Altan Çilingiroğlu*
Atilla Batmaz**
Arkeolojik ve epigrafik deliller bize M.Ö. 7. yüzyılda Mezopotamya ve Akdeniz dünyasında sismik faaliyetlerin etkin olduğunu gösteriyor. Batıda, Girit’teki Phaistos kenti de M.Ö. 7. yüzyılın başlarında yıkıcı bir zelzele hayatıştır. Olasılıkla tıpkı sarsıntıda Girit’teki Prophitis Elias, zelzele daha sonrası tahribatıyla terk edilmiştir. Doğu’da ise Mezopotamya’ya hükmeden Asur İmparatorluğu’nun tıpkı yüzyılın birinci yarısına yansıyan yazılı kaynaklarında, zelzeleye ait kayıtlar şaşırtan derecede artar. Bilhassa Asur Hükümdarı Esarhaddon ve oğlu Assurbanipal devri kayıtları zelzeleden çoğunlukla kelam ederler. Bu kayıtlar yıkılan, hasar bakılırsan, onarılan bina ve yerleşimler hakkında bilgi veriyor. Zelzeleler o kadar yıkıcı ve sık olmuş olmalı ki, Asur yazıtları bunların verdiği dehşet ile sarsıntı felaketine karşı kollayıcı ayinler düzenlendiğinden kelam eder.
Ayanis çekirdek tapınağı temeli.
Yakındoğu ve Akdeniz’de gözlenen bu tablo Doğu Anadolu açısından da farklı değildir. Doğu Anadolu günümüzde olduğu üzere geçmişte de sismik faaliyetleri ağır biçimde yaşayan bir coğrafik bölgedir. M.Ö. 9. yüzyılda, Doğu Anadolu’nun birinci ve tek krallığını kuran Urartular bu sarsıntılara en çok maruz kalan topluluktur.
Urartu yerleşim üniteleri çoklukla ‘kale’ olarak tanımlanır ve kuvvetli sur duvarları, idari binalar, sarnıçlar, saraylar, tapınak ve dinî alanlar, depolar ve evsel yerler üzere çeşitli yapıları barındırır. Başşehir Tuşpa’dan (Van Kalesi) eyalet merkezlerine ve taşraya ulaşım sağlayan yol şebekesi, Doğu Anadolu sonlarını aşarak Kuzeybatı İran ve Güney Kafkasya’ya ulaşır ve kısmen bugün de kullanılır. Urartu merkezi gücünün, başşehir ve etrafı başta olmak üzere, egemenlik kurduğu bölgelerde, bugün de kullanılan, “Şamram Kanalı” ismiyle bilinen sulama tesisleri kuracak kadar gelişmiş mimari bir maharete sahip oldukları düşünüldüğünde, zelzeleye karşı faal tedbirler almaları şaşırtan değildir. Hakikaten arkeolojik ispatlar Urartu krallığının tarih sahnesinde kaldıkları 2 yüzyılı aşkın mühlet boyunca elde ettikleri zelzele deneyimlerini kullanarak 7 ve üzeri büyüklüğe sahip yer kabuğu hareketlerine direnç gösterebilecek mimari tedbirler geliştirebildiklerini ortaya koyar.
SUR DUVARLARI İLE SARSINTI TEDBİRİ
Urartu mimarisinin temeli; kalenin ovaya hâkim doğal bir zirve üzerinde kurulması ve inşa edilecek yapıların temellerinin ana kayaya oturtulması unsuruna dayanır. Kireçtaşı ya da bazalttan yapılan sur duvarları doğal doruğun eteklerindeki en uygun sınır üzerine şev verilerek inşa edilir. Sur duvarları hem de kendisine yaslanan yerleri ve kalenin başka yapılarının tartı ve basıncını taşıyan, kendi başına teras duvarları olarak fonksiyon sahibidir. Surları oluşturan taşların direkt ana kaya üzerine yataklar ve basamaklar oluşturularak konması, Urartu’nun olasılıkla sarsıntıya karşı aldıkları tedbirin bir modülüdür.
Ayanis doğu sur duvarları.
TAŞ TEMEL ÜZERİNE KERPİÇ MİMARİ
M.Ö. 7. yüzyılda daha kuvvetli kaleler yapılmaya ihtimam gösterildiği açıktır. Bilhassa Argişti oğlu II. Rusa devrinde yapılan kalelerde bu durum barizdir. Örneğin Van Gölü’nün doğu kıyısına inşa edilmiş olan Ayanis Kalesi güney sur duvarlarında, ağır bazalt blokların kaymasını engellemek için taş temelde makul aralık ve yüksekliklerde kilit taşları oluşturulmuştur. Bazalt blokların görünen kısımları, daha sağlam olması için, bombeli olarak bırakılmıştır. Kimi Urartu kalelerinde gözlenen ve ‘rustika’ olarak isimlendirilen bu teknik II. Rusa’nın Van Havzası’nda inşa ettirdiği ikinci başşehri Toprakkale (Van) ve Kefkalesi’nde (Adilcevaz/Bitlis) gözlenir. bir daha bilhassa M.Ö. 7. yüzyıl kalelerinde görülen, Urartu mimarisine direnç ve hareket kazandıran değerli bir öge, köşe payandalarıdır (rizalit). Rizalit kullanması Urartu tapınak mimarisinde ve payelerde dikkat cazip bir ögedir. Paye köşelerinde birbirine kenetlenmek suretiyle oluşturulmuş köşe rizalitleri, payenin bloklarının birbirinden ayrılmasını önlemektedir. Büyük yerlerin dışına uygulanan dayanak payandaları ise taş temel üzerine çeşitli formüllerle örülen kerpiç mimariye direnç kazandıran öbür bir mimari ögedir.
Ayanis Kalesi çekirdek tapınak duvarı önünde açılan bir sondajda taş temelin ana kayaya kadar 7 taş sırası devam ettiği görüldü. Yumuşak taban katmanlarından geçerken genliği artan ve salınımı daha fazla hissedilen zelzelenin yıkımının azaltılması için sert ve sağlam yer elde edilmesi gerekir. Kalelerin çeşitli yerlerinde kalınlıkları 6 m.’yi bulan istinat duvarları bir daha sarsıntı üzere bir risk hesap edilerek tasarlanmış olmalı.
Ayanis güney sur duvarları, şev sistemi.
AYANİS TAPINAĞI ÖRNEĞİ
Van Bölgesi, doğu-batı istikametli fay çizgilerine sahip olmakla birlikte yüksek şiddette sarsıntı üretebilen kuzey-güney taraflı sıkışmalı tektonik rejimin tesiri altındadır. Büyük yer sarsıntılarında kuzeydoğu-güneybatı ve kuzeybatı-güneydoğu istikametli hareketler tesirli olur. Urartuların bu durumu deneyim ederek kale ortasındaki yer konumlandırmasını, birtakım mimari düzenlemeleri buna nazaran yaptıklarını görüyoruz. Buna nazaran, uzun ekseni doğu-batı doğrultulu olan her yapının ziyan görmesi olası olacağından binaların yönlendirilmesinde bu durum dikkate alınmıştır. Çarpıcı bir örnek Ayanis Tapınağı’ndan verilebilir: Ayanis çekirdek tapınağının kuzey ve güney duvarına yaslanan yarım payeler, tapınağı kuzeyden ya da güneyden gelecek bir şoka karşı ayakta tutacaktır. Başka bir söz ile bu yarım payelerin, sarsıntıların kuzey-güney hareketine karşı tedbir olarak yapılmış olduğunu gösterir.
Yerleşim ünitelerinin zelzeleden hasar görmelerinde sarsıntının odak derinliği, şiddeti, oluşum sistemi ve fayın çeşidi kadar yerleşim ünitelerinin seçildiği alan, inşa tekniği, inşa materyalinin kalitesi ve yapıların konumlandırılma açılarının da tesiri vardır. Urartu sivil yerleşimlerinin (dışkentler) konumlandırılmasında seçilen yerin su kaynağına ve kaleye yakınlık haricinde en besbelli özelliği ana kaya üzerine inşa ediliyor olmasıdır. Van Gölü’nün bilhassa batı kıyısındaki çağdaş yerleşim üniteleri, eski göl çökelleri ve taşınmış alüvyonlu toprak üzerine kurulmuş olmaları niçiniyle günümüz sarsıntılarından kolaylıkla etkilenir. Lakin hiç bir Urartu sivil yerleşiminin bu cins yumuşak tabanlı alanda inşa faaliyeti gerçekleştirmemiş olması tesadüf değildir.
URARTULU MİMARLARIN ‘DEPREM HAFIZASI’ NASIL OLUŞTU?
Bu örnekler bize göstermektedir ki; inşa faaliyetlerinden sorumlu Urartulu mimarlar, bir uygulama planı hazırlarken bölgesel sismik davranışlardan edinilen bilgi birikimini kullanmış ve bu sismik davranışları dikkate almışlardır. Aslında zelzele hafızası krallık kurulmadan epeyce evvelce, krallığı oluşturan beyliklerin bölgedeki yaklaşık 400 yıllık geçmişlerine dayanır. M.Ö. 1274’den M.Ö.858 tarihine kadar birbirinden bağımsız yaşayan lokal politik ögeler (beylikler) uzunca bir süre sarsıntı ile iç içe hayatışlardır. Bu durum, ortak bir hafıza ve şuur geliştirmiş olmalıdır.
Ayanis güney surunda ikinci taş sırası.
Arkeolojik yerleşimlerde sarsıntının izlerini sürmek kolay değildir. Fakat sarsıntı açısından incelendiği vakit birtakım cevaplanamayan sorulara karşılık bulunabilir. Bu açıdan Urartu merkezlerinde yapılan araştırmalar krallık tarafınca kurulan kalelerde, sarsıntıya bağlı izleri gözler önüne serer. Urartu krallığının kıymetli kaleleri içinde sayılan Van Havzası’ndaki, Ayanis, Üst Anzaf ve Çavuştepe kalelerinde, Erzincan’daki Altıntepe Kalesi ve Ermenistan’daki Arinberd Kalesi’nde yapılan arkeolojik hafriyatlar M.Ö. 7. yüzyıl katmanlarında zelzelesi işaret eden kıymetli bulgular ortaya çıkardı. Ayanis Kalesi bu manada en kapsamlı araştırılan merkez niteliğindedir. Kalenin doğu sur duvarlarını oluşturan kireç taşlarında Urartu Dönemi’ne ilişkin çatlak ve kırık üzere deformasyonlar ve güney surun bazalt taşlarındaki birtakım hareketler zelzele ile ilişkilendirilir. Kalenin tapınak alanında üst yapıyı taşıyan birtakım payelerin kuzeye hareketi ile kilit yerlerinden açılarak dağıldığı anlaşılmıştır. Birebir alan ortasındaki kimi payeler, tapınağın güneyindeki yerlerine devrilmiş biçimde bulunmuştur. Tapınak alanı ortasındaki kuvvetli taş duvarlara sahip çekirdek tapınak, desteklenmiş bulunmasına rağmen sarsıntının tesiriyle kaymış ve taban döşemesindeki taşlar yerlerinden çıkmıştır. Kalenin kerpiç duvarlarının yıkıntı tarafları, tektonizmanın kabaca kuzey-güney tarafında olduğunu gösteren değerli bir ispattır. Yıkılan ve kalınlıkları 4-5 metreye varan duvarların yaklaşık kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda ya da genel olarak kuzey-güney doğrultusunda ve domino taşı üzere devrildiği gözlenmektedir. Öteki duvarlar ise bu duvarların çarpmasıyla yıkılmış olmalıdır. Bu, sarsıntının tarafını ve şiddetini gösteren değerli bir ipucudur. Çavuştepe, Anzaf, Altıntepe, Arinberd kalelerinde ise sarsıntı daha sonrasında çarçabuk yapılmış tadilat izleri sarsıntının verdiği tahribatla ilişkilendirilmiştir.
SARSINTILAR URARTU’YU NASIL ETKİLEDİ?
Sarsıntı, önlenemeyen ve öngörülemeyen bir felakettir. Yarattığı sonuçlar günümüzde olduğu üzere geçmişte de hayli ağır olmuştur. Günümüzdeki neticelerindan hareketle Urartu Dönemi’nde yaşanmış değerli zelzelelerin sonuçları hakkında tekliflerde bulunmak mümkün olabilir. Erozyonu tetikleyen sarsıntının kıyı şeridindeki tarım topraklarını yok etmiş olması mümkündür. Zelzele ve artçıları niçiniyle kalelerin yıkılması, kalede başlayan bir yangın ve yerleşim üniteleri ile irtibatın kesilmesi kıymetli bir sorun teşkil etmiş olmalıdır. Su sorunu ise uzun vadede yaşamsal bir sorun doğurmuş olmalı. Sarsıntılar, göl ve akarsular üzerinde tesirlidir. Zelzele daha sonrası göl ve etrafında meydana gelen jeolojik ve jeomorfolojik değişimler kararı göle su veren yer altı suyu kaynaklarının akış istikametinin değişmesi ya da kuruması üzere sonuçlar oluşabilir. Yer yarıklarından çıkan zehirli kimyasallar ve radon üzere gazlar içme sularını, ziraî yerleri, toprak özelliklerini olumsuz tarafta tesirler.
Bunlara ilaveten kuyu, kerhiz ve sarnıç üzere su teminini ve depolanmasını sağlayan yapıların ziyan görmesi suyun kesilmesine niye olurken, kimi yer altı su toplama düzenekleri kullanılmaz hale gelir. Su şebekelerinin ziyan görmesi su ıstırabına sebep olur, sıhhatsiz ve kirli su kullanılması kararı salgın hastalık tehlikesinin ortaya çıkmasına yer hazırlar. Bu durumu 2011 Van zelzelesinde açık bir biçimde yaşadık. Girit’te gerçekleştirilen arkeosismik araştırmalarla, Geç Minos (M.Ö. 1600-1450) evresinde yaşanan sarsıntıların niye olduğu su teminindeki önemli sorunların Minos’un çöküşünde tesirli olduğu anlaşılmıştır.
Bir öbür faktör ruhsal çöküştür. Zelzele daha sonrası periyodu hayatta kalma, süreksiz konut kurma, yemek ve su üzere temel gereksinimlerin karşılanması gereken bir devirdir. Bu kâfi oranda karşılanamaz ise öfke, hayal kırıklığı ve tansiyon hisleri topluma hâkim olur. bu biçimde bir felakette güçlü, seçkin yönetici sınıf ve başkanlar, su, yiyecek ve süreksiz barınma üzere gereksinimlere, kolay halktan hayli daha kolay erişme bahtına sahip olur. Bu durum ümitsizlik yaratarak yağma ve hırsızlık üzere olaylara niye olur. Büyük boyutlu tahıl bakliyat, su, yağ vs. üzere besin depolama alanları ise yağmacıların birincil gayesidir. bu biçimdesi bir durum zincirleme bir tesir yaratarak büyük bir krallığın çöküşünü kolaylaştırmış olabilir. Doğu Anadolu’yu vuran yakın vakit sarsıntılarının yarattığı yıkımın onarılmasının bile aylar ve hatta yıllar sürdüğü düşünüldüğünde 2500 yıl öncesi şartlarındaki büyük sarsıntıların açtığı yaraların derinliği ortaya çıkacaktır.
* Prof. Dr. / 28 Haziran’da vefat eden Altan Çilingiroğlu hürmetle anıyoruz.
** Doç. Dr.
Atilla Batmaz**
Arkeolojik ve epigrafik deliller bize M.Ö. 7. yüzyılda Mezopotamya ve Akdeniz dünyasında sismik faaliyetlerin etkin olduğunu gösteriyor. Batıda, Girit’teki Phaistos kenti de M.Ö. 7. yüzyılın başlarında yıkıcı bir zelzele hayatıştır. Olasılıkla tıpkı sarsıntıda Girit’teki Prophitis Elias, zelzele daha sonrası tahribatıyla terk edilmiştir. Doğu’da ise Mezopotamya’ya hükmeden Asur İmparatorluğu’nun tıpkı yüzyılın birinci yarısına yansıyan yazılı kaynaklarında, zelzeleye ait kayıtlar şaşırtan derecede artar. Bilhassa Asur Hükümdarı Esarhaddon ve oğlu Assurbanipal devri kayıtları zelzeleden çoğunlukla kelam ederler. Bu kayıtlar yıkılan, hasar bakılırsan, onarılan bina ve yerleşimler hakkında bilgi veriyor. Zelzeleler o kadar yıkıcı ve sık olmuş olmalı ki, Asur yazıtları bunların verdiği dehşet ile sarsıntı felaketine karşı kollayıcı ayinler düzenlendiğinden kelam eder.
Ayanis çekirdek tapınağı temeli.
Yakındoğu ve Akdeniz’de gözlenen bu tablo Doğu Anadolu açısından da farklı değildir. Doğu Anadolu günümüzde olduğu üzere geçmişte de sismik faaliyetleri ağır biçimde yaşayan bir coğrafik bölgedir. M.Ö. 9. yüzyılda, Doğu Anadolu’nun birinci ve tek krallığını kuran Urartular bu sarsıntılara en çok maruz kalan topluluktur.
Urartu yerleşim üniteleri çoklukla ‘kale’ olarak tanımlanır ve kuvvetli sur duvarları, idari binalar, sarnıçlar, saraylar, tapınak ve dinî alanlar, depolar ve evsel yerler üzere çeşitli yapıları barındırır. Başşehir Tuşpa’dan (Van Kalesi) eyalet merkezlerine ve taşraya ulaşım sağlayan yol şebekesi, Doğu Anadolu sonlarını aşarak Kuzeybatı İran ve Güney Kafkasya’ya ulaşır ve kısmen bugün de kullanılır. Urartu merkezi gücünün, başşehir ve etrafı başta olmak üzere, egemenlik kurduğu bölgelerde, bugün de kullanılan, “Şamram Kanalı” ismiyle bilinen sulama tesisleri kuracak kadar gelişmiş mimari bir maharete sahip oldukları düşünüldüğünde, zelzeleye karşı faal tedbirler almaları şaşırtan değildir. Hakikaten arkeolojik ispatlar Urartu krallığının tarih sahnesinde kaldıkları 2 yüzyılı aşkın mühlet boyunca elde ettikleri zelzele deneyimlerini kullanarak 7 ve üzeri büyüklüğe sahip yer kabuğu hareketlerine direnç gösterebilecek mimari tedbirler geliştirebildiklerini ortaya koyar.
SUR DUVARLARI İLE SARSINTI TEDBİRİ
Urartu mimarisinin temeli; kalenin ovaya hâkim doğal bir zirve üzerinde kurulması ve inşa edilecek yapıların temellerinin ana kayaya oturtulması unsuruna dayanır. Kireçtaşı ya da bazalttan yapılan sur duvarları doğal doruğun eteklerindeki en uygun sınır üzerine şev verilerek inşa edilir. Sur duvarları hem de kendisine yaslanan yerleri ve kalenin başka yapılarının tartı ve basıncını taşıyan, kendi başına teras duvarları olarak fonksiyon sahibidir. Surları oluşturan taşların direkt ana kaya üzerine yataklar ve basamaklar oluşturularak konması, Urartu’nun olasılıkla sarsıntıya karşı aldıkları tedbirin bir modülüdür.
Ayanis doğu sur duvarları.
TAŞ TEMEL ÜZERİNE KERPİÇ MİMARİ
M.Ö. 7. yüzyılda daha kuvvetli kaleler yapılmaya ihtimam gösterildiği açıktır. Bilhassa Argişti oğlu II. Rusa devrinde yapılan kalelerde bu durum barizdir. Örneğin Van Gölü’nün doğu kıyısına inşa edilmiş olan Ayanis Kalesi güney sur duvarlarında, ağır bazalt blokların kaymasını engellemek için taş temelde makul aralık ve yüksekliklerde kilit taşları oluşturulmuştur. Bazalt blokların görünen kısımları, daha sağlam olması için, bombeli olarak bırakılmıştır. Kimi Urartu kalelerinde gözlenen ve ‘rustika’ olarak isimlendirilen bu teknik II. Rusa’nın Van Havzası’nda inşa ettirdiği ikinci başşehri Toprakkale (Van) ve Kefkalesi’nde (Adilcevaz/Bitlis) gözlenir. bir daha bilhassa M.Ö. 7. yüzyıl kalelerinde görülen, Urartu mimarisine direnç ve hareket kazandıran değerli bir öge, köşe payandalarıdır (rizalit). Rizalit kullanması Urartu tapınak mimarisinde ve payelerde dikkat cazip bir ögedir. Paye köşelerinde birbirine kenetlenmek suretiyle oluşturulmuş köşe rizalitleri, payenin bloklarının birbirinden ayrılmasını önlemektedir. Büyük yerlerin dışına uygulanan dayanak payandaları ise taş temel üzerine çeşitli formüllerle örülen kerpiç mimariye direnç kazandıran öbür bir mimari ögedir.
Ayanis Kalesi çekirdek tapınak duvarı önünde açılan bir sondajda taş temelin ana kayaya kadar 7 taş sırası devam ettiği görüldü. Yumuşak taban katmanlarından geçerken genliği artan ve salınımı daha fazla hissedilen zelzelenin yıkımının azaltılması için sert ve sağlam yer elde edilmesi gerekir. Kalelerin çeşitli yerlerinde kalınlıkları 6 m.’yi bulan istinat duvarları bir daha sarsıntı üzere bir risk hesap edilerek tasarlanmış olmalı.
Ayanis güney sur duvarları, şev sistemi.
AYANİS TAPINAĞI ÖRNEĞİ
Van Bölgesi, doğu-batı istikametli fay çizgilerine sahip olmakla birlikte yüksek şiddette sarsıntı üretebilen kuzey-güney taraflı sıkışmalı tektonik rejimin tesiri altındadır. Büyük yer sarsıntılarında kuzeydoğu-güneybatı ve kuzeybatı-güneydoğu istikametli hareketler tesirli olur. Urartuların bu durumu deneyim ederek kale ortasındaki yer konumlandırmasını, birtakım mimari düzenlemeleri buna nazaran yaptıklarını görüyoruz. Buna nazaran, uzun ekseni doğu-batı doğrultulu olan her yapının ziyan görmesi olası olacağından binaların yönlendirilmesinde bu durum dikkate alınmıştır. Çarpıcı bir örnek Ayanis Tapınağı’ndan verilebilir: Ayanis çekirdek tapınağının kuzey ve güney duvarına yaslanan yarım payeler, tapınağı kuzeyden ya da güneyden gelecek bir şoka karşı ayakta tutacaktır. Başka bir söz ile bu yarım payelerin, sarsıntıların kuzey-güney hareketine karşı tedbir olarak yapılmış olduğunu gösterir.
Yerleşim ünitelerinin zelzeleden hasar görmelerinde sarsıntının odak derinliği, şiddeti, oluşum sistemi ve fayın çeşidi kadar yerleşim ünitelerinin seçildiği alan, inşa tekniği, inşa materyalinin kalitesi ve yapıların konumlandırılma açılarının da tesiri vardır. Urartu sivil yerleşimlerinin (dışkentler) konumlandırılmasında seçilen yerin su kaynağına ve kaleye yakınlık haricinde en besbelli özelliği ana kaya üzerine inşa ediliyor olmasıdır. Van Gölü’nün bilhassa batı kıyısındaki çağdaş yerleşim üniteleri, eski göl çökelleri ve taşınmış alüvyonlu toprak üzerine kurulmuş olmaları niçiniyle günümüz sarsıntılarından kolaylıkla etkilenir. Lakin hiç bir Urartu sivil yerleşiminin bu cins yumuşak tabanlı alanda inşa faaliyeti gerçekleştirmemiş olması tesadüf değildir.
URARTULU MİMARLARIN ‘DEPREM HAFIZASI’ NASIL OLUŞTU?
Bu örnekler bize göstermektedir ki; inşa faaliyetlerinden sorumlu Urartulu mimarlar, bir uygulama planı hazırlarken bölgesel sismik davranışlardan edinilen bilgi birikimini kullanmış ve bu sismik davranışları dikkate almışlardır. Aslında zelzele hafızası krallık kurulmadan epeyce evvelce, krallığı oluşturan beyliklerin bölgedeki yaklaşık 400 yıllık geçmişlerine dayanır. M.Ö. 1274’den M.Ö.858 tarihine kadar birbirinden bağımsız yaşayan lokal politik ögeler (beylikler) uzunca bir süre sarsıntı ile iç içe hayatışlardır. Bu durum, ortak bir hafıza ve şuur geliştirmiş olmalıdır.
Ayanis güney surunda ikinci taş sırası.
Arkeolojik yerleşimlerde sarsıntının izlerini sürmek kolay değildir. Fakat sarsıntı açısından incelendiği vakit birtakım cevaplanamayan sorulara karşılık bulunabilir. Bu açıdan Urartu merkezlerinde yapılan araştırmalar krallık tarafınca kurulan kalelerde, sarsıntıya bağlı izleri gözler önüne serer. Urartu krallığının kıymetli kaleleri içinde sayılan Van Havzası’ndaki, Ayanis, Üst Anzaf ve Çavuştepe kalelerinde, Erzincan’daki Altıntepe Kalesi ve Ermenistan’daki Arinberd Kalesi’nde yapılan arkeolojik hafriyatlar M.Ö. 7. yüzyıl katmanlarında zelzelesi işaret eden kıymetli bulgular ortaya çıkardı. Ayanis Kalesi bu manada en kapsamlı araştırılan merkez niteliğindedir. Kalenin doğu sur duvarlarını oluşturan kireç taşlarında Urartu Dönemi’ne ilişkin çatlak ve kırık üzere deformasyonlar ve güney surun bazalt taşlarındaki birtakım hareketler zelzele ile ilişkilendirilir. Kalenin tapınak alanında üst yapıyı taşıyan birtakım payelerin kuzeye hareketi ile kilit yerlerinden açılarak dağıldığı anlaşılmıştır. Birebir alan ortasındaki kimi payeler, tapınağın güneyindeki yerlerine devrilmiş biçimde bulunmuştur. Tapınak alanı ortasındaki kuvvetli taş duvarlara sahip çekirdek tapınak, desteklenmiş bulunmasına rağmen sarsıntının tesiriyle kaymış ve taban döşemesindeki taşlar yerlerinden çıkmıştır. Kalenin kerpiç duvarlarının yıkıntı tarafları, tektonizmanın kabaca kuzey-güney tarafında olduğunu gösteren değerli bir ispattır. Yıkılan ve kalınlıkları 4-5 metreye varan duvarların yaklaşık kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda ya da genel olarak kuzey-güney doğrultusunda ve domino taşı üzere devrildiği gözlenmektedir. Öteki duvarlar ise bu duvarların çarpmasıyla yıkılmış olmalıdır. Bu, sarsıntının tarafını ve şiddetini gösteren değerli bir ipucudur. Çavuştepe, Anzaf, Altıntepe, Arinberd kalelerinde ise sarsıntı daha sonrasında çarçabuk yapılmış tadilat izleri sarsıntının verdiği tahribatla ilişkilendirilmiştir.
SARSINTILAR URARTU’YU NASIL ETKİLEDİ?
Sarsıntı, önlenemeyen ve öngörülemeyen bir felakettir. Yarattığı sonuçlar günümüzde olduğu üzere geçmişte de hayli ağır olmuştur. Günümüzdeki neticelerindan hareketle Urartu Dönemi’nde yaşanmış değerli zelzelelerin sonuçları hakkında tekliflerde bulunmak mümkün olabilir. Erozyonu tetikleyen sarsıntının kıyı şeridindeki tarım topraklarını yok etmiş olması mümkündür. Zelzele ve artçıları niçiniyle kalelerin yıkılması, kalede başlayan bir yangın ve yerleşim üniteleri ile irtibatın kesilmesi kıymetli bir sorun teşkil etmiş olmalıdır. Su sorunu ise uzun vadede yaşamsal bir sorun doğurmuş olmalı. Sarsıntılar, göl ve akarsular üzerinde tesirlidir. Zelzele daha sonrası göl ve etrafında meydana gelen jeolojik ve jeomorfolojik değişimler kararı göle su veren yer altı suyu kaynaklarının akış istikametinin değişmesi ya da kuruması üzere sonuçlar oluşabilir. Yer yarıklarından çıkan zehirli kimyasallar ve radon üzere gazlar içme sularını, ziraî yerleri, toprak özelliklerini olumsuz tarafta tesirler.
Bunlara ilaveten kuyu, kerhiz ve sarnıç üzere su teminini ve depolanmasını sağlayan yapıların ziyan görmesi suyun kesilmesine niye olurken, kimi yer altı su toplama düzenekleri kullanılmaz hale gelir. Su şebekelerinin ziyan görmesi su ıstırabına sebep olur, sıhhatsiz ve kirli su kullanılması kararı salgın hastalık tehlikesinin ortaya çıkmasına yer hazırlar. Bu durumu 2011 Van zelzelesinde açık bir biçimde yaşadık. Girit’te gerçekleştirilen arkeosismik araştırmalarla, Geç Minos (M.Ö. 1600-1450) evresinde yaşanan sarsıntıların niye olduğu su teminindeki önemli sorunların Minos’un çöküşünde tesirli olduğu anlaşılmıştır.
Bir öbür faktör ruhsal çöküştür. Zelzele daha sonrası periyodu hayatta kalma, süreksiz konut kurma, yemek ve su üzere temel gereksinimlerin karşılanması gereken bir devirdir. Bu kâfi oranda karşılanamaz ise öfke, hayal kırıklığı ve tansiyon hisleri topluma hâkim olur. bu biçimde bir felakette güçlü, seçkin yönetici sınıf ve başkanlar, su, yiyecek ve süreksiz barınma üzere gereksinimlere, kolay halktan hayli daha kolay erişme bahtına sahip olur. Bu durum ümitsizlik yaratarak yağma ve hırsızlık üzere olaylara niye olur. Büyük boyutlu tahıl bakliyat, su, yağ vs. üzere besin depolama alanları ise yağmacıların birincil gayesidir. bu biçimdesi bir durum zincirleme bir tesir yaratarak büyük bir krallığın çöküşünü kolaylaştırmış olabilir. Doğu Anadolu’yu vuran yakın vakit sarsıntılarının yarattığı yıkımın onarılmasının bile aylar ve hatta yıllar sürdüğü düşünüldüğünde 2500 yıl öncesi şartlarındaki büyük sarsıntıların açtığı yaraların derinliği ortaya çıkacaktır.
* Prof. Dr. / 28 Haziran’da vefat eden Altan Çilingiroğlu hürmetle anıyoruz.
** Doç. Dr.