Ahmet Uhri
İnsanoğlunun kimi bitki ve hayvanları hor görmesinin, kendindeki makus yanları bitki ve hayvanlar üzerinden yansıtmasının hayvanlar dünyasından örneği eşek ise, bitkiler dünyasından da nanedir. Tabirlere ve atasözlerine mevzu olan bu bitkiyi, nane molla, naneyi yemek, ne nane, nane ruhu vb. üzere tabirlerden tanımanın yanı sıra, “Nane limon kabuğu” vb. müziklerden da biliyoruz. Bir de şu yıllar öncesinin kerameti kendinden menkul popstar tipi müsabakalarda uzunluk gösteren Ajdar’ın müthiş şarkısından!
Hades ve Persephone, Lorenzo Bernini, 1621-1622.
Galleria Borghese, Roma.
halbuki baharatlar ortasında en özel yere sahip bir bitkiyle karşı karşıya olduğunu pek bilmez beşerler. İsmini Yunan mitolojisindeki acıklı bir hikayeden alan bu bitkiye övgüyü antik devrin mitolojilerle süslü dünyasına geçiş yaparak sürdürelim.
HADES’İN RUHLAR ORDUSU
Hikaye Anadolu’da geçer. Bugün Bursa, İzmit, Kocaeli etraflarını kaplayan antik periyodun Bithynia bölgesindeki Triphyle (Yonca) dağında. Dünya, İlah Kronos’un üç oğlu olan Zeus, Poseidon ve Hades içinde paylaşılmış, Zeus mavi göklerin yaradanı ve baştanrı olmuş, Poseidon denizlere hükmetmekte, Hades’in hissesine ise yer altı ve ötürüsıyla ölüler dünyası düşmüştür. Hep zifiri karanlık bir gecenin ortasında, anlaşılmayan kederli bir âlemde, kendisini görünmez yapan bir miğfer taşıyarak bir başına yaşardı Hades yer altında. Zira onunla olmak demek “ölmek” demekti. Cehennem sarayına sonsuza dek kapanmış ve öteki rablerin yaptığı seyahatleri bilmeden burada yaşar, yer altında bulunan sayısız ruhlardan oluşmuş ordusunu yönetirdi.
NANEYE GİDERKEN…
Hades yalnızca bir kere yeryüzüne çıkar o da daha sonradan karısı olacak Kore’yi kaçırmak için. Demeter’in kızı olan Kore ya da öteki ismiyle Persephone bu kaçırma hareketinden daha sonra yaşantısının üçte ikisini yeryüzünde, geri kalanını da yer altında geçirmeye başladı. Çünkü rahmetin, tabiatın üreticiliğinin tanrıçası olan annesi Demeter, kızının kederinden vazifelerini yerine getirmemeye başlar ve tabiat her vakit kış mevsimini yaşar. Buna pürüz olmak isteyen baş ilah Zeus kardeşi Hades ile konuşarak onu Persephone’nin yılın üçte ikisinde yeryüzünde olması için ikna eder. Bu sayede de mevsimler oluşur. Burada hikayenin ortasına girip, birebir mitolojinin Mezopotamya’da daha evvel İştar’ın yer altına inişi ve geri dönüşü formunda anlatıldığını da belirterek, naneye geri dönelim. Dikkat edilirse daha naneye kavuşamadık. Ancak işte, Yunan mitolojisi ya da genelde mitoloji bu biçimde bir şey, eskiçağ beşerinin dünyayı algılama/anlamlandırma biçimlerinden biri mitoloji ve bütün hikayeler birbiriyle ilintili ve sembolik.
Hades, Persephone ile evlendikten daha sonra, yalnızca iki kere hayli sevdiği karısına ihanet eder. Kim bilir tahminen aldatma da insanın tabiatında var ve mitolojiler bunu da sembolik olaylarla açıklıyor. Bunlardan biri Okeanos’un kızlarından Leukeile olur lakin ismi ‘beyaz’ ya da ‘gümüşi beyaz’ manasına gelen bu kız, yer altının karanlığında yaşayamaz ve ölür. Hades de onu gümüşi renkli yapraklarıyla kavak ağacına çevirir.
Hades’in ikinci ihaneti ise cehennemde akan ıstırap ırmağı Kokytos’un perisi Menthe ile olur. Yer altında yaşayabildiği için olasılıkla uzun vadeli olan bu bağ şüphesiz bir süre daha sonra Persephone’nin kulağına sarfiyat ve bu duruma epeyce kızar. İntikam almaya niyetlenen Persephone, Menthe’yi ayaklarının altında çiğneyerek öldürür. Aldatılan bayandan kaçınmak gerektiğini bu türlü öğrenen Hades, kendi yüzünden hayatını yitiren Menthe’ye acır ve onu yani ıstırap ve acının ırmağında yıkanan bu periyi nane halinde yeryüzüne gönderir. İşte ondandır nanedeki yavaşça acılık ve burukluk. İşte ondandır naneye verilen ‘menta’ ismi ve mentol. En bilinen nane çeşidi olan Mentha piperita’nın isminin kökeni de bir daha bu hikayede yatmakta. Yunan mitolojisi nanenin ortaya çıkışını bu biçimde anlatsa da bitkinin Yunanca isminin kökeni daha eskiye dayanır ve Lineer-B tabletlerinde mi-ta olarak geçmektedir.
NANENİN ‘RUHU’…
Yeryüzünün ışığında yeşeren ve yeraltının bilgeliğini taşıyan bu bitki, ortasındaki acıyla vakit zaman insanları güzelleştirmek üzere bir niteliğe de sahiptir. Mitolojilerin gizemli ve sembolik dünyasından gerçeklere dönecek olursak; hikayede anlatılanların gerçekliğini motamot adaçayı üzere nanenin de ortasındaki uçucu yağ asitleri ve öbür unsurlarla nasıl bir sağaltıcı gücünün olduğunu insan, en eski çağlardan beri fark etmiştir. Örneğin Mısır’da nezleye karşı kullanılmış, Mezopotamya’da ise nane, tarçın, mersin ağacı ve söğüt, köknar, incir üzere bitkiler Kuşumma şarabı ortasında eritilerek ya da toz haline getirilerek kullanılmışlardır. Ayrıyeten Hitit eczacılık ve tıbbında da yeri olan naneyi Hititler Akkadcadan geçen ismiyle URNÛ olarak isimlendirmiş ve hem tohumu birebir vakitte öteki kısımlarından ilaç yapmışlardır. Türkçe ismi ise Arapça üzerinden Aramice’ye kadar uzanmakta ve nan’a sözcüğünden gelmekteyse de bu sözcüğün de bir daha Semitik Mezopotamya lisanlarındaki ninû sözcüğünden türemiş olabileceğini Jean Bottéro’ya dayanarak belirtmek muhtemeldir. Nanenin sağaltıcı kullanması yalnızca kullanımlarından biridir. halbuki adaçayı, kekik ve öbür Lamiaceae familyası üyesi bitkiler üzere nane de keskin kokusu niçiniyle hem yemeklerde tıpkı vakitte hoş koku vermesi niçiniyle makus kokuları gidermek için epey değişik yerlerde kullanılmıştır.
Nanenin ortasındaki uçucu hususlar ki, işte temel bunların bir kısmı tedavi edici ve naneye o kendine has kokusunu ve tadını veren unsurlar olup, yüzde 1-3 oranında bulunan mentol, menton, flavonoidler, fenoller, tripertin ve tanendir. Bir öteki deyişle “nane ruhu” denilen şey işte bu unsurlardan oluşur.
Çabucak her yerde ve neredeyse her iklimde yetişmesi niçiniyle dünyanın hayli değişik yerlerinde bilinen nane, çoklukla çeşni verici olarak yemeklere katılmış ve sağaltıcı nitelikleri niçiniyle tıp ve eczacılıkta kullanılmıştır. Roma’nın Akdeniz dünyasındaki yayılımı nanenin yayılımını da sağlamış ve Avrupa’nın kalan kısmı naneyi Roma imparatorluğu yardımıyla öğrenmiştir. Romalı gurme Apicius’tan günümüze kalan tanımlarda de ortasında nane olan birfazlaca yemek bulunmakta. aslına bakarsanız aslında Apicius üzere biri olmasaydı Antik Periyot mutfağı hakkında neredeyse hiç bir şey bilemeyecektik. Tahminen bir dereceye kadar, Apicius’un çağdaşı sayılabilecek bilge Plinius’un yazdığı Historia Naturalis’te geçen kimi tanımları ve sağaltım emelli kullanılan bitkileri bilme haricinde bu periyodun mutfak kültürüyle ilgili ayrıntıların çoğunluğunu Apicius’a borçluyuz.
İnsanoğlunun kimi bitki ve hayvanları hor görmesinin, kendindeki makus yanları bitki ve hayvanlar üzerinden yansıtmasının hayvanlar dünyasından örneği eşek ise, bitkiler dünyasından da nanedir. Tabirlere ve atasözlerine mevzu olan bu bitkiyi, nane molla, naneyi yemek, ne nane, nane ruhu vb. üzere tabirlerden tanımanın yanı sıra, “Nane limon kabuğu” vb. müziklerden da biliyoruz. Bir de şu yıllar öncesinin kerameti kendinden menkul popstar tipi müsabakalarda uzunluk gösteren Ajdar’ın müthiş şarkısından!
Hades ve Persephone, Lorenzo Bernini, 1621-1622.
Galleria Borghese, Roma.
halbuki baharatlar ortasında en özel yere sahip bir bitkiyle karşı karşıya olduğunu pek bilmez beşerler. İsmini Yunan mitolojisindeki acıklı bir hikayeden alan bu bitkiye övgüyü antik devrin mitolojilerle süslü dünyasına geçiş yaparak sürdürelim.
HADES’İN RUHLAR ORDUSU
Hikaye Anadolu’da geçer. Bugün Bursa, İzmit, Kocaeli etraflarını kaplayan antik periyodun Bithynia bölgesindeki Triphyle (Yonca) dağında. Dünya, İlah Kronos’un üç oğlu olan Zeus, Poseidon ve Hades içinde paylaşılmış, Zeus mavi göklerin yaradanı ve baştanrı olmuş, Poseidon denizlere hükmetmekte, Hades’in hissesine ise yer altı ve ötürüsıyla ölüler dünyası düşmüştür. Hep zifiri karanlık bir gecenin ortasında, anlaşılmayan kederli bir âlemde, kendisini görünmez yapan bir miğfer taşıyarak bir başına yaşardı Hades yer altında. Zira onunla olmak demek “ölmek” demekti. Cehennem sarayına sonsuza dek kapanmış ve öteki rablerin yaptığı seyahatleri bilmeden burada yaşar, yer altında bulunan sayısız ruhlardan oluşmuş ordusunu yönetirdi.
NANEYE GİDERKEN…
Hades yalnızca bir kere yeryüzüne çıkar o da daha sonradan karısı olacak Kore’yi kaçırmak için. Demeter’in kızı olan Kore ya da öteki ismiyle Persephone bu kaçırma hareketinden daha sonra yaşantısının üçte ikisini yeryüzünde, geri kalanını da yer altında geçirmeye başladı. Çünkü rahmetin, tabiatın üreticiliğinin tanrıçası olan annesi Demeter, kızının kederinden vazifelerini yerine getirmemeye başlar ve tabiat her vakit kış mevsimini yaşar. Buna pürüz olmak isteyen baş ilah Zeus kardeşi Hades ile konuşarak onu Persephone’nin yılın üçte ikisinde yeryüzünde olması için ikna eder. Bu sayede de mevsimler oluşur. Burada hikayenin ortasına girip, birebir mitolojinin Mezopotamya’da daha evvel İştar’ın yer altına inişi ve geri dönüşü formunda anlatıldığını da belirterek, naneye geri dönelim. Dikkat edilirse daha naneye kavuşamadık. Ancak işte, Yunan mitolojisi ya da genelde mitoloji bu biçimde bir şey, eskiçağ beşerinin dünyayı algılama/anlamlandırma biçimlerinden biri mitoloji ve bütün hikayeler birbiriyle ilintili ve sembolik.
Hades, Persephone ile evlendikten daha sonra, yalnızca iki kere hayli sevdiği karısına ihanet eder. Kim bilir tahminen aldatma da insanın tabiatında var ve mitolojiler bunu da sembolik olaylarla açıklıyor. Bunlardan biri Okeanos’un kızlarından Leukeile olur lakin ismi ‘beyaz’ ya da ‘gümüşi beyaz’ manasına gelen bu kız, yer altının karanlığında yaşayamaz ve ölür. Hades de onu gümüşi renkli yapraklarıyla kavak ağacına çevirir.
Hades’in ikinci ihaneti ise cehennemde akan ıstırap ırmağı Kokytos’un perisi Menthe ile olur. Yer altında yaşayabildiği için olasılıkla uzun vadeli olan bu bağ şüphesiz bir süre daha sonra Persephone’nin kulağına sarfiyat ve bu duruma epeyce kızar. İntikam almaya niyetlenen Persephone, Menthe’yi ayaklarının altında çiğneyerek öldürür. Aldatılan bayandan kaçınmak gerektiğini bu türlü öğrenen Hades, kendi yüzünden hayatını yitiren Menthe’ye acır ve onu yani ıstırap ve acının ırmağında yıkanan bu periyi nane halinde yeryüzüne gönderir. İşte ondandır nanedeki yavaşça acılık ve burukluk. İşte ondandır naneye verilen ‘menta’ ismi ve mentol. En bilinen nane çeşidi olan Mentha piperita’nın isminin kökeni de bir daha bu hikayede yatmakta. Yunan mitolojisi nanenin ortaya çıkışını bu biçimde anlatsa da bitkinin Yunanca isminin kökeni daha eskiye dayanır ve Lineer-B tabletlerinde mi-ta olarak geçmektedir.
NANENİN ‘RUHU’…
Yeryüzünün ışığında yeşeren ve yeraltının bilgeliğini taşıyan bu bitki, ortasındaki acıyla vakit zaman insanları güzelleştirmek üzere bir niteliğe de sahiptir. Mitolojilerin gizemli ve sembolik dünyasından gerçeklere dönecek olursak; hikayede anlatılanların gerçekliğini motamot adaçayı üzere nanenin de ortasındaki uçucu yağ asitleri ve öbür unsurlarla nasıl bir sağaltıcı gücünün olduğunu insan, en eski çağlardan beri fark etmiştir. Örneğin Mısır’da nezleye karşı kullanılmış, Mezopotamya’da ise nane, tarçın, mersin ağacı ve söğüt, köknar, incir üzere bitkiler Kuşumma şarabı ortasında eritilerek ya da toz haline getirilerek kullanılmışlardır. Ayrıyeten Hitit eczacılık ve tıbbında da yeri olan naneyi Hititler Akkadcadan geçen ismiyle URNÛ olarak isimlendirmiş ve hem tohumu birebir vakitte öteki kısımlarından ilaç yapmışlardır. Türkçe ismi ise Arapça üzerinden Aramice’ye kadar uzanmakta ve nan’a sözcüğünden gelmekteyse de bu sözcüğün de bir daha Semitik Mezopotamya lisanlarındaki ninû sözcüğünden türemiş olabileceğini Jean Bottéro’ya dayanarak belirtmek muhtemeldir. Nanenin sağaltıcı kullanması yalnızca kullanımlarından biridir. halbuki adaçayı, kekik ve öbür Lamiaceae familyası üyesi bitkiler üzere nane de keskin kokusu niçiniyle hem yemeklerde tıpkı vakitte hoş koku vermesi niçiniyle makus kokuları gidermek için epey değişik yerlerde kullanılmıştır.
Nanenin ortasındaki uçucu hususlar ki, işte temel bunların bir kısmı tedavi edici ve naneye o kendine has kokusunu ve tadını veren unsurlar olup, yüzde 1-3 oranında bulunan mentol, menton, flavonoidler, fenoller, tripertin ve tanendir. Bir öteki deyişle “nane ruhu” denilen şey işte bu unsurlardan oluşur.
Çabucak her yerde ve neredeyse her iklimde yetişmesi niçiniyle dünyanın hayli değişik yerlerinde bilinen nane, çoklukla çeşni verici olarak yemeklere katılmış ve sağaltıcı nitelikleri niçiniyle tıp ve eczacılıkta kullanılmıştır. Roma’nın Akdeniz dünyasındaki yayılımı nanenin yayılımını da sağlamış ve Avrupa’nın kalan kısmı naneyi Roma imparatorluğu yardımıyla öğrenmiştir. Romalı gurme Apicius’tan günümüze kalan tanımlarda de ortasında nane olan birfazlaca yemek bulunmakta. aslına bakarsanız aslında Apicius üzere biri olmasaydı Antik Periyot mutfağı hakkında neredeyse hiç bir şey bilemeyecektik. Tahminen bir dereceye kadar, Apicius’un çağdaşı sayılabilecek bilge Plinius’un yazdığı Historia Naturalis’te geçen kimi tanımları ve sağaltım emelli kullanılan bitkileri bilme haricinde bu periyodun mutfak kültürüyle ilgili ayrıntıların çoğunluğunu Apicius’a borçluyuz.