Habibe Çalışkan*
Tarih boyunca beşerler geleceği öğrenme isteğiyle, bilinmeyenden yani ‘gayb’dan haber almak için makul işaretleri uyguna yahut berbata yorumlayan fal biçimleri ürettiler. Fal formlarının bilinen en eski delilleri Mezopotamya’da karşımıza çıkar. Eski Ahit’te Yakup ve Yusuf peygamberlerin firavunun hayallerini yorumlaması ve gelecekten haber vermeleri ise fal teriminin siyasetle iç içe geçtiğine örnektir.
Kaşgarlı Mahmud, fal sözünü birinci Türk kaynaklarından biri olan Dîvânu Lugâti’t-Türk’te ‘falcılık, kahinlik bir kimsenin gönlündeki yeri bilmek’ olarak açıklar. ötürüsıyla İslamiyet öncesinde fal kıymetli bir yer tutmaktadır. Bu süreçte kuşların uçuşu, ateşin yanarken çıkardığı sesler, insanların uzuv hareketleri, hayvanların sesleri, çeşitli bakliyatlarla bakılan fallar, su, kum, çiçek falı, üzere biroldukca fal çeşidi ortaya çıkar ve durum müşahedelerine göre olumlu yahut olumsuz çıkarımlar yapılır.
Geçmişten günümüze kadar uzanan fal geleneği İslamiyet’in kabulü ile birlikte de devam eder. Lakin fal bakmak İslam inancında haram sayılmasına karşın zorda kalınan durumlarda yalnızca ‘tefe’ül’ (hayra yorma) uğraşı olarak sürer.
Bir Kur’an falnamesinde yer alan ayetler ve bunların delâlet ettiği sonuçları ‘evet hayır’
biçiminde belirten bir cetvel. Süleymaniye Kütüphanesi.
Ayet ve hadisleri incelediğimizde Hz. Muhammed’in kahinleri ve kehanetleri beğenilen karşılamadığını söyleyebiliriz. Cahiliye periyodunda hayvanların çıkardığı seslerden, tabiatın ve insanın hallerinden mana çıkarıp gelecek yorumu yapılmasını yasakladığı bilinmektedir. Hatta fal ve gibisi uygulamalara yönelen bireylerin ibadetlerinin makul bir süre kabul edilmeyeceği ayet ve hadislerle belirtilmiştir. Zira İslam’da ‘gayb’ın sadece İlah tarafınca bilineceği inancı vardır.
Türklerin İslamiyet’i kabulü ile birlikte terk edilen yollar olduğu kadar ‘tefe’ül’ hayra yorma yordamı ile biroldukca fal çeşidine bakılmaya devam edilir. Örneğin suya, aynaya, resme, gökyüzüne, köz ve tütsüye bakarak doğayı, insanı yorumlama geleneği su, fotoğraf, kahve, yıldız fallarının ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
KUR’AN-I KERİM’LERİN ART SAYFALARINDAKİ FAL CETVELLERİ
Nasıl fal bakılacağının anlatıldığı fotoğraflı ya da fotoğrafsız Arapça, Farsça ya da Türkçe kitaplara ‘falname’ ismi verilir. Falnameler kendi içlerinde çeşitli kümelere ayrılır. En epeyce kullanılan tipler içinde ‘Kur’an falnameleri’ karşımıza çıkar. Kur’an falnameleri, Kur’an harflerinin ve Kur’an ayetlerinin yorumlanması ile bakılan falnamelerdir. Farsça düzenlenmiş metinler cetvellere yerleştirilerek yorumlanır ve bu cetveller Kur’an-ı Kerim’in art sayfalarında bulunur. Bir başka çeşit ise kura falnameleridir; bu falnamelerde sayı ve harflerin bulunduğu cetveller yer alır. Cetveller üzerine atılan zarla, harfin geldiği sayının fal yorumuna gidilir. Atılan zar, gelen harfin yahut sayının delalet ettiği yıldızlara, hayvanlara, bitkilere ve onların sevk ettiği peygamberlere gönderilerek ‘gayb’dan haber verir.
Fal bakacak kişi, evvel abdest alıp akabinde üç kez İhlas Suresi’ni okuyarak kurallara uygun bir biçimde Kur’an-ı Kerim’den rastgele bir yaprak açar. Açtığı sayfada çıkan harfleri, elindeki Kur’an’ın sonuna eklenmiş olan Farsça falname cetvellerini kullanarak yorumlar. Cetvellerde her bir harfin kendi ortasında yorumları vardır. Örneğin Elif harfi ebediyen düzgüne işarettir. Zelzele sözündeki ‘zel’ harfi ise şeytanla kontaklı, sakınılması gereken bir iştir. Falda ‘re’ harfi çıktıysa sultanların yanında bile sözünüz geçecek demektir!
Pir Hamdullah’ın II. Bayezid için yazdığı Kur’an nüshasının sonunda yer alan ‘Fi’t-tefe’ül min kelâmillâh’ başlıklı Farsça Kur’an falı. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi.
MOLLA HÜSREV’İN FATİH SULTAN MEHMET’E BAKTIĞI FAL
Falname örnekleri haricinde bir başka fal çeşidi ise ‘tefe’ül’ maksadıyla yapılan fal tutma sistemidir. Bu sistemde de bir daha Kur’an’dan rastgele bir sayfa açılır, göze çarpan birinci ayetin manası çıkarılarak geleceğe yönelik tefe’ül yapılır. Örneğin, Molla Hüsrev, II. Mehmed’e Kur’an’dan ‘tefe’ül’ açarak yakın vakitte padişah olacağı muştusunu vermiştir.
Osmanlı devrinde, Fatih Sultan Mehmet ismine biri Farsça ‘Cam-ı Suhan-gu’ başkası Türkçe ‘Falname’ isminde iki fal kitabı yazıldığını biliyoruz. ‘Raznâme’ isimli eser ise Osmanlı devrinde fal tutmayla ilgili, Şair Kefeli Hüseyin tarafınca evvel III. Murad’a daha sonra III. Mehmed’e sunulan bir yapıttır. Bu eserler biroldukca kıymetli kişi ve bu bireylerin başlarından geçen olayları aktarması açısından kıymetlidir.
EVLİYA ÇELEBİ DEVRİNİN ESNAF FALCILARI
Fal, Osmanlı toplumunun gündelik hayatında, devlet siyasetlerinde ehemmiyet kazanmıştı ve çabucak her işe tahlil üretmek için fal halleri ve fal kitaplarına başvurulurdu. Falın Osmanlı vaktinde esnaf örgütüne dönüşmüş olması Evliya Çelebi tarafınca şu biçimde aktarılır: “Çarşılarda ‘Resimlerden fal bakanlar’ ‘Falcıyan-ı Musavvirân’ denilen esnaf kümesi bulunmaktadır. Bunlardan Hoca Mehmet Çelebi isimli zât Mahmut Paşa Çarşısı’nda çalışır. Hoca Mehmet Çelebi peygamberlerin, padişahların, pehlivanların, sayısız kaleler önündeki çarpışmalarını, deniz savaşlarını, deri ve kâğıt üzerine yapılmış fotoğraflarını asar, ciltlenmiş bu fotoğrafları kullanarak falına baktırmak isteyenlere bir akçe vermesini söyler; çekilen resmi açar ve iki dize ile falın kararınu bildirir.”
Evliya Çelebi, Ferhat resmi için söylenen iki dizeyi ise şu biçimde aktarır, “Bu fal ıssına (sahibine) geldi işte Ferhat/ Çalışmakla olursun sen dilşad.”
Bu dizelerden, halkın ilgisini çeken falların esnaf kümelerine iş kapısı açtığı ve toplumsal hayatta insanları bir ortaya toplayan bir öge olduğunu anlıyoruz. Buradan anlaşıldığı üzere seçilen fotoğraf, kıssası ile irtibatlı olarak kişinin falıdır.
İslami bilimler içinde, farklı bir uzmanlık gerektirmeyen tek fal, kitap fallarıdır. İslam alımları ve bu alanda yetişmiş bireyler, Arapça, Farsça, Türkçe düzyazı, şiir, fotoğraflı, hurşidnâme özelliği taşıyan falnameler ortaya çıkardılar. Bu eserler vakit içerisinde padişah ve devlet erkeklerina, ileri gelen şahıslara takdim edilen nüshalar olarak hattatların ve müzehheplerin elinden çıktı; birtakım nüshalara ise nakkaşlar tarafınca fotoğraflar ek edildi.
Fotoğraf 11: Falname nüshası,
Süleyman ve Belkıs. Topkapı
Sarayı Müzesi Kütüphanesi.
MEVLANA’NIN MESNEVİ’SİNDEN FAL BAKMAK
Kitap sayfalarından fal bakmanın hayli uzun müddet devam ettiğinin delillerinden birisini Topkapı Sarayı Müzesi’nde gorebiliriz. Gelibolulu Mustafa Ali’nin Nusretnâme isimli yapıtının 1584 tarihindeki nüshasında, Serdar Lala Paşa’nın Mevlana Celâleddin Rúmi’nin mesnevisinden bir sayfa açarak fal tutmasını gösteren bir fotoğraf de mevcut. Lala Mustafa Paşa, doğu seferine giderken Konya Mevlana Türbesi’ne uğramış ve Mesnevi’den rastgele bir yaprak açarak seferin nasıl geçeceğini ‘tefe’ül’ etmiştir. Mesnevi’den açılan sayfanın hayırla yorumlandığı bilinmektedir.
FALNAMELERDEKİ FOTOĞRAFLAR
Osmanlı’da fotoğraflı fal kitapları ise pek azdır. En erken örnekleri 17. yüzyıla uzanan falnameler ya çeviri ya da derlemedir. En erken tarihindekisi III. Murat periyodundan, Arapça bir astroloji ve fal kitabının çevirisidir. Müderris ve şair Suûdî, bu çevirinin iki nüshasını III. Murat’ın buyruğuyla sultanın iki kızı için hazırlar.
Osmanlı fotoğraf sanatında fotoğraflı fal kitapları örnekleri içinde incelenen bir başka eser, Vezir Kalender Paşa’nın Sultan I. Ahmed’e sunduğu falnamesidir. 1614-1616 içinde vezirlik yapan Kalender Paşa, bu çeşitten fotoğrafları muhtemelen bu vakitte derlemiş, fotoğrafların karşısına Türkçe fal metinleri koyup Falname albümü yaparak Sultan I. Ahmed’e ikram etmiştir. Falnamesine bir de önsöz ekleyen Kalender Paşa, fotoğrafların fala bakma gayesiyle yorumlanmasının niye ve yararlarını, falnamenin kullanılmasında izlenmesi gereken formülü açıklamıştır.
Ayrıyeten fotoğraflı falnamelerde, Hz. Muhammed, öteki peygamberler ve yakın etrafı, Şii imamların mucizeleri, astronomi, gezegen ve burçların yorumları, doğaüstü semboller, ahiret hayatına ait cennet, cehennem, kıyamet bahisleri, melek tasvirleri, mehdi, Dabbetü’l Arz, Deccal, edebi nitelikli hikayelerden kahramanlar ve hayvanların betimlendiğini görüyoruz.
EN ESKİ ÖRNEĞİ İRAN’DAN
Fotoğraflı falnamelerin en erken örneği, 1575-1600 senelerına tarihlenen, günümüzde ise Dresden Sachsische Landesbibliothek’te bulunduğundan Dresden falnamesi olarak bilinen yapıttır. Bu örnek aslında Safevi Şahı Tahmasb için hazırlanmış ve günümüze 30 fotoğraflı sayfası ulaşmıştır. I. Ahmed devrine tarihlendirilen bu falnamenin öteki iki nüshası ise Topkapı Sarayı’nda bulunur.
Falname nüshası, 1550’ler Safevi-
Şah Tahmasb periyodu,
İran Kazvin. Falda çıkan ‘Yedi Uyurlar’
sabretmeye delalet eder.
Bu fotoğrafların metinle temaslı olarak mukayeseli ikonografik çözümlemeleri yapılırdı. Örneğin falınızda Süleyman Peygamber ve Belkıs geldiyse yorum şöylekidir: Sefer eylemek, alım satım, kul, cariye, binek edinmek, yeni konuta çıkmak, çocuğun sütten kesilip okula yollanması için uğurlu bir işarettir. Şayet falda Mars gezegeni çıktıysa bu fal perişanlığa, gam ve zahmete işarettir. Falda çıkan Yedi Uyurlar bahis ile irtibatlı olarak sabretmeye delalet eder. Dabbe figürü ise sıkıntı günlerin habercisidir.
İnsanlık tarihi boyunca merak edilen en kıymetli bahislerin başında gelecekte insanların neler yaşayacağı oldu. ‘Gayb’ı merak etmek çeşitli prosedürlerle fal bakılmasına yol açtı. Gök hareketlerinden, hayvanların iç organlarının durumlarına, kutsal kitaplardan, fotoğraflı nüshaların metotlarının yorumlanmasına kadar farklı biçimlerin denendiği fal yordamları ise günümüzde tanınan kültürün getirileri ile devam ediyor. Artık akıllı telefonlara, tablet ve bilgisayarlara yüklenen fal programları ile günlük tarot, kahve, yıldızname üzere fal çeşitlerine bakılabiliyor. Kafelerin, butik kitabevlerinin cazipliğini artırmak için kahve fincanları fal bakan şahıslarla destekleniyor. Klâsik alışverişin devam ettiği çarşılar, pazarlar, seyahat rotalarındaki köşe başlarında kum, el, bakla, tavşandan niyet çekme üzere fal bakma çeşitleri günümüzde hâlâ insanları cezbediyor.
* Sanat Tarihçisi / Anadolu Üniversitesi Türk Dünyası Bilim Kültür ve Sanat Merkezi.
Tarih boyunca beşerler geleceği öğrenme isteğiyle, bilinmeyenden yani ‘gayb’dan haber almak için makul işaretleri uyguna yahut berbata yorumlayan fal biçimleri ürettiler. Fal formlarının bilinen en eski delilleri Mezopotamya’da karşımıza çıkar. Eski Ahit’te Yakup ve Yusuf peygamberlerin firavunun hayallerini yorumlaması ve gelecekten haber vermeleri ise fal teriminin siyasetle iç içe geçtiğine örnektir.
Kaşgarlı Mahmud, fal sözünü birinci Türk kaynaklarından biri olan Dîvânu Lugâti’t-Türk’te ‘falcılık, kahinlik bir kimsenin gönlündeki yeri bilmek’ olarak açıklar. ötürüsıyla İslamiyet öncesinde fal kıymetli bir yer tutmaktadır. Bu süreçte kuşların uçuşu, ateşin yanarken çıkardığı sesler, insanların uzuv hareketleri, hayvanların sesleri, çeşitli bakliyatlarla bakılan fallar, su, kum, çiçek falı, üzere biroldukca fal çeşidi ortaya çıkar ve durum müşahedelerine göre olumlu yahut olumsuz çıkarımlar yapılır.
Geçmişten günümüze kadar uzanan fal geleneği İslamiyet’in kabulü ile birlikte de devam eder. Lakin fal bakmak İslam inancında haram sayılmasına karşın zorda kalınan durumlarda yalnızca ‘tefe’ül’ (hayra yorma) uğraşı olarak sürer.
Bir Kur’an falnamesinde yer alan ayetler ve bunların delâlet ettiği sonuçları ‘evet hayır’
biçiminde belirten bir cetvel. Süleymaniye Kütüphanesi.
Ayet ve hadisleri incelediğimizde Hz. Muhammed’in kahinleri ve kehanetleri beğenilen karşılamadığını söyleyebiliriz. Cahiliye periyodunda hayvanların çıkardığı seslerden, tabiatın ve insanın hallerinden mana çıkarıp gelecek yorumu yapılmasını yasakladığı bilinmektedir. Hatta fal ve gibisi uygulamalara yönelen bireylerin ibadetlerinin makul bir süre kabul edilmeyeceği ayet ve hadislerle belirtilmiştir. Zira İslam’da ‘gayb’ın sadece İlah tarafınca bilineceği inancı vardır.
Türklerin İslamiyet’i kabulü ile birlikte terk edilen yollar olduğu kadar ‘tefe’ül’ hayra yorma yordamı ile biroldukca fal çeşidine bakılmaya devam edilir. Örneğin suya, aynaya, resme, gökyüzüne, köz ve tütsüye bakarak doğayı, insanı yorumlama geleneği su, fotoğraf, kahve, yıldız fallarının ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
KUR’AN-I KERİM’LERİN ART SAYFALARINDAKİ FAL CETVELLERİ
Nasıl fal bakılacağının anlatıldığı fotoğraflı ya da fotoğrafsız Arapça, Farsça ya da Türkçe kitaplara ‘falname’ ismi verilir. Falnameler kendi içlerinde çeşitli kümelere ayrılır. En epeyce kullanılan tipler içinde ‘Kur’an falnameleri’ karşımıza çıkar. Kur’an falnameleri, Kur’an harflerinin ve Kur’an ayetlerinin yorumlanması ile bakılan falnamelerdir. Farsça düzenlenmiş metinler cetvellere yerleştirilerek yorumlanır ve bu cetveller Kur’an-ı Kerim’in art sayfalarında bulunur. Bir başka çeşit ise kura falnameleridir; bu falnamelerde sayı ve harflerin bulunduğu cetveller yer alır. Cetveller üzerine atılan zarla, harfin geldiği sayının fal yorumuna gidilir. Atılan zar, gelen harfin yahut sayının delalet ettiği yıldızlara, hayvanlara, bitkilere ve onların sevk ettiği peygamberlere gönderilerek ‘gayb’dan haber verir.
Fal bakacak kişi, evvel abdest alıp akabinde üç kez İhlas Suresi’ni okuyarak kurallara uygun bir biçimde Kur’an-ı Kerim’den rastgele bir yaprak açar. Açtığı sayfada çıkan harfleri, elindeki Kur’an’ın sonuna eklenmiş olan Farsça falname cetvellerini kullanarak yorumlar. Cetvellerde her bir harfin kendi ortasında yorumları vardır. Örneğin Elif harfi ebediyen düzgüne işarettir. Zelzele sözündeki ‘zel’ harfi ise şeytanla kontaklı, sakınılması gereken bir iştir. Falda ‘re’ harfi çıktıysa sultanların yanında bile sözünüz geçecek demektir!
Pir Hamdullah’ın II. Bayezid için yazdığı Kur’an nüshasının sonunda yer alan ‘Fi’t-tefe’ül min kelâmillâh’ başlıklı Farsça Kur’an falı. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi.
MOLLA HÜSREV’İN FATİH SULTAN MEHMET’E BAKTIĞI FAL
Falname örnekleri haricinde bir başka fal çeşidi ise ‘tefe’ül’ maksadıyla yapılan fal tutma sistemidir. Bu sistemde de bir daha Kur’an’dan rastgele bir sayfa açılır, göze çarpan birinci ayetin manası çıkarılarak geleceğe yönelik tefe’ül yapılır. Örneğin, Molla Hüsrev, II. Mehmed’e Kur’an’dan ‘tefe’ül’ açarak yakın vakitte padişah olacağı muştusunu vermiştir.
Osmanlı devrinde, Fatih Sultan Mehmet ismine biri Farsça ‘Cam-ı Suhan-gu’ başkası Türkçe ‘Falname’ isminde iki fal kitabı yazıldığını biliyoruz. ‘Raznâme’ isimli eser ise Osmanlı devrinde fal tutmayla ilgili, Şair Kefeli Hüseyin tarafınca evvel III. Murad’a daha sonra III. Mehmed’e sunulan bir yapıttır. Bu eserler biroldukca kıymetli kişi ve bu bireylerin başlarından geçen olayları aktarması açısından kıymetlidir.
EVLİYA ÇELEBİ DEVRİNİN ESNAF FALCILARI
Fal, Osmanlı toplumunun gündelik hayatında, devlet siyasetlerinde ehemmiyet kazanmıştı ve çabucak her işe tahlil üretmek için fal halleri ve fal kitaplarına başvurulurdu. Falın Osmanlı vaktinde esnaf örgütüne dönüşmüş olması Evliya Çelebi tarafınca şu biçimde aktarılır: “Çarşılarda ‘Resimlerden fal bakanlar’ ‘Falcıyan-ı Musavvirân’ denilen esnaf kümesi bulunmaktadır. Bunlardan Hoca Mehmet Çelebi isimli zât Mahmut Paşa Çarşısı’nda çalışır. Hoca Mehmet Çelebi peygamberlerin, padişahların, pehlivanların, sayısız kaleler önündeki çarpışmalarını, deniz savaşlarını, deri ve kâğıt üzerine yapılmış fotoğraflarını asar, ciltlenmiş bu fotoğrafları kullanarak falına baktırmak isteyenlere bir akçe vermesini söyler; çekilen resmi açar ve iki dize ile falın kararınu bildirir.”
Evliya Çelebi, Ferhat resmi için söylenen iki dizeyi ise şu biçimde aktarır, “Bu fal ıssına (sahibine) geldi işte Ferhat/ Çalışmakla olursun sen dilşad.”
Bu dizelerden, halkın ilgisini çeken falların esnaf kümelerine iş kapısı açtığı ve toplumsal hayatta insanları bir ortaya toplayan bir öge olduğunu anlıyoruz. Buradan anlaşıldığı üzere seçilen fotoğraf, kıssası ile irtibatlı olarak kişinin falıdır.
İslami bilimler içinde, farklı bir uzmanlık gerektirmeyen tek fal, kitap fallarıdır. İslam alımları ve bu alanda yetişmiş bireyler, Arapça, Farsça, Türkçe düzyazı, şiir, fotoğraflı, hurşidnâme özelliği taşıyan falnameler ortaya çıkardılar. Bu eserler vakit içerisinde padişah ve devlet erkeklerina, ileri gelen şahıslara takdim edilen nüshalar olarak hattatların ve müzehheplerin elinden çıktı; birtakım nüshalara ise nakkaşlar tarafınca fotoğraflar ek edildi.
Fotoğraf 11: Falname nüshası,
Süleyman ve Belkıs. Topkapı
Sarayı Müzesi Kütüphanesi.
MEVLANA’NIN MESNEVİ’SİNDEN FAL BAKMAK
Kitap sayfalarından fal bakmanın hayli uzun müddet devam ettiğinin delillerinden birisini Topkapı Sarayı Müzesi’nde gorebiliriz. Gelibolulu Mustafa Ali’nin Nusretnâme isimli yapıtının 1584 tarihindeki nüshasında, Serdar Lala Paşa’nın Mevlana Celâleddin Rúmi’nin mesnevisinden bir sayfa açarak fal tutmasını gösteren bir fotoğraf de mevcut. Lala Mustafa Paşa, doğu seferine giderken Konya Mevlana Türbesi’ne uğramış ve Mesnevi’den rastgele bir yaprak açarak seferin nasıl geçeceğini ‘tefe’ül’ etmiştir. Mesnevi’den açılan sayfanın hayırla yorumlandığı bilinmektedir.
FALNAMELERDEKİ FOTOĞRAFLAR
Osmanlı’da fotoğraflı fal kitapları ise pek azdır. En erken örnekleri 17. yüzyıla uzanan falnameler ya çeviri ya da derlemedir. En erken tarihindekisi III. Murat periyodundan, Arapça bir astroloji ve fal kitabının çevirisidir. Müderris ve şair Suûdî, bu çevirinin iki nüshasını III. Murat’ın buyruğuyla sultanın iki kızı için hazırlar.
Osmanlı fotoğraf sanatında fotoğraflı fal kitapları örnekleri içinde incelenen bir başka eser, Vezir Kalender Paşa’nın Sultan I. Ahmed’e sunduğu falnamesidir. 1614-1616 içinde vezirlik yapan Kalender Paşa, bu çeşitten fotoğrafları muhtemelen bu vakitte derlemiş, fotoğrafların karşısına Türkçe fal metinleri koyup Falname albümü yaparak Sultan I. Ahmed’e ikram etmiştir. Falnamesine bir de önsöz ekleyen Kalender Paşa, fotoğrafların fala bakma gayesiyle yorumlanmasının niye ve yararlarını, falnamenin kullanılmasında izlenmesi gereken formülü açıklamıştır.
Ayrıyeten fotoğraflı falnamelerde, Hz. Muhammed, öteki peygamberler ve yakın etrafı, Şii imamların mucizeleri, astronomi, gezegen ve burçların yorumları, doğaüstü semboller, ahiret hayatına ait cennet, cehennem, kıyamet bahisleri, melek tasvirleri, mehdi, Dabbetü’l Arz, Deccal, edebi nitelikli hikayelerden kahramanlar ve hayvanların betimlendiğini görüyoruz.
EN ESKİ ÖRNEĞİ İRAN’DAN
Fotoğraflı falnamelerin en erken örneği, 1575-1600 senelerına tarihlenen, günümüzde ise Dresden Sachsische Landesbibliothek’te bulunduğundan Dresden falnamesi olarak bilinen yapıttır. Bu örnek aslında Safevi Şahı Tahmasb için hazırlanmış ve günümüze 30 fotoğraflı sayfası ulaşmıştır. I. Ahmed devrine tarihlendirilen bu falnamenin öteki iki nüshası ise Topkapı Sarayı’nda bulunur.
Falname nüshası, 1550’ler Safevi-
Şah Tahmasb periyodu,
İran Kazvin. Falda çıkan ‘Yedi Uyurlar’
sabretmeye delalet eder.
Bu fotoğrafların metinle temaslı olarak mukayeseli ikonografik çözümlemeleri yapılırdı. Örneğin falınızda Süleyman Peygamber ve Belkıs geldiyse yorum şöylekidir: Sefer eylemek, alım satım, kul, cariye, binek edinmek, yeni konuta çıkmak, çocuğun sütten kesilip okula yollanması için uğurlu bir işarettir. Şayet falda Mars gezegeni çıktıysa bu fal perişanlığa, gam ve zahmete işarettir. Falda çıkan Yedi Uyurlar bahis ile irtibatlı olarak sabretmeye delalet eder. Dabbe figürü ise sıkıntı günlerin habercisidir.
İnsanlık tarihi boyunca merak edilen en kıymetli bahislerin başında gelecekte insanların neler yaşayacağı oldu. ‘Gayb’ı merak etmek çeşitli prosedürlerle fal bakılmasına yol açtı. Gök hareketlerinden, hayvanların iç organlarının durumlarına, kutsal kitaplardan, fotoğraflı nüshaların metotlarının yorumlanmasına kadar farklı biçimlerin denendiği fal yordamları ise günümüzde tanınan kültürün getirileri ile devam ediyor. Artık akıllı telefonlara, tablet ve bilgisayarlara yüklenen fal programları ile günlük tarot, kahve, yıldızname üzere fal çeşitlerine bakılabiliyor. Kafelerin, butik kitabevlerinin cazipliğini artırmak için kahve fincanları fal bakan şahıslarla destekleniyor. Klâsik alışverişin devam ettiği çarşılar, pazarlar, seyahat rotalarındaki köşe başlarında kum, el, bakla, tavşandan niyet çekme üzere fal bakma çeşitleri günümüzde hâlâ insanları cezbediyor.
* Sanat Tarihçisi / Anadolu Üniversitesi Türk Dünyası Bilim Kültür ve Sanat Merkezi.