruna ve Atina’nın ruhuna karşı yapılmış yırtıcı bir akındı. Atina ise, yavaş da olsa, koruluklarını bir daha yetiştirip, gymnasionlarını tekrar inşa ederek kendini düzgünleştirdi. Çok geçmeden bu koruluklar, adeta kültürün ve ilmin barbarlık karşısındaki gücünün birer simgesi olarak, eğitimli Romalıları cezbetmeye ve tarihinde hiç olmadığı kadar ziyaretçi ağırlamaya başladı.
Korulukları yakıp yıkmak kadar, sıfırdan oluşturmak da siyasi gücün bir göstergesi idi. İleride Roma’nın birinci imparatoru Augustus olacak olan Octavianus, MÖ 31’de, Antonius ve Kleopatra’yı yendiği Actium savaşını kutlamak ve kutsamak üzere, kuzeybatı Yunanistan’daki bir Roma kasabası olan Nikopolis’de bir defne koruluğu oluşturdu. Bu koruluk ve kutsal alan, Mars, Neptün ve Apollon’a adanmıştı. Ağaçları ise şahsen Octavianus, kendisinin gözetici yaradanı olduğuna inandığı Apollon’a uygun olarak seçmişti.
Anlıyoruz ki, kutsal koruluklar tapınaklar, kentler ve yöneticiler için hem maddi birebir vakitte sembolik bedelleriyle epey kıymetli alanlardı. Pekala, sanki bayağı bir insan için ne söz ediyorlardı? Örneğin Lidya’nın ücra bir dağ köyünde yaşayan birinin, hayvanlarını otlatarak geçimini sağlamaktan diğer bir gailesi olmayan bir çobanın ömründe nasıl bir manası vardı kutsal koruluğun? Kendisine ilişkin olmayan, içine giremediği, gölgesinden bile faydalanamadığı bu alanlar, esasen dört bir yandan dinî yasaklarla çevrilmiş hayatındaki bir öbür “girilmez”in simgesi olmaktan öte bir mana taşıyor muydu? Bu soruyu, Lydia’nın kuzeydoğusunda, kırsalda bulunmuş bir yazıt bizim için cevaplıyor.
MS geç 2. yüzyıla ilişkin bu yazıtta, Perkos isimli köyde yaşayan çoban Eumenes’in başına gelenler yazıyor. Bu küçük köyün lokal rableri ve Zeus’a adanmış kutsal bir koruluğu vardı. Köyün kanunları rabler tarafınca fazlacatan belirlenmişti. Bunlara uymayanlara ise cezayı direkt ilah veriyordu. Ya da öbür bir deyişle, başına bir felaket gelen ya da hastalanan herkes bunun tanrısal bir ceza olduğuna inanmaktaydı. Cezanın sebebi işlenen bir günah olmalıydı. Tüm hayatın dinî kurallarla çevrelendiği bir yerde, kendi halinde bir çobanın bile kesinlikle bir günahı olurdu. Eumenes de günün birinde, hayvanlarını kutsal ormanın el değmemiş hoş otlarına salıverdiği için günah işlemişti. Artık de yapması gereken bu günahının kefaretini ödemek ve kabahatini taş üzerine yazarak herkese ilan etmekti. Rabbin gücünü övmesi ve günahının cezasını çeken bir çoban olarak herkese ibret olması gerekiyordu:
“Perkenoi İlahları daima itaatsizlik yapan şahıslara Zeus Oreites’in kutsal ormanına hayvan sokmamalarını öncesinden bildirdikleri biçimde buna itaat edilmedi. Rabler Eumenes oğlu Eumenes’i cezalandırdılar ve İlah onu ölümcül bir duruma soktu. Lakin Tykhe bana umut verdi. Perkos’daki Nemesisler yücedir!”
Eumenes, günahının kefaretini ödeyerek ölümcül hastalığından kurtulabildi mi bilmiyoruz. Lakin Eumenes’in köyündeki koruluğun, erişilmez kutsallığını, allahın ziyan veren gücünden korkanlar yardımıyla yüzseneler boyunca koruduğundan emin olabiliriz.
*Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Kısmı