Pınar Hasret Aytaçlar
M.S. 17 yılında, gece vakti gerçekleşen büyük bir sarsıntı, Gediz Irmağı yakınındaki 12 kentin yıkımına niye oldu. Zelzele, kentlerin sakinlerini uykularında yakaladığından, epeyce büyük can kaybına da niye olmuştu. Yaşlı Plinius’un, ortadan uzun yıllar geçmesine karşın, “hafızalardaki en büyük felaket” olarak tanımladığı 17 zelzelesi, tüm Gediz Vadisi’ni neredeyse baştan şekillendirmişti. Tacitus’un aktardığına bakılırsa, zirveler ve dağlar birdenbire alçalmış, ovalar ise yükselmişti. Sardes, Magnesia, Philadelpheia, Tmolos, Kyme, Temnos, Myrina, Apollonis, Hyrkanis, Mostene, Aigai ve Hierokaisareia sarsıntının yıkımını yaşayan 12 kentti. Eusebius, bundan 300 yıl daha sonra, 13. kent olarak Efes’i de zelzelenin kurbanı olan kentlere ekler. Lakin Efes’in 17 zelzelesinden çok, bundan 6 yıl daha sonra gerçekleşen bir diğer büyük zelzeleden etkilenmiş olduğu sanılmaktadır.
ZELZELE BÖLGESİNE 5 YIL VERGİ MUAFİYETİ
Devrin imparatoru Tiberius zelzelesi öğrenir öğrenmez, hasarı tespit ve gerekli yardımları organize etmesi için bölgeye bir senatörünü gönderdi. İmparator, zelzeleden etkilenen kentlerde bir daha inşa faaliyetlerinde kullanılmak üzere epeyce büyük bir bütçe ayırdı. Bu meblağın bölgenin başşehri pozisyonunda olan Sardes için 25 bin dinar olduğunu biliyoruz. Ayrıyeten bölgede yaşayan tüm vatandaşlar beş yıl boyunca vergiden muaf tutuldu. Bağışın ölçüsünün yanısıra bu kadar uzun bir süre için sağlanan vergi muafiyeti de yaşanan felaketin ne kadar büyük olduğunu anlamamıza imkan sağlıyor. Bundan daha sonra Sardes kentinde, yıllar sürecek, hatta bir daha sonraki İmparator Claudius periyodunda de devam edecek bir imar faaliyeti başladı. Yaklaşık 40 yıl süren bu devrin sonunda Sardes artık, Roma’nın, egemenliği altındaki kentlere karşı cömert koruyuculuğunun ihtişamlı bir örneği olarak parlıyordu. Bu örnek, Roma İmparatorluğu yönetimi altında yaşayan Küçük Asya halklarına da itimat duygusu sağlamış olmalıydı. Tiberius’un olağanüstü yardımından ötürü minnettar olan kentlerin birçok, kent sikkelerinde de gördüğümüz üzere, isimlerinin yanına “Kaisareia” ismini da ekleyerek imparatoru onurlandırdılar. Ayrıyeten bu kentler birleşerek, imparatora şükranlarını sunmak emeliyle bir anıt yaptırdılar ve bu anıtın, Roma’nın kalbine, Forum Ilium’a dikilmesini sağladılar.
Pozzouli’deki Tiberius Düsturu. M.S. 30, Napoli Arkeoloji Müzesi. Sardes ve
Magnesia kentlerinin bireyleştirilmiş kabartmaları.
Tiberius’un anıtsal heykelinin, depremzede kentleri temsil eden heykellerle çevrelenmiş olarak, merkezde yer aldığı bu heykel kümesi ne yazık ki günümüze ulaşmadı. Fakat sonrasındasında Pozzuoli’de yapılan bir kopyasına sahibiz. Pozzuoli Anıtı, özgününde üzerinde Tiberius’un heykelini taşıyan, yekpare mermerden oyulmuş ve 14 depremzede kenti temsil eden heykel kabartmaları ile bezenmiş bir esastır. Kabartmalarda kentler, tarihi, dinî ve klâsik istikametlerini öne çıkaran fakat hem de ekonomik istikametten onları kuvvetli kılan bereketli topraklara, kutsal alanlara ya da limanlara sahip olduklarına da vurgu yapan öğelerle zenginleştirilmiş bir kompozisyon ortasında tasvir edilmişlerdir.
KÜÇÜK ASYA’NIN BÜTÜN YOLLARI ROMA’YA ÇIKIYOR
Bu kentler artık, Augustus ile başlayan Roma Barışı’nın huzurlu ortamında yaşayan, Roma’nın kanatları altında kendini inançta hisseden, birebir vakitte Hellen kimliklerini de hâlâ gururla taşıyan insanların kentleridir. Vakit, Roma ile yeterli alakalar kurma, bu ilgilerden olabildiğince yarar sağlama ve bu faydayı kalıcı hale getirmenin yollarına bakma periyodudur. Bu da, hem Roma’nın tıpkı vakitte Küçük Asya kentlerinin karşılıklı çıkarına dayalı yeni bir tertibin oluşmasına bağlıdır. Bu yeni nizamda, Yunan kentleri demokratik yapılarını kaybederek, kentin seçkin ve varlıklı vatandaşları tarafınca yönetilen merkezler, haline geldi. Zira Roma, her vatandaşın, seçme, seçilme ve her makama gelebilme hakkına sahip olduğu bir yapıyı yönetim etmek yerine, bağlantı kurabileceği, tesiri altında çarçabuk tutabileceği seçkinler tarafınca yönetilen kentlerle muhatap olmayı tercih ediyordu. Yunan kentleri de, imparator ile yakın bağlar geliştirebilecek asalet, eğitim, zenginlik ve toplumsal statüye sahip şahıslar tarafınca yönetim edilerek, kendileri için olabilecek en büyük faydayı sağlamayı tercih ettiler.
bu biçimdece, İ.Ö. 5. yüzyıl Atinası’nda doğan ve Hellenistik periyoda gelindiğinde, artık Sparta ve Makedonya haricinde bütün Yunan dünyasına sirayet etmiş olan Yunan demokrasisinin de sonu gelmiş oldu. En yüksek meclis olan ve yasama yetkisi taşıyan Halk Meclisi ehemmiyetini kaybederek yerini, yalnızca serveti muhakkak bir ölçünün üzerinde olan seçkin vatandaşların üye olabildiği, bu üyeliği ölene kadar sürdürebildiği, dahası kendisinden daha sonra oğullarına ve torunlarına da devredebildiği bir meclis yapısına bıraktı.
Yunan kültüründe, hiç bir vakit, yalnızca soya ve kan bağına dayalı bir asiller sınıfı olmadı. Fakat varlıklı olan ve servetini halk faydasına kullanan “euergetes”in, yani hayırseverlerin oluşturduğu sınıf, her vakit, asil katman olarak toplumda hürmet nazaranrek onurlandırıldı. Roma İmparatorluk Çağı’yla bir arada bu hayırseverler, toplumun saygın bireyleri olmanın ötesinde yöneticileri de olarak, kentlerine her taraftan hizmet eder hale geldiler. Bunu kimi vakit istekli, kimi vakit mecbur kalarak yapsalar da, istisnasız her soylu, ya servetinden vererek, ya kıymetli bir memuriyeti üstlenerek ya da eğitimini, bilgeliğini veyahut mesleğini halk faydasına kullanarak kentine hizmet etti. Roma Devri Yunan kentlerinin caddeleri ve meydanları da, bu hayırsever şahısların onurlandırılması için dikilmiş heykelleri ve onur yazıtları ile dolup taştı.
Roma’nın da, baştan akla yatkın tasarladığı üzere, artık kentler kendi yağında kavrulan, zelzele, kıtlık ya da salgın hastalık üzere felaketlerle karşılaştıklarında çabucak imparatorun yardımını istemek yerine, kendi zenginleri yardımıyla güç devirlerini atlatabilen birer yapı haline gelmiş oldu.
ZELZELE YARALARINI SARAN HAYIRSEVER
M.S. 141 yılı, bütün Likya Bölgesi ve Rodos Adası’nı etkileyen ve bölgenin tüm yerleşimlerinde yıkıma niye olan büyük bir zelzele felaketine sahne oldu. Çağdaş araştırmacıların, en az 8 şiddetinde olduğu kararına vardığı bu sarsıntının akabinde gelen tsunami niçiniyle kıyı kentleri de fazlaca büyük hasar görmüştü. Sarsıntının bölgedeki yaralarını saran kişi ise, Likya’daki Rhodiapolis kentinden Opramoas isimli bir hayırsever idi. Opramoas, sarsıntının akabinde yıkılan binaların onarılması için kentlere para yardımında bulundu. 30’dan fazla yerleşim bu hayırseverin yardımlarından faydalandı. Kamu yapılarının tamiratı ya da kentlerde düzenlenen müsabakaların finansmanına verdiği takviyelerin yanısıra Opramoas, sivil halkın muhtaçlıklarının karşılanması için de çalışmıştı. Ksanthos kentindeki kız-erkek tüm çocukların ilkokul masraflarını cebinden karşılaması, parası buna yetmeyenler için cenaze merasimleri düzenlemesi ve yoksul kızlara çeyiz paralarını (drahoma) vermesi onun sivil halk için yaptığı hayırlardan bazılarıdır. Biroldukca kent ona olan şükran hislerini heykelini dikerek ve kendisine fahri vatandaşlık vererek göstermiş, Likya Birliği de, tüm Likya Bölgesi’nin bir daha ayağa kalkmasının baş mimarı olan Opramoas’ı onurlandırmıştı.
Opramoas Mozolesi. Rhodiapolis, Lykia. M.S. 2. yy.
Likya’nın küçük bir kenti olan Rhodiapolis’te doğan bu hayırsever, Roma İmparatorluk kültü rahipliği üzere biroldukca kıymetli yöneticilik nazaranvinde bulunmuş ve yalnızca kendi kentinde ya da bölgesinde değil, tüm Yunan kentlerinde ve hatta Roma’da da tanınan bir kahraman haline gelmişti. Öldüğünde Rhodiapolis’te, küçük bir tapınak modelinde inşa edilen mozolesine gömüldü. Bu mozolenin üç tarafı, imparatorun ve Romalı yöneticilerin mektuplarını ve Likya Birliği’nin onurlandırma kararlarını içeren 70 yazıt ile donatılmıştı. Opramoas’ın mezar anıtı, hem de Anadolu’da bulunan en uzun yazıta sahip olma ayrıcalığını da taşır. 32 kararname ve 38 adet mektuptan oluşan yazıtın tümü Grekçe yazılmış ve 100 satırlık 20 sütun halinde düzenlenmişti. Bu uzun yazıtın fazlaca küçük bir kısmına burada yer verebiliriz. Görünen o ki, Opramoas’a bahşedilen sayısız onur içinde, Roma dünyasında en büyük gurur kabul edilen, erguvan rengi toga giymek de bulunmaktaydı.
Opramoas Mozolesi yazıtlarından bir kesim. Rhodiapolis, Lykia. M.S. 2. yy.
“Lykia Birliği ve Meclisi, Apollonios oğlu, Kalliades’in torunu, Rhodiapolis ve Korydallalı, âlâ ve faziletli insan, soylu ve cömert Opramoas’ı, hayat uzunluğu erguvan rengi giymekle ve protokolde oturmakla onurlandırdı…”
Günümüze ne yazık ki epey az bir kısmı kalmış ve kalan kısmı da yanılgılı ve epeyce makûs yapılmış bir onarıma kurban gitmiş olsa da, Opramoas Mozolesi, ülkesindeki sarsıntının yaralarını, kent şehir, köy köy, hane hane sarmaya çalışan bir hayırseverin anısını yaşatmaya devam ediyor.
* Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Kısmı.
M.S. 17 yılında, gece vakti gerçekleşen büyük bir sarsıntı, Gediz Irmağı yakınındaki 12 kentin yıkımına niye oldu. Zelzele, kentlerin sakinlerini uykularında yakaladığından, epeyce büyük can kaybına da niye olmuştu. Yaşlı Plinius’un, ortadan uzun yıllar geçmesine karşın, “hafızalardaki en büyük felaket” olarak tanımladığı 17 zelzelesi, tüm Gediz Vadisi’ni neredeyse baştan şekillendirmişti. Tacitus’un aktardığına bakılırsa, zirveler ve dağlar birdenbire alçalmış, ovalar ise yükselmişti. Sardes, Magnesia, Philadelpheia, Tmolos, Kyme, Temnos, Myrina, Apollonis, Hyrkanis, Mostene, Aigai ve Hierokaisareia sarsıntının yıkımını yaşayan 12 kentti. Eusebius, bundan 300 yıl daha sonra, 13. kent olarak Efes’i de zelzelenin kurbanı olan kentlere ekler. Lakin Efes’in 17 zelzelesinden çok, bundan 6 yıl daha sonra gerçekleşen bir diğer büyük zelzeleden etkilenmiş olduğu sanılmaktadır.
ZELZELE BÖLGESİNE 5 YIL VERGİ MUAFİYETİ
Devrin imparatoru Tiberius zelzelesi öğrenir öğrenmez, hasarı tespit ve gerekli yardımları organize etmesi için bölgeye bir senatörünü gönderdi. İmparator, zelzeleden etkilenen kentlerde bir daha inşa faaliyetlerinde kullanılmak üzere epeyce büyük bir bütçe ayırdı. Bu meblağın bölgenin başşehri pozisyonunda olan Sardes için 25 bin dinar olduğunu biliyoruz. Ayrıyeten bölgede yaşayan tüm vatandaşlar beş yıl boyunca vergiden muaf tutuldu. Bağışın ölçüsünün yanısıra bu kadar uzun bir süre için sağlanan vergi muafiyeti de yaşanan felaketin ne kadar büyük olduğunu anlamamıza imkan sağlıyor. Bundan daha sonra Sardes kentinde, yıllar sürecek, hatta bir daha sonraki İmparator Claudius periyodunda de devam edecek bir imar faaliyeti başladı. Yaklaşık 40 yıl süren bu devrin sonunda Sardes artık, Roma’nın, egemenliği altındaki kentlere karşı cömert koruyuculuğunun ihtişamlı bir örneği olarak parlıyordu. Bu örnek, Roma İmparatorluğu yönetimi altında yaşayan Küçük Asya halklarına da itimat duygusu sağlamış olmalıydı. Tiberius’un olağanüstü yardımından ötürü minnettar olan kentlerin birçok, kent sikkelerinde de gördüğümüz üzere, isimlerinin yanına “Kaisareia” ismini da ekleyerek imparatoru onurlandırdılar. Ayrıyeten bu kentler birleşerek, imparatora şükranlarını sunmak emeliyle bir anıt yaptırdılar ve bu anıtın, Roma’nın kalbine, Forum Ilium’a dikilmesini sağladılar.
Pozzouli’deki Tiberius Düsturu. M.S. 30, Napoli Arkeoloji Müzesi. Sardes ve
Magnesia kentlerinin bireyleştirilmiş kabartmaları.
Tiberius’un anıtsal heykelinin, depremzede kentleri temsil eden heykellerle çevrelenmiş olarak, merkezde yer aldığı bu heykel kümesi ne yazık ki günümüze ulaşmadı. Fakat sonrasındasında Pozzuoli’de yapılan bir kopyasına sahibiz. Pozzuoli Anıtı, özgününde üzerinde Tiberius’un heykelini taşıyan, yekpare mermerden oyulmuş ve 14 depremzede kenti temsil eden heykel kabartmaları ile bezenmiş bir esastır. Kabartmalarda kentler, tarihi, dinî ve klâsik istikametlerini öne çıkaran fakat hem de ekonomik istikametten onları kuvvetli kılan bereketli topraklara, kutsal alanlara ya da limanlara sahip olduklarına da vurgu yapan öğelerle zenginleştirilmiş bir kompozisyon ortasında tasvir edilmişlerdir.
KÜÇÜK ASYA’NIN BÜTÜN YOLLARI ROMA’YA ÇIKIYOR
Bu kentler artık, Augustus ile başlayan Roma Barışı’nın huzurlu ortamında yaşayan, Roma’nın kanatları altında kendini inançta hisseden, birebir vakitte Hellen kimliklerini de hâlâ gururla taşıyan insanların kentleridir. Vakit, Roma ile yeterli alakalar kurma, bu ilgilerden olabildiğince yarar sağlama ve bu faydayı kalıcı hale getirmenin yollarına bakma periyodudur. Bu da, hem Roma’nın tıpkı vakitte Küçük Asya kentlerinin karşılıklı çıkarına dayalı yeni bir tertibin oluşmasına bağlıdır. Bu yeni nizamda, Yunan kentleri demokratik yapılarını kaybederek, kentin seçkin ve varlıklı vatandaşları tarafınca yönetilen merkezler, haline geldi. Zira Roma, her vatandaşın, seçme, seçilme ve her makama gelebilme hakkına sahip olduğu bir yapıyı yönetim etmek yerine, bağlantı kurabileceği, tesiri altında çarçabuk tutabileceği seçkinler tarafınca yönetilen kentlerle muhatap olmayı tercih ediyordu. Yunan kentleri de, imparator ile yakın bağlar geliştirebilecek asalet, eğitim, zenginlik ve toplumsal statüye sahip şahıslar tarafınca yönetim edilerek, kendileri için olabilecek en büyük faydayı sağlamayı tercih ettiler.
bu biçimdece, İ.Ö. 5. yüzyıl Atinası’nda doğan ve Hellenistik periyoda gelindiğinde, artık Sparta ve Makedonya haricinde bütün Yunan dünyasına sirayet etmiş olan Yunan demokrasisinin de sonu gelmiş oldu. En yüksek meclis olan ve yasama yetkisi taşıyan Halk Meclisi ehemmiyetini kaybederek yerini, yalnızca serveti muhakkak bir ölçünün üzerinde olan seçkin vatandaşların üye olabildiği, bu üyeliği ölene kadar sürdürebildiği, dahası kendisinden daha sonra oğullarına ve torunlarına da devredebildiği bir meclis yapısına bıraktı.
Yunan kültüründe, hiç bir vakit, yalnızca soya ve kan bağına dayalı bir asiller sınıfı olmadı. Fakat varlıklı olan ve servetini halk faydasına kullanan “euergetes”in, yani hayırseverlerin oluşturduğu sınıf, her vakit, asil katman olarak toplumda hürmet nazaranrek onurlandırıldı. Roma İmparatorluk Çağı’yla bir arada bu hayırseverler, toplumun saygın bireyleri olmanın ötesinde yöneticileri de olarak, kentlerine her taraftan hizmet eder hale geldiler. Bunu kimi vakit istekli, kimi vakit mecbur kalarak yapsalar da, istisnasız her soylu, ya servetinden vererek, ya kıymetli bir memuriyeti üstlenerek ya da eğitimini, bilgeliğini veyahut mesleğini halk faydasına kullanarak kentine hizmet etti. Roma Devri Yunan kentlerinin caddeleri ve meydanları da, bu hayırsever şahısların onurlandırılması için dikilmiş heykelleri ve onur yazıtları ile dolup taştı.
Roma’nın da, baştan akla yatkın tasarladığı üzere, artık kentler kendi yağında kavrulan, zelzele, kıtlık ya da salgın hastalık üzere felaketlerle karşılaştıklarında çabucak imparatorun yardımını istemek yerine, kendi zenginleri yardımıyla güç devirlerini atlatabilen birer yapı haline gelmiş oldu.
ZELZELE YARALARINI SARAN HAYIRSEVER
M.S. 141 yılı, bütün Likya Bölgesi ve Rodos Adası’nı etkileyen ve bölgenin tüm yerleşimlerinde yıkıma niye olan büyük bir zelzele felaketine sahne oldu. Çağdaş araştırmacıların, en az 8 şiddetinde olduğu kararına vardığı bu sarsıntının akabinde gelen tsunami niçiniyle kıyı kentleri de fazlaca büyük hasar görmüştü. Sarsıntının bölgedeki yaralarını saran kişi ise, Likya’daki Rhodiapolis kentinden Opramoas isimli bir hayırsever idi. Opramoas, sarsıntının akabinde yıkılan binaların onarılması için kentlere para yardımında bulundu. 30’dan fazla yerleşim bu hayırseverin yardımlarından faydalandı. Kamu yapılarının tamiratı ya da kentlerde düzenlenen müsabakaların finansmanına verdiği takviyelerin yanısıra Opramoas, sivil halkın muhtaçlıklarının karşılanması için de çalışmıştı. Ksanthos kentindeki kız-erkek tüm çocukların ilkokul masraflarını cebinden karşılaması, parası buna yetmeyenler için cenaze merasimleri düzenlemesi ve yoksul kızlara çeyiz paralarını (drahoma) vermesi onun sivil halk için yaptığı hayırlardan bazılarıdır. Biroldukca kent ona olan şükran hislerini heykelini dikerek ve kendisine fahri vatandaşlık vererek göstermiş, Likya Birliği de, tüm Likya Bölgesi’nin bir daha ayağa kalkmasının baş mimarı olan Opramoas’ı onurlandırmıştı.
Opramoas Mozolesi. Rhodiapolis, Lykia. M.S. 2. yy.
Likya’nın küçük bir kenti olan Rhodiapolis’te doğan bu hayırsever, Roma İmparatorluk kültü rahipliği üzere biroldukca kıymetli yöneticilik nazaranvinde bulunmuş ve yalnızca kendi kentinde ya da bölgesinde değil, tüm Yunan kentlerinde ve hatta Roma’da da tanınan bir kahraman haline gelmişti. Öldüğünde Rhodiapolis’te, küçük bir tapınak modelinde inşa edilen mozolesine gömüldü. Bu mozolenin üç tarafı, imparatorun ve Romalı yöneticilerin mektuplarını ve Likya Birliği’nin onurlandırma kararlarını içeren 70 yazıt ile donatılmıştı. Opramoas’ın mezar anıtı, hem de Anadolu’da bulunan en uzun yazıta sahip olma ayrıcalığını da taşır. 32 kararname ve 38 adet mektuptan oluşan yazıtın tümü Grekçe yazılmış ve 100 satırlık 20 sütun halinde düzenlenmişti. Bu uzun yazıtın fazlaca küçük bir kısmına burada yer verebiliriz. Görünen o ki, Opramoas’a bahşedilen sayısız onur içinde, Roma dünyasında en büyük gurur kabul edilen, erguvan rengi toga giymek de bulunmaktaydı.
Opramoas Mozolesi yazıtlarından bir kesim. Rhodiapolis, Lykia. M.S. 2. yy.
“Lykia Birliği ve Meclisi, Apollonios oğlu, Kalliades’in torunu, Rhodiapolis ve Korydallalı, âlâ ve faziletli insan, soylu ve cömert Opramoas’ı, hayat uzunluğu erguvan rengi giymekle ve protokolde oturmakla onurlandırdı…”
Günümüze ne yazık ki epey az bir kısmı kalmış ve kalan kısmı da yanılgılı ve epeyce makûs yapılmış bir onarıma kurban gitmiş olsa da, Opramoas Mozolesi, ülkesindeki sarsıntının yaralarını, kent şehir, köy köy, hane hane sarmaya çalışan bir hayırseverin anısını yaşatmaya devam ediyor.
* Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Kısmı.